Тэатр аднаго палкоўніка. Як гродзенскія акцёры працуюць у Літве

Яны вучаць новыя п'есы і новую мову — літоўскую. Акцёры, якія эмігравалі з Беларусі, сустрэліся ў Вільні з DW і распавялі, як Лукашэнка кіруе культурай і чаму трэба было пераплысці Нёман.

«Я ў тэатры раней не быў, але нагнаць!» Наталля Лявонава ставіць на стол недапіты капучына і паказвае, якім раздражнёным і адначасова збянтэжаным быў яе суразмоўца. Ёй гэта бліскуча ўдаецца: Лявонава — актрыса. Яна адлюстроўвае ў асобах дыялог амаль дзесяцігадовай даўніны так, як быццам ён адбыўся ўчора. Не дзіўна: у нейкім сэнсе тая размова прывяла яе не проста ў стылёвае кафэ ў цэнтры Вільні, але і ў эміграцыю з роднай Беларусі.

Палкоўнік на чале тэатра

Наталля і яе калега, таксама эмігрант, былы рэжысёр абласнога драматычнага тэатра ў Гродне Сяргей Курыленка, успамінаюць першую сустрэчу ў 2012 годзе з толькі што прызначаным дырэктарам іх тэатра Ігарам Гедзічам і яго адказ на пытанне артыстаў, што ён ведае пра ТЭАТР. Пытанне было зусім не выпадковым. Біяграфія дырэктара на сайце Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь абвяшчае: «Скончыў Мінскае вышэйшае ваеннае інжынернае вучылішча, Ваенную акадэмію Рэспублікі Беларусь, Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Служыў ва Узброеных Сілах Рэспублікі Беларусь, прайшоў шлях ад камандзіра ўзвода да начальніка групы Упраўлення Генеральнага штаба Узброеных Сіл... Палкоўнік запасу».

«Пры Лукашэнку большасцю дзяржаўных устаноў кіруюць адстаўныя вайскоўцы або супрацоўнікі спецслужб, — кажа Курыленка. — Гэта ў Беларусі практычна норма». «У нас у тэатры ўсё крыху лепш. Дырэктар — у мінулым наша калега, — уступае ў размову былы акцёр Гродзенскага тэатра лялек 32-гадовы Аляксандр Радзько. — Праўда, у яе ёсць намеснік са, скажам так, "няпростай" біяграфіяй. Здаецца, з КДБ».
У дзень прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі 9 жніўня 2020 года ні Аляксандр, ні Сяргей, ні Наталля не думалі, што ўсяго праз паўгода апынуцца ў эміграцыі. «Няўжо пасля больш чым чвэрць стагоддзя праўлення Лукашэнкі вы разлічвалі на сапраўдныя перамены?» — пытаю я іх. «Беларусы — крыху наіўны народ, — адказвае Курыленка. — Вядома, мы разумелі, што, акрамя першых выбараў у сярэдзіне дзевяностых ўсе астатнія Лукашэнка сфальсіфікаваў. Але летась мы ўпершыню ўбачылі гіганцкія чэргі тых, хто здае подпісы за вылучэнне апазіцыйных кандыдатаў. А яшчэ пачулі, як пенсіянеры — а гэта заўсёды быў галоўны электарат "бацькі", — сталі прасіць прабачэння перад людзьмі: маўляў, прабачце, што мы за яго раней галасавалі. Такога раней не было. І я паверыў, што перамены магчымыя».

Уплаў ад АМАПа

Гродна — горад з 350-тысячным насельніцтвам недалёка ад беларуска-польскай мяжы — на працягу некалькіх дзён у жніўні быў амаль свабоднай тэрыторыяй. Людзі выходзілі на дэманстрацыі пратэсту, міліцыя практычна ніяк ім не перашкаджала, і нават мэр горада падтрымаў грамадзян. Потым рэжым апамятаўся, мэр — услед за ім, і рэпрэсіі сталі нарастаць.

23 верасня Аляксандр Радзько прыйшоў на акцыю пратэсту супраць інаўгурацыі Аляксандра Лукашэнкі. Калі дэманстрантаў атакаваў АМАП, яны кінуліся ў розныя бакі. «Сябра выратавалі нейкія байкеры, падхапілі і павезлі на матацыкле, — успамінае Радзько. — А я зразумеў, што не ўцячы, скокнуў у Нёман і паспрабаваў сысці ад іх уплаў. Але амапаўцы паспелі пераехаць на другі бераг і ўзялі мяне, калі я вылез з вады».
Акцёр адседзеў тры дні ў СІЗА: «У параўнанні з цяперашнімі часамі было нядрэнна — далі матрац, дазвалялі спаць днём, не здзекаваліся. Сёння ўсё горш. І аўтаматычна звальняюць за ўдзел у пратэстах. Раней так было нельга, але Лукашэнка змяніў закон — і цяпер можна». Урэшце Радзько спачатку выйшаў з дзяржаўнага прафсаюза, страціўшы ўсе надбаўкі і прэміі, а затым звольніўся з тэатра па ўласным жаданні.

