«Недастаткова сказаць, што рэжым вінаваты — важна памятаць пра яго помслівасць»

За кожны крок апанентаў рэжым помсціць, і забарона на абмен пашпартоў за мяжой — яскравае гэтаму сведчанне.

Ужо досыць доўгі час у Літве і іншых краінах Балтыі актыўна выкарыстоўваецца тэрмін «гібрыдны», калі гаворка заходзіць пра агрэсіўныя дзеянні пуцінскага рэжыму ў дачыненні да суседніх дзяржаў. Дадзенае азначэнне знаходзіць адлюстраванне і ў афіцыйных дакументах. Падобным чынам ацэньваецца дзейнасць рэжыму Аляксандра Лукашэнкі, пра які пойдзе гаворка ў дадзеным тэксце, піша Кірыл Касцян для «Delfi».

Пра дзеянні шматгадовай нязменнай мінскай адміністрацыі пасля прэзідэнцкіх выбараў у жніўні 2020 года і на пачатку поўнамаштабнай расійскай агрэсіі супраць Украіны ў лютым 2022 года напісана ўжо дастаткова. Аднак новыя «вынаходкі» рэжыму Лукашэнкі ў прававым полі не дазваляюць гэтай тэме страціць сваю актуальнасць. У якасці прыкладу варта згадаць указ ад 4 верасня 2023 года №278 «Аб парадку выдачы дакументаў і ажыццяўлення дзеянняў», які «аптымізуе» дзейнасць беларускіх дыппрадстаўніцтваў і консульскіх устаноў. Галоўным вынікам такой «аптымізацыі» стала немагчымасць абмену пашпартоў грамадзянамі Беларусі ў замежных прадстаўніцтвах краіны.

Пашпарты, адпрацоўка, англійская. Як рэжым Лукашэнкі пачаў рабіць самаразбуральныя крокі

Іншым прыкладам з'яўляецца ўзбуджэнне крымінальных спраў па факце нібыта «экстрэмісцкай» дзейнасці Рады БНР, пра якія было абвешчана на пачатку кастрычніка 2023 года. У дадзеным выпадку выкарыстоўваецца цалкам стандартны набор клішэ пра «рэабілітацыю нацызму», «экстрэмісцкую дзейнасць», «распальванне нацыянальнай, рэлігійнай альбо іншай сацыяльнай варожасці», а таксама «падбухторванні грамадзян Беларусі да ўдзелу на тэрыторыі замежнай дзяржавы ва ўзброеных фарміраваннях аднаго з супрацьлеглых бакоў».

Наўрад ці мае сэнс разбіраць, чаму прадстаўнікі адміністрацыі Лукашэнкі выкарыстоўваюць дадзеную юрыдычную эквілібрыстыку супраць сваіх рэальных, патэнцыйных і нават прыдуманых апанентаў. Аднак варта звярнуць увагу на шэраг іншых праблем, звязаных з гэтым, паколькі яны патэнцыйна закранаюць тыя сегменты беларускага грамадства (чытай: яго большую частку), якія не згодныя з дзеяннямі мінскага рэжыму.

Эксплуатацыя ўразлівасці і беспакаранасці

Чытаючы каментары з нагоды аднаго з маіх папярэдніх тэкстаў на «Delfi», мне кінулася ў вочы фраза пра тое, што, выходзячы на пратэсты ў 2020 годзе, многія беларусы былі не гатовыя да таго, што праз невялікі прамежак часу для тысяч людзей гэта прывядзе да рэальных турэмных тэрмінаў. Такая пастаноўка пытання ўключае ў сябе сутыкненне двух крайнасцей. З аднаго боку, лібералізацыя рэжыму, пра якую шмат гаварылася пасля 2015 года, магчыма, ускосна згуляла з многімі людзьмі злы жарт. Чалавечая памяць выбарчая, а многія свядома хочуць памятаць толькі нешта станоўчае альбо адштурхоўваюць непрыемныя думкі да таго часу, пакуль гэта наўпрост не закране іх саміх або іх блізкіх. А хтосьці сапраўды не верыў, што рэжым Лукашэнкі пойдзе на крайнасці ў мэтах захавання ўласнай улады. З іншага боку, рэжым існуе з 1994 года, і менавіта яго адаптыўнасць і выкрутлівасць дазволілі яму ўтрымацца і эвалюцыянаваць у тое, чым ён з'яўляецца цяпер.

Новы беларускі пашпарт: класічны правапіс і без Шагала

Гісторыя з пашпартамі, згаданая вышэй, ілюструе тое, што рэжым часта выкарыстоўвае тактыку адлюстроўвання ў адказ на тыя ці іншыя дзеянні сваіх апанентаў. У дадзеным выпадку такая «аптымізацыя» дзейнасці замежных беларускіх прадстаўніцтваў падаецца мерай у адказ на публічную дыскусію пра альтэрнатыўныя пашпарты. А калі вярнуцца да выбараў 2020 года, то многія згадаюць, як сэксісцкі тэзіс Лукашэнкі пра тое, што жанчына не можа быць прэзідэнтам, ператварыўся ў лозунг «Каханую не аддаюць».

