«Няўлічаныя» галасы беларусаў і кошт іх вяртання
Былы дыпламат Павел Мацукевіч у сваім блогу «Пульс Леніна-19» расказвае пра тое, як раней арганізоўвалася галасаванне беларусаў за мяжой і чаму трэба вярнуцца да гэтай практыкі.
Адмова ад адкрыцця ўчасткаў для галасавання за мяжой была пратэставаная ўладамі на рэферэндуме ў лютым 2022-га, калі вырашаўся лёс новай Канстытуцыі. Год таму пасля прыняцця змяненняў у Выбарчы кодэкс пробны тэст стаў нормай электаральнага жыцця.
Намеснік кіраўніка МЗС Юрый Амбразевіч, які, здаецца, як піянер заўсёды гатовы публічна апраўдаць і спакаваць любую дзічыну, што вырабляецца ўладамі ў Беларусі, канкрэтна гэтую два гады таму тлумачыў кавідам і наяўнасцю такой практыкі ў іншых краінах.
Іх пералік, праўда, кароткі: Албанія, Чарнагорыя, Турцыя, Кіпр, Чылі. Верагодна, знойдзецца хтосьці яшчэ, але ўсё ж пераважная большасць краін свету імкнецца да ўключэння сваіх замежных грамадзян у палітычныя працэсы, арганізуючы магчымасці для галасавання, а не скасоўваючы іх.
Пры гэтым нейкага (міжнароднага) абавязацельства забяспечваць магчымасці для волевыяўлення для грамадзян за мяжой не існуе. Аднак у беларускім выпадку гаворка ідзе пра скасаванне права, якое людзі мелі ўсе гады і якім так ці інакш карысталіся. Гэта тым больш адчувальна і дзіўна на фоне масавай эміграцыі беларусаў пасля 2020-га. Яе межы пакуль усё яшчэ не паддаюцца фінальнай ацэнцы.
Глядзіце таксама
Практыка арганізацыі выбарчых участкаў за мяжой існавала з савецкіх часоў на выбарах агульнасаюзнага фармату, нягледзячы на фіктыўнасць савецкіх палітычных кампаній. Сваіх дыпмісій, за выключэннем пастаянных прадстаўніцтваў пры міжнародных арганізацыях, у БССР не было, але і не было ніякай самастойнасці. Таму гаворка менавіта пра СССР.
Дык вось участкі арганізоўваліся ў савецкіх пасольствах, а таксама, напрыклад, у савецкіх воінскіх частках, якія размяшчаліся за мяжой. Мяркую, што сэнс быў у тым, каб фармальна ўлічыць галасы камандзіраваных за мяжу савецкіх грамадзян. Так праводзіўся, у прыватнасці, агульнасаюзны рэферэндум аб захаванні СССР у сакавіку 1991-га.
Пасля здабыцця незалежнасці і да моманту правядзення першых прэзідэнцкіх выбараў у 1994 годзе Беларусь ужо стварыла сваю сетку дыпламатычных прадстаўніцтваў па свеце — у той час у нашай краіны было ўжо 24 дыппрадстаўніцтвы ў 22 краінах. Мяркуючы па апублікаваных ЦВК даных, у першым туры ў галасаванні за мяжой на выбарах першага прэзідэнта прынялі ўдзел 1206 чалавек, а ў другім — 718. Па выніках плебісцыту выбаршчыкі за мяжой аддалі перавагу Кебічу.
Цікава, як бы склаўся лёс Беларусі, калі б унутры краіны прагаласавалі гэтаксама? Мяркуючы з таго, як лёгка Кебіч прыняў сваю паразу ў 1994-м, можна, прынамсі, зыходзіць з таго, што прэзідэнтаў у беларускай гісторыі ўжо было б некалькі (а не адзін, які незаменны).
Не ведаю дэталяў арганізацыі выбарчых участкаў па-за межамі Беларусі ў 90-я — колькасць участкаў, ці ў кожную з электаральных кампаній іх утваралі і гэтак далей, але вось тэхналогія гэтага працэсу ў XXI стагоддзі мне добра знаёмая па асабістым досведзе і парламенцкіх кампаніях 2016 і 2019 гадоў.
Пытанне арганізацыі галасавання грамадзян Беларусі па-за межамі краіны было аддадзена на водкуп кіраўнікам дыпламатычных прадстаўніцтваў.
Глядзіце таксама
На практыцы гэта азначала, што, напрыклад, пасол у Японіі самастойна вырашаў, ці ўтвараць участак для галасавання ў пасольстве ў Токіа ці не. У выніку на парламенцкіх выбарах 2016 і 2019 гадоў ён там быў, а на прэзідэнцкіх у 2020-м — не. Японскія беларусы спрабавалі аспрэчыць рашэнне пасла, пісалі-тэлефанавалі ў Мінск, але з гэтага нічога не выйшла.
ЦВК можа ануляваць «пасольскія выбары», як паступіў у 2012 годзе з участкам, утвораным пасольствам Беларусі ў Швецыі.
У буйных краінах, дзе ў Беларусі адразу некалькі дыпламатычных пунктаў, маглі адкрывацца некалькі выбарчых участкаў. Так звычайна адбывалася ў Расіі (3-4 участкі), у Польшчы, Германіі, ЗША (па 2 участкі). У кожную электаральную кампанію колькасць замежных участкаў была рознай, але скакала вакол лічбы 40.
Асноўны матыў для ўтварэння ўчастка — наяўнасць не менш за 20 выбаршчыкаў (і не больш за 3000). Калі не лічыць экзатычныя краіны (Цэнтральная Афрыка, напрыклад), то цяжка ўявіць сабе краіну, дзе ў Беларусі ёсць амбасада, і няма такой колькасці патэнцыйных выбаршчыкаў.