Пратэст падчас спектакля

У Сяргея Курыленкі і яго жонкі Валянціны, таксама актрысы драмтэатра, усё было не менш драматычна. Іх узялі на іншай дэманстрацыі прыблізна ў тыя ж дні, што і Аляксандра. Пра затрыманне даведалася першай іх дачка, якая жыве за мяжой. «Мы гралі спектакль "Вельмі простая гісторыя", ішоў першы акт. Я была за кулісамі, як раптам убачыла дзесяць ці больш званкоў з тэлефона дачкі Сяргея Уладзіміравіча, — Наталля Лявонава зноў і зноў пражывае тую драму. — Тэлефаную, а яна мне кажа: "Тату ўзялі!" Я, узрушаная, пытаюся: "Як ты даведалася?!" А яна мне шле фота з аднаго з апазіцыйных сайтаў. А там фота: яго канваіруе амапавец з дубінкай».

Лявонава неадкладна паведаміла пра гэта іншым акцёрам. Адзін з іх, Ігар Уланаў, выйшаў на сцэну і абвясціў, што праз затрыманне калегі трупа перапыняе спектакль. «Публіка замерла. Людзі не прывыклі да такіх слоў і учынкаў, — успамінае Наталля. — Але ніхто не пратэставаў. Больш за тое, мы ім сказалі, што са сваіх сродкаў вернем грошы за квіткі, каб не падводзіць тэатр». Але калі вестка пра пратэст у драмтэатры разнеслася па горадзе, людзі сталі самі прыносіць грошы акцёрам. З праявамі салідарнасці з боку грамадства і Сяргей, і Аляксандр, і Наталля сутыкаліся і далей.
Калі ледзь не палову акцёраў драмтэатра ў канцы кастрычніка 2020 года звольнілі за ўдзел у агульнанацыянальнай забастоўцы, да якой заклікала Святлана Ціханоўская, то да Курыленкі прыйшоў знаёмы журналіст з пачкам грошай: «Гэта вам і калегам прасіў перадаць прадпрымальнік N», — растлумачыў госць. «І так было яшчэ не раз, — падкрэслівае Курыленка. — Дабрыня незнаёмцаў застаецца ў памяці — як у выпадку з тым хлопцам, які проста так адвёз мяне і жонку дадому пасля выхаду з СІЗА».

У цені Пуціна

З калегамі і адміністрацыяй усё было складаней. Пасля адмовы граць спектакль праз затрыманне Курыленкі дырэктар тэатра Гедзіч спалохаўся гневу начальства і паспрабаваў прымусіць супрацоўнікаў напісаць заяву, што на зрыў спектакля іх падбіў Уланаў. Так было б лягчэй спісаць усё на ініцыятыву аднаго «гнілога яблыка» ў калектыве. «Большасць адмовілася падпісваць гэты данос, — кажа Лявонава. — Але некаторыя пагадзіліся. Тлумачылі нам потым, што баяцца страціць працу. Я іх не асуджаю, але Уланава-та з іх падачы звольнілі». Пасля яго звальнення драматычнаму тэатру давяшлося перайсці амаль выключна на камедыйны рэпертуар. Уланаў быў прэм'ерам, які граў вядучыя ролі ў некалькіх пастаноўках, і з яго сыходам даваць іх стала немагчыма.
Позняй восенню амаль палова акцёраў драмтэатра аказаліся звольненымі праз удзел у страйку. Пад Новы год яны запісалі відэавіншаванне ўсім беларусам — чыталі вершы Янкі Купалы і дзяліліся надзеяй, што ў 2021-м Беларусь пачне жыць пад бел-чырвона-белым сцягам, які стаў сімвалам пратэсту. Але пакуль гэтага не адбылося, яны будуюць новае жыццё ў Літве, куды пераехалі ў канцы зімы па запрашэнні некалькіх фондаў, якія дапамагаюць беларусам, што ратуюцца ад рэжыму Лукашэнкі.
Рускі драматычны тэатр Вільні даў гродзенцам сцэну для пастаноўкі вострапалітычнага спектакля «Трэцяя змена», у якой Беларусь малюецца ў выглядзе піянерскага лагера, дзе ў кожнага свая, назаўжды замацаваная за ім начальствам роля. Акцёры з Гродна спадзяюцца, што гэта не апошняя іх пастаноўка на гэтай сцэне. Наталля Лявонава задумваецца і аб іншых тэатральных праектах у Літве, Сяргей Курыленка — у Польшчы. Аляксандр Радзько паступіў вучыцца на факультэт тэатральнага мастацтва і акцёрскай гульні Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (ЕГУ). Яго стварылі ў 1992 годзе ў Мінску, але 15 гадоў таму пад ціскам уладаў ВНУ было вымушана пераехаць у Вільню. У вольны час Радзько піша і выконвае музыку з новымі знаёмымі —літоўскімі музыкамі.

«Вы не асцерагаецеся, што Пуцін проста адбярэ Беларусь — і ў Лукашэнкі, і ў вас?» — запытаў я на развітанне. «Баімся, вельмі баімся», — згодна заківалі мае суразмоўцы. «Пасля таго, як Пуцін прызнаў Лукашэнку пераможцам выбараў, антыпуцінскія настроі (у Беларусі) сталі вельмі-вельмі прыкметныя, — дзеліцца Курыленка. — Але ж многія расіяне нас не разумеюць. Я тут размаўляў з сябрамі са Смаленска, так яны абураюцца: "Чым вы там незадаволеныя? У Лукашэнкі парадак, зарплаты плацяць, усюды чысціня!" Але мы не губляем надзею. Калі збіраемся, то ўсё часцей гаворым пра тое, што будзем рабіць, калі вернемся дадому».