Такая сітуацыя паказвае гібрыдную палітыку рэжыму Лукашэнкі ў дачыненні да беларускага грамадства. Аператыўна рэагуючы на канкрэтныя выклікі і надзённыя пытанні парадку дня, рэжым упіваецца ўласнай беспакаранасцю на кантрасце ўразлівасці апанентаў. Пры цяперашніх раскладах гэта, па вялікім рахунку, гульня ў адны вароты. Па сутнасці, рэжым Лукашэнкі мае дастаткова рычагоў, каб асіметрычна і па бязмежжы адказваць на ініцыятывы сваіх апанентаў, пры гэтым асабліва не турбуючыся за ўласнае рэнамэ (ці, хутчэй, яго поўную адсутнасць). А апазіцыйным сілам нічога не застаецца, акрамя як працягваць збіраць і пратакаляваць доказы бязмежжа рэжыму супраць уласных грамадзян.

Знешнія фактары і элементы крэатыву

Па сутнасці, рэжым Лукашэнкі абсалютна не стрымлівае сябе нейкімі правіламі прыстойнасці, кіруючыся ўласнымі інтарэсамі (у меру свайго разумення такіх) і не звяртаючы ўвагі на якую-небудзь крытыку звонку. Таму яго юрыдычныя экзерсісы па абмежаванні правоў уласных грамадзян, загорнутыя ў абгортку «аптымізацый» і «барацьбы з экстрэмізмам» (а таксама іншымі «-ізмамі»), у прынамсі кароткатэрміновай перспектыве прадказальна гуляюць супраць яго апанентаў, для якіх ствараюцца дадатковыя цяжкасці. Для іх вырашэння неабходны час, крэатыў і рэсурсы, што пакідае рэжыму магчымасць для далейшага маніторынгу і вынаходкі наступных «інавацый». Усё гэта выклікае іншае пытанне. А наколькі эфектыўнымі былі тыя рэцэпты па барацьбе з рэжымам, якія многія яго апаненты транслявалі знешніх гульцам?

Цяперашняя сітуацыя ў Беларусі нагадвае закрытую бутэльку з адбітым дном. З аднаго боку, у яе прысутнічае корак у выглядзе санкцый дэмакратычных краін. З іншага ж — адбітае дно, праз якое ажыццяўляюцца кантакты з Расіяй, Кітаем, а таксама значнай часткай постсавецкай прасторы і так званага «глабальнага Поўдня». Інакш кажучы, санкцыі не дасягаюць эфекту вакууму і толькі яшчэ больш штурхаюць Беларусь у абдымкі пуцінскага рэжыму. Але галоўная праблема заключаецца нават не ў гэтым.

«Свет, які прывык жыць па правілах, пакідаў беспакаранымі тых, хто правілы парушае. І яны паверылі, што за імі сіла»

Калі на розныя міжнародныя пляцоўкі выносіцца пытанне аб адказнасці рэжыму Лукашэнкі ў кантэксце вайны ва Украіне ці гібрыднага міграцыйнага крызісу на мяжы Беларусі і ЕС, то многія замежныя гульцы з тых ці іншых прычын успрымаюць гэтую праблему занадта даслоўна і па-за кантэкстам. З гэтай оперы, напрыклад, спробы зраўнаваць абмежаванні для грамадзян Беларусі і Расіі. Безумоўна, падобныя рашэнні — самыя хуткія і простыя. І тут варта задацца пытаннем: а які пасыл падаецца гэтым самым замежным гульцам з боку беларускіх дэмакратычных сіл? Прасцей кажучы, ім недастаткова проста сказаць толькі пра тое, што рэжым Лукашэнкі вінаваты ў тым ці іншым выпадку, і заклікаць да чарговых персанальных або сектаральных санкцый. Важна памятаць пра помслівасць рэжыму ў дачыненні да ўласных суграмадзян, якія відавочна або ўтойліва выступаюць супраць яго. Тыя абмежаванні, з якімі на працягу пэўнага часу сутыкаюцца беларускія грамадзяне ў краінах ЕС, хутчэй сведчаць пра тое, што кампанента аб уразлівасці беларусаў перад калектыўнай помстай з боку рэжыму часцяком застаецца альбо неданесенай да адказных за прыняцця рашэнняў палітыкаў, альбо не да канца пачутай і зразуметай апошнімі.

Чаму ў закручвання гаек у Беларусі не відаць межаў?

Чакаць, што гэтыя абмежавальныя меры ў дачыненні да грамадзян Беларусі ў бліжэйшай перспектыве прывядуць да таго, што яны масава паўстануць супраць рэжыму, прынамсі, наіўна, хоць наўрад ці хтосьці рэальна ў гэта верыць. І гэтыя людзі не падтрымліваюць рэжым Лукашэнкі. Абсалютна не. Справа ў эканамічнай сістэме і працоўным заканадаўстве, якое абслугоўвае яе, створаных і вывастраных за доўгія гады існавання рэжыму. А вось гісторыя са спыненнем абмену пашпартоў з'яўляецца выдатным сведчаннем такой помсты з боку рэжыму, а таксама крытэрыем ацэнкі эфектыўнасці лабіравання беларускіх інтарэсаў дэмакратычнымі сіламі. Гатоўнасць рэжыму да чарговай порцыі юрыдычнага «крэатыву», накіраванага на ўмацаванне ўласнай улады і самасцвярджэнне на фоне апанентаў, зразумелая ўсім. Але на гэта ім варта адказваць уласным гібрыдным крэатывам, каб паставіць у тупік апанента, які дзейнічае з пазіцыі сілы, які грае без правілаў і не выбірае сродкаў для дасягнення сваіх мэт.