Андрэй Стрыжак: Прынцып справядлівасці заключаецца не ў жорсткасці, а ў незваротнасці справядлівасці

Сузаснавальнік Фонду BYSOL Андрэй Стрыжак быў чальцом рабочай групы па стварэнні Канцэпцыі кампенсацыі шкоды рэпрэсаваным рэжымам Лукашэнкі, якую нядаўна апрылюдніў Офіс Святланы Ціханоўскай. Ён расказвае, што ставілася на першае месца і адкуль браць сродкі для пакрыцця матэрыяльнай шкоды.

Філін даведаўся ў праваабаронцы, наколькі значнай можа стаць канцэпцыя для аднаўлення справядлівасці ў новай Беларусі.

— Я сапраўды бачыў дакумент да яго публікацыі, меў магчымасць данесці свой пункт гледжання і паўдзельнічаць у дэбатах, — адзначыў суразмоўца. — Лічу, што дарадца Святланы Ціханоўскай па юрыдычных пытаннях Крысціна Рыхтэр і яе каманда падышлі да пытання досыць фундаментальна.

У працэсе працы над дакументам яны пастараліся даведацца меркаванне вялікага кола асоб, якія непасрэдна займаюцца праблемамі рэпрэсаваных людзей.

Асабліва хачу адзначыць тое, што дадзеная канцэпцыя ўсталёўвае такі рамачны падыход, больш шырокі, чым проста кампенсацыйны.

У ёй прапісваецца сам прынцып таго, якім чынам будзе вызначацца ўзровень шкоды, якім чынам будзе вызначацца сам факт рэпрэсій альбо якога-небудзь ушчамлення правоў чалавека ў той ці іншай ступені. Гэта значна важней, чым проста даць грошы.

Гэта дазволіць пазбегнуць сітуацый, падобных тым, якія складваліся, напрыклад, паміж Еўрапейскім судом па правах чалавека (ЕСПЧ) і Расіяй, калі яна яшчэ не выйшла з-пад юрысдыкцыі ЕСПЧ.

Таму мне здаецца вельмі важным, каб у канцэпцыі, якая ў будучыні можа стаць дзяржаўнай, ставілі правы чалавека і сам падыход да аднаўлення правоў на першае месца.

Дзяржава далёка не заўсёды ставіць чалавека на першае месца. Мы, як грамадскасць, павінны пастаянна заахвочваць яго да гэтага.

І ў дадзеным выпадку канцэпцыя выбудоўвае наступную логіку: у першую чаргу, аднаўленне права, і далей чалавек з ужо ўстаноўленым парушэннем права аднаўляе яго ў рамках законаў, якія яшчэ трэба будзе прымаць.

Увесь дыяпазон правоў чалавека, якія маглі быць парушаныя, вызначаны канцэпцыяй. Гэтыя правы выразна прапісаны ў міжнародных дакументах. Гэта значыць канцэпцыя абапіраецца на канкрэтныя існуючыя міжнародныя стандарты.

Я ўпэўнены, што ў новай Беларусі мы ратыфікуем і імплементуем і Еўрапейскую канвенцыю па правах чалавека, і іншыя міжнародныя дакументы.

Трэба сказаць, што частка міжнародна-прававых нормаў уключаныя ў нацыянальную прававую сістэму Беларусі, аднак іншае пытанне, у краіне цяпер «не да законаў».

Зразумела, што канцэпцыя будзе яшчэ дапрацоўвацца, але ў цэлым я б аднёс гэты дакумент да прагрэсіўных.

— Згодна з дакументам, адной з галоўных умоў для ажыццяўлення права на пакрыццё шкоды з'яўляецца прызнанне адказнасці датычнымі да парушэнняў. Ці разглядаўся варыянт на выпадак, калі яны адмовяцца прызнаваць сваю віну?

— Я мяркую, што гаворка ідзе пра тыя прававыя магчымасці, якія ў нас будуць на той момант. І тады адказнасць можа быць устаноўлена судом. Калі суд прызнае чалавека вінаватым, гэта стане падставай для кампенсацыі шкоды.

Бо прынцып справядлівасці заключаецца не ў жорсткасці, а ў незваротнасці справядлівасці.

Кожны атрымае па заслугах. Калі мы гаворым аб шараговым члене выбарчай камісіі ў сельскай школе, то яго ступень віны адна. У чалавека, які асабіста катаваў зняволеных на Акрэсціна, — зусім іншая. Усіх нельга мераць адной меркай.

Зразумела, што абодва прымалі ўдзел у тых ці іншых дзеяннях, якія пацягнулі парушэнне чыіх-небудзь правоў. Але гэта парушэнні зусім рознага роду.

Незваротнасць аднаўлення справядлівасці мае два бакі: гэта аднаўленне права ахвяры і ўсталяванне віны канкрэтнага правапарушальніка альбо злачынца.

Важны момант заключаецца ў тым, наколькі эфектыўна і аператыўна можна будзе правесці разгляд усіх спраў. Ад гэтага таксама будзе залежаць ступень прызнання віны канкрэтнага чалавека за яго канкрэтныя дзеянні.

