Пазбавіць людзей сродкаў для існавання. Ці гэтага дабіваецца рэжым
У Беларусі пачалі затрымліваць людзей за ежу. З якой мэтай гэта робіцца? Ці можна назваць тое, што адбываецца, банальнай помстай?
Больш за 1,5 млн долараў ахвяравалі беларусы на «кошыкі салідарнасці». Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Яшчэ ў жніўні 2020 года, падчас пратэстаў супраць фальсіфікацыі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў, у Беларусі з'явілася сацыяльная ініцыятыва «INeedHelpBY», якая дапамагала прадуктамі харчавання пацярпелым ад рэпрэсій. З тых часоў, мяркуючы па справаздачах ініцыятывы, неабыякавыя беларусы закупілі для жыхароў розных гарадоў і вёсак краіны звыш 19 тысяч прадуктовых кошыкаў на агульную суму амаль $1,7 млн. 16 студзеня 2024 года КДБ Беларусі прызнаў ініцыятыву «экстрэмісцкім фарміраваннем», а яе тэлеграм-бот — «экстрэмісцкім матэрыялам». Адразу пасля гэтага ў Беларусі прайшла хваля затрыманняў і ператрусаў у тых, хто атрымліваў прадуктовую дапамогу. Гэта значыць пераследуюць цяпер не толькі тых, хто данаціў «экстрэмісцкім фарміраванням», але і саміх атрымальнікаў дапамогі.
Чаму некаторым людзям у Беларусі не хапае грошай на ежу і наколькі былі важныя для іх гэтыя прадуктовыя данаты? «Настоящее время» паразмаўляла з пацярпелымі ад новай хвалі пераследаў. Імёны герояў зменены з меркаванняў бяспекі.
«Уварваліся дадому, напалохалі дзяцей, правялі ператрус»
Наталля — шматдзетная маці з невялікага беларускага горада. Пасля ўдзелу ў пратэстах супраць фальсіфікацыі выбараў сядзела на «сутках» і была звольнена з прадпрыемства, як і многія яе калегі. З тых часоў яна змяніла некалькі месцаў працы, таму што знайсці яе з «пратэсным мінулым» у правінцыі складана. Каб пракарміць дзяцей, Наталля звярталася ў «INeedHelpBY» некалькі разоў. Праз ініцыятыву можна было замовіць ежу на два тыдні. Прадукты аплачвалі неабыякавыя беларусы, якія жывуць як унутры краіны, так і за мяжой. А дастаўляліся яны праз сэрвіс «Е-дастаўка» сеткі крам «Еўраопт» і «Гіпа». Атрыманне прадуктовых даставак праз анлайн-сэрвісы, нават калі аплата была з замежных картак, не з'яўляецца правапарушэннем. Але ў 20-х чыслах студзеня 2024 года да Наталлі прыйшлі сілавікі.
«Раніцай уварваліся людзі ў поўным узбраенні, напалохалі дзяцей, правялі ператрус, забралі тэлефон, нічога не патлумачыўшы — па якой справе, у чым абвінавачваецца, — расказвае сваячка Наталлі Алена, якая ўжо пакінула Беларусь. — А праз некалькі дзён яна атрымала позву з'явіцца ў міліцыю для разгляду адміністрацыйнай справы. Тут яна даведалася, што гэта неяк звязана з «INeedHelpBY». Адбыўся суд, ёй прысудзілі штраф».
Паводле якога менавіта адміністрацыйнага артыкула пакаралі Наталлю, родныя за мяжой пакуль не ведаюць: многія людзі ў Беларусі запалоханы рэпрэсіямі, якія доўжацца больш за тры гады, і баяцца дзяліцца падрабязнасцямі нават са сваякамі ў прыватных размовах.
Глядзіце таксама
Калі чалавек аказваецца ў складанай матэрыяльнай сітуацыі, у Беларусі можна атрымаць ад дзяржавы адрасную сацыяльную дапамогу. Для гэтага склікаецца спецыяльная камісія, якая разглядае зварот. Аднак да тых, хто ўдзельнічаў у мітынгах 2020 года, чальцы камісіі не могуць ставіцца з прыхільнасцю, кажа суразмоўца «Настоящего времени».
«На гэтай камісіі цябе могуць дзяўбці і зневажаць: "Што ж вы хадзілі па мітынгах? Лепш бы пра дзяцей думалі". Атрымаеш ты дапамогу ці не — невядома, — удакладняе Алена. — Таму многія і звярталіся ў незалежныя праекты салідарнасці».
«Мы адбываем пакаранне разам з роднымі: вечны стрэс, недахоп часу, грошай»
Сярод тых, каго абшуквалі і затрымлівалі падчас студзеньскіх рэйдаў, былі і сваякі асуджаных палітвязняў. Калі яны пазбавяцца магчымасці прымаць іншую дапамогу, гэта ўскладніць жыццё многім сем'ям: на падтрымку асуджаных у калоніі сыходзяць сотні і нават тысячы долараў.