Усе замежныя выбарчыя ўчасткі прыпісваліся ЦВК да Купалаўскай выбарчай акругі Мінска ў выпадку парламенцкіх выбараў і да Ленінскага раёна сталіцы ў выпадку прэзідэнцкіх або рэферэндуму.
Наступны крок — фармаванне ўчастковых камісій. Колькасны склад — 5-19 чалавек. Звычайна гэтае пытанне закрывалася дыпламатычным і тэхнічным складам дыпмісіі. Людзі звонку ў такія камісіі, як правіла, не траплялі. Аднак, не згадаю і жадаючых збоку ў іх патрапіць.
Тэхналогія фармавання выбарчага арэапагу ў дыпмісіях такая: у пасольстве праводзіцца пасяджэнне з удзелам меркаваных членаў камісіі, калегі (не менш за трое) вылучаюць цябе, а ты «ў змове» з іншымі двума (і больш) вылучаеш калег — і вуаля, камісія гатовая.
Глядзіце таксама
У маленькіх пасольствах, якія складаюцца з двух з паловай чалавек, як, напрыклад, у Швейцарыі, увесь штат дыпмісіі разам з дарослымі членамі сем'яў станавіўся на перыяд выбараў камісіяй, але таксама праз фармальны механізм вылучэння кандыдатур адно адным.
Бывалі складанасці з абсталяваннем выбарчага ўчастка. Ладна інфармацыйныя стэнды для выбаршчыкаў, якімі пры неабходнасці служаць любыя сцены, а вось кабіна для тайнага галасавання — сур'ёзны выклік для фантазіі, калі кабіны няма і ў памяшканні няма кута, які можна пад яе прыстасаваць, адгарадзіўшы яго, напрыклад, завесай. Яе, дарэчы, яшчэ таксама трэба знайсці і за нешта падвесіць.
Спіс выбаршчыкаў фармаваўся на падставе спісу грамадзян Беларусі, якія знаходзіліся на консульскім уліку, але наўрад ці калі-небудзь быў ідэнтычны яму. Звычайна (у разы) менш.
Уся справа ў тым, што беларускія грамадзяне яшчэ да 2020-га заўсёды з неахвотай станавіліся на консульскі ўлік, а становячыся, нярэдка паказвалі фіктыўныя адрасы. Ім здавалася, што ўсялякае пасольства — гэта філіял КДБ, і стаць на ўлік — значыць «засвяціць» сябе перад органамі дзяржбяспекі. У выніку нярэдка большая частка запрашэнняў, адпраўленых па пошце па адрасах у консульскім спісе, вярталася назад.
Таму ў выбарчы спіс уключаліся, як правіла, грамадзяне з больш-менш пацверджанымі адрасамі і высокімі шанцамі на яўку. Натуральна, нішто не перашкаджала любому грамадзяніну Беларусі, незалежна ад спісу, прыйсці, папоўніць сабой спіс і прагаласаваць — пры наяўнасці дакументаў, якія сведчаць асобу.
Цікава, што ў тую шчаслівую пару, калі паміж Мінскам і еўрапейскімі сталіцамі курсіравалі самалёты (і цягнікі), адзін і той жа грамадзянін патэнцыйна мог раніцай прагаласаваць у Мінску, да абеду — у Варшаве, а ўвечары з'явіцца на ўчастак у Берне і затым закаціць Лідзіі Ярмошынай істэрыку, што яму дазволілі прагаласаваць тройчы. Падобныя выпадкі былі.
Тэкст бюлетэня прыходзіў з Мінска, а яго выраб (друк і подпісы камісіі на абароце) — быў клопатам амбасады. Пры гэтым колькасць бюлетэняў не магла перавышаць колькасць спісачных выбаршчыкаў больш чым на 5%. На практыцы, калі спіс выбаршчыкаў слаба карэспандаваўся з іх рэальнай колькасцю, бюлетэні, бывала, даводзілася экстрана дадрукоўваць, пакуль камісія забаўляла выбаршчыка, на якім яны раптам скончыліся.
На маім вяку, а я двойчы старшыняваў ва ўчастковых выбарчых камісіях, ніякіх махінацый з бюлетэнямі, галасамі або выніковымі пратаколамі галасаванняў, укідаў і іншых маніпуляцый у пасольстве не рабілася. Не было і сігналаў, указанняў або намёкаў з Мінска на прадмет таго, чыю перамогу неабходна забяспечыць. Думаю, што ва ўладзе няма рацыі для фальсіфікацый на ўзроўні замежных участкаў.
Каштарыс выдаткаў на правядзенне выбараў у пасольстве сціплы, як беларускі заробак.
Глядзіце таксама
Напрыклад, арганізацыя выбарчага ўчастка і галасавання парламенцкіх выбарах у 2016 годзе ў пасольстве Беларусі ў Швейцарыі абышлася ўсяго ў 400 долараў (у 2019-м — столькі ж). Ільвіная доля гэтых грошай пайшла на паштовую рассылку запрашэнняў на выбары. Тых самых, большая частка якіх нярэдка вярталася назад.
Фінансаванне абсалютна ўсіх участковых выбарчых камісій па-за межамі Беларусі на парламенцкіх выбарах у 2019 годзе пацягнула каля 40 тысяч долараў (83 тысячы рублёў).
Вядома, на той фарс, які называецца «адзіным днём галасавання», шкада любых грошай і нават рэшты. Аднак, у прынцыпе, цана за тое, каб беларускія грамадзяне маглі прагаласаваць па-за межамі краіны, наўрад ці заўважная для рэспубліканскага бюджэту. Таму аднойчы, калі выбары будуць як выбары, а не вось гэта ўсё, да адмененай практыкі будзе нядорага вярнуцца.