— Вы сказалі «эфектыўна і аператыўна». Але пад катэгорыі, вызначаныя канцэпцыяй, падпадае і велізарная колькасць людзей, якія могуць быць прызнаныя пацярпелымі, уключаючы і палітвязняў, і вымушаных пакінуць краіну, і вялікая колькасць тых, хто парушыў законы і ў рознай ступені вінаваты. Дапусцім, у Польшчы працэсы па аднаўленні справядлівасці пасля падзей 80-х гадоў мінулага стагоддзя ідуць да гэтага часу. Што дазволіць беларусам разбірацца з падобнымі справамі больш аператыўна?

— Тое, што мы не станем першапраходцамі ў гэтых пытаннях, а станем, магчыма, выкарыстоўваць вопыт Польшчы, Літвы, Чэхіі і іншых дзяржаў. У кожным быў уласны падыход да аднаўлення справядлівасці.

У нас будзе магчымасць скамбінаваць нейкі варыянт, які будзе найбольш прымальны для беларускага грамадства ў той момант, калі ў нас адбудзецца транзіт улады.

Цяпер складана прагназаваць, як канкрэтна гэта здарыцца, але ў любым выпадку ў Беларусі ёсць магчымасць дзейнічаць, выкарыстоўваючы ўжо існуючы вопыт, які напрацаваны ў Еўропе. Нам няма сэнсу вынаходзіць ровар.

— Згодна з канцэпцыяй з мэтай кампенсацыі матэрыяльнай шкоды рэпрэсаваным прадугледжваюцца розныя выплаты, нават прыведзеныя канкрэтныя лічбы. У цэлым, сума атрымаецца досыць вялікая, і выдаткі на ўсё гэта павінны быць ускладзены на дзяржаўны бюджэт. Як вы можаце гэта пракаментаваць?

— Гэтая сітуацыя сапраўды можа здацца трохі нелагічнай. Аднак існуе адказнасць дзяржавы перад сваімі грамадзянамі ў выпадку, калі грамадзянін пацярпеў ад дзеянняў любога агента дзяржавы. І незалежна ад таго, хто ва ўладзе — дэмакратычны ўрад альбо недэмакратычны, хто там прэзідэнт, — дзяржава нясе адказнасць, і чалавек мае права на аднаўленне сваіх правоў.

Усе пацярпелыя, і я, напрыклад, пойдзем аднаўляць свае правы і патрабаваць кампенсацыі ў новай Беларусі, бо ў цяперашняй гэта немагчыма.

А цяпер галоўнае — адкуль браць грошы на пакрыццё шкоды ў бюджэт? Тут павінен працаваць прынцып рэгрэсу.

І ў дзяржавы ёсць дастаткова добрыя інструменты для гэтага, у тым ліку нацыяналізацыя або канфіскацыя каштоўнасцяў, якія былі атрыманы незаконным шляхам, у судовым парадку. Тут гаворка можа ісці, напрыклад, аб прыватызаваных долях прадпрыемстваў альбо аб нейкіх рэзідэнцыях і гэтак далей.

І вось гэтыя рэсурсы, якія адбяруць у памагатых рэжыму Лукашэнкі, павінны быць накіраваныя на кампенсацыю рэпрэсаваным.

Такіх грошай, думаю, нямала. Іншая справа, што частка іх вывезеная з краіны. І гэта яшчэ адна складаная праблема, якую трэба будзе вырашаць у сферы міжнародных адносін і дыпламатыі.

Вядома, перад новымі дзяржаўнымі органамі паўстане вялікая задача, як зрабіць так, каб бюджэт краіны застаўся ў балансе і пры гэтым былі адноўлены інтарэсы людзей, у тым ліку і матэрыяльныя.

Але ўжо сёння мы можам прадумваць падрыхтоўчыя крокі на будучыню, рабіць нейкі зачын. І канцэпцыя — адзін з такіх крокаў. Гэта тая напрацоўка, якая ўжо ёсць, і з ёй можна працаваць: паляпшаць, крытыкаваць, дапаўняць.

— Што яшчэ рэальна зрабіць да змены рэжыму ў прававым плане?

— Ужо цяпер фармуецца першасная база людзей, якія цалкам дакладна верыфікаваныя як ахвяры рэпрэсій. Гэта спросціць працу ў будучыні для пракуратуры пры разглядзе фактаў рэпрэсій у дачыненні да грамадзянскага насельніцтва Беларусі.

Для гэтага, думаю, спатрэбяцца тыя базы, якія ёсць у фондаў BYSOL і BY_help, у праваабарончага цэнтра «Вясна», у іншых дабрачынных і праваабарончых арганізацый.

Мы ведаем, колькі прыблізна цяпер палітвязняў, хаця б базавыя лічбы, ведаем, колькі людзей, якія выехалі, маюць патрэбу ў дапамозе, бо яны да нас звяртаюцца. Гэта таксама падрыхтоўчая праца, якая ляжа ў аснову працэсаў па аднаўленні справядлівасці. Мы ведаем, што многія людзі баяцца заяўляць аб парушэнні сваіх правоў цяпер і чакаюць моманту крушэння ўлады, але многія ўжо распавядаюць, і праваабаронцы гэта фіксуюць.