«Пераводы, пасылкі, лісты, медыцынскія бандэролі, паездкі на спатканні. Мы адбываем пакаранне разам з роднымі: вечны стрэс, недахоп часу, грошай. Усё адыходзіць на другі план. Галоўнае — дапамагчы родным, якія не дома. Але пры гэтым дома дзеці, чыя маці сядзіць, іх таксама трэба ўтрымліваць. Таму дапамога іншых людзей неабходная і неацэнная», — кажа Марына, маці асуджанай палітзняволенай.
Марына ўдакладняе, што ў калонію ў год можна адпраўляць чатыры пасылкі (перадачы) па 50 кілаграмаў, з восені па вясну дазволены яшчэ 10 кілаграмаў «вітаміннай перадачкі», таксама можна перадаць адну рэчавую перадачу (50 кілаграмаў) і два дробныя пакеты (да двух кілаграмаў).
«Родныя хочуць перадаць усё неабходнае і якаснае тым, хто ў няволі. Таму кошт пасылкі можа даходзіць да $500. А ёсць людзі, у якіх і пяці рублёў на дзень нараджэння асуджанага сваяка няма», — кажа Марына.
Аналітык Сяргей Чалы назваў тое, што адбываецца, «спробай пазбавіць людзей сродкаў для існавання», адрэзаць усе шляхі атрымання дапамогі.
Праваабаронца «Вясны» Павел Сапелка лічыць гэта помстай за салідарнасць: «Гэта неадэкватная рэакцыя на правамерную дзейнасць грамадскіх структур, але ўлада ўжо нават не спрабуе гэта хаваць. Дабрачынная дапамога людзям у цяжкай сітуацыі па вызначэнні не можа несці небяспекі для канстытуцыйнага ладу і функцыянавання дзяржавы, калі толькі гэта не таталітарны рэжым, які страціў падтрымку народа, узурпіраваў уладу і існуе толькі за кошт рэпрэсій».
Пасля прызнання праекта «INeedHelpBY» «экстрэмісцкім фарміраваннем» атрыманне ад яго дапамогі, мяркуюць юрысты, можа быць кваліфікавана як адміністрацыйнае правапарушэнне ці нават крымінальнае злачынства — у Крымінальным кодэксе Беларусі ёсць артыкулы 361-1 («Стварэнне або ўдзел у экстрэмісцкім фарміраванні») і 361-4 («Садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці»). У першую чаргу ў зону рызыкі па гэтых артыкулах трапляюць тыя, хто мог дапамагаць фінансаваць «экстрэмісцкі» праект. Улады пагражаюць беларусам рэпрэсіямі за данат нават на вуліцах: на мінскай кальцавой дарозе чытачы «Радыё Свабода» сфатаграфавалі білборды з тэкстам «Любіш данаціць — любі адказваць», дзе салідарным беларусам паведамляюць, што за гэта яны атрымаюць ад 3 да 8 гадоў пазбаўлення волі.
Глядзіце таксама
Паводле звестак праваабаронцаў, падчас новай хвалі затрыманняў і ператрусаў у студзені 2024 года, звязаных з перадачамі, трапілі пад пераслед не менш за 200 чалавек. Частку з іх затрымалі за «фінансаванне» і «ўдзел у экстрэмісцкіх фарміраваннях», у некаторых правялі ператрус і адпусцілі, частку пакаралі штрафам, некаторыя людзі не выйшлі на волю. Падчас рэйду па сваяках палітвязняў сілавікі пыталіся, хто ім дапамагае збіраць перадачы, ці ёсць у іх дадаткі замежных банкаў. Некаторым паказвалі раздрукоўкі аплат з «Е-дастаўкі». Магчыма, гэтыя спісы сілавікі атрымалі ад «Еўраопта»: прадстаўнік «INeedHelpBY» сцвярджае, што ў іх уцечак звестак не было.
Дынаміка рэпрэсій у Беларусі: у сярэднім 117 «экстрэмістаў» на месяц
Прызнанне асобных людзей «экстрэмістамі» і «тэрарыстамі», ініцыятыў салідарнасці — «экстрэмісцкімі фарміраваннямі», а незалежных выданняў і блогаў — «экстрэмісцкімі матэрыяламі». Так сацыёлагі апісваюць рэпрэсіі, якія працягваюцца чацвёрты год і накіраваны на запалохванне жыхароў Беларусі. Так, у 2023 годзе ў сярэднім кожны месяц «тэрарыстамі» прызнавалі 14 чалавек, «экстрэмістамі» — 117, «экстрэмісцкімі фарміраваннямі» — 5-6 арганізацый, «экстрэмісцкімі матэрыяламі» — больш за 70, прычым туды трапілі не толькі сацыяльныя сеткі актывістаў-інфлюенсераў і незалежных СМІ, але і, напрыклад, кнігі беларускіх класікаў мінулых стагоддзяў.
Глядзіце таксама
Па палітычных матывах у 2023 годзе ў Беларусі штомесяц:
- затрымлівалі мінімум 342 чалавекі,
- асуджалі па «пратэсных» крымінальных артыкулах звыш 130 чалавек,
- каралі штрафамі і арыштамі на «суткі» 374 чалавек,
- праваабаронцы прызнавалі палітвязнямі 55 чалавек.