Турма як арганічная частка беларускага грамадства

У сталічным Прэс-клубе прэзентавалі кнігі былых палітвязняў Мікалая Дзядка «Фарбы паралельнага свету» і Алеся Кіркевіча «Сем месяцаў у беларускай турме». Творы выйшлі ў серыі «Беларуская турэмная літаратура», заснаванай Праваабарончым цэнтрам «Вясна».

Пісьменнікі па прымусу

Запачаткавалі серыю кнігі Ігара Аліневіча «Еду ў Магадан» і Змітра Дразда «Бунт батанікаў». Мала хто з аўтараў серыі думаў пра выданне літаратурных твораў паводле турэмных успамінаў. Занатоўванне таго, што адбываецца, у той сітуацыі было натуральнай неабходнасцю, своеасаблівай праявай інстынкту самазахавання. Яно з’яўлялася нечым накшталт псіхатэрапіі — надавала сіл і дапамагала перажыць жахі, у якіх апынуліся вязні.
— Гэтая думка была натуральнай — аформіць серыю кніг. Адной з яе функцый было натаванне нашага драматычнага часу. Бо турма — гэта злепак дзяржавы, у якой мы знаходзімся, і гэта не намі сказана, я чытаў гэта яшчэ ў тых, хто пісаў пра Салаўкі, — зазначыў старшыня Праваабарончага цэнтру «Вясна» Алесь Бяляцкі.
Рэдактарка серыі Алена Лапцёнак распавяла, што кніга Міколы Дзядка атрымала ў рамках серыі ўжо другое выданне, твор Алеся Кіркевіча падаваўся на прэмію Францішка Аляхновіча ў рукапісу, і друкаваная яго версія ўбачыла свет упершыню.


Пасля выбараў 2010 года Кіркевічу прысудзілі чатыры гады пазбаўлення волі ў калоніі ўзмоцненага рэжыму, але ў верасні 2011 ён быў памілаваны. Але сем месяцаў, праведзеных у беларускай турме, пакінулі шмат успамінаў, разважанняў, пераасэнсаванняў, якія ўсё яшчэ не скончыліся, і сустрэч.
Адна з іх, дарэчы, апісаная ў кнізе, звязаная з лідарам АГП Анатолем Лябедзькам.

— Мы не збіраліся станавіцца пісьменнікамі — нас прымусілі імі стаць, — зазначыў Лябедзька падчас прэзентацыі. — Я і сам пісаў такі дзённік і толькі цяпер зразумеў, наколькі гэта актуальна. У мяне была магчымасць выдаць англамоўны варыянт, і гэта — найлепшае тлумачэнне таго, што адбываецца ў Беларусі, асабліва для замежнікаў. Калі людзі атрымліваюць такія кнігі, яны адкрываюць іншую Беларусь, а не тую чысценькую, для турыстаў.

Напрыканцы аўтар кнігі «108 дзён і начэй у засценках КДБ» пажадаў калегам па турэмнай літаратуры, каб гэта былі іх першыя і апошнія кнігі на гэтую тэму.

Анатоль Лябедзька

Аўтараў, хоць яны і з’яўляюцца «ідэйнымі апанентамі», звязвае не толькі досвед знаходжання ў беларускіх турмах, не толькі кнігі, у якіх яны падзяліліся гэтым досведам і якія выйшлі ў адной серыі, але і паслятурэмны лёс: абодва яны працуюць у «Новым часе». І рэдактарка тыднёвіка Аксана Колб вельмі ўсцешаная гэтым фактам.
— Няхай наступнымі выйдуць вашыя кніжкі публіцыстыкі, якая друкавалася ў «Новым часе», пра Беларусь, пра каханне, а гадоў праз 40 — мемуары, — пажадала яна журналістам.

Турма як… натхненне

Мікола Дзядок праходзіў па справе анархістаў і ў 2011 годзе быў асуджаны да чатырох з паловай год пазбаўлення волі ў калоніі ўзмоцненага рэжыму, а ў 2015 годзе дадаткова атрымаў яшчэ год турмы за «злоснае непадпарадкаванне адміністрацыі», але, адбыўшы палову новага тэрміну, быў памілаваны.
«Я — правы, ён — левы. Я не мог зразумець, чаму трэба ўсё ва ўсіх забіраць ды дзяліць, ён не разумеў, чаму дзяржава ды іерархія каштоўныя. Пры гэтым, як слушна пісаў Даўлатаў, у зняволенні ўсе палітычныя трымаюцца разам і толькі на волі ці ў эміграцыі зноўку разбягаюцца па сваіх кутах», — піша Алесь Кіркевіч пра Міколу Дзядка.
— Той момант, калі Алесь зайшоў у нашу «хату» 128 на Валадарцы і час, які мы разам правялі, быў як глыток свежага паветра, — прызнаецца Дзядок.

У кнізе ён не апісвае самых жахлівых, непрыемных, злых і гвалтоўных рэчаў, якія яму давялося пабачыць у зняволенні. Бо па вызваленні ўбачыў, што грамадзянская супольнасць і так запалоханая, і «не хацеў яшчэ больш укладаць у гэты страх».
— У мяне было вялікае жаданне дэрамантызаваць крымінальны свет. Насамрэч турма, як інстытут іерархічны, дзе іерархія з’яўляецца стрыжнем жыцця, не нясе ніякай справядлівасці, а толькі зло, гвалт і ціск. Я хацеў дэсакралізаваць метады, якімі людзей ламаюць пад следствам, пастараўся іх ускрыць, прэпарыраваць і паказаць вам. А яшчэ — падкрэсліць, што турма — не асобная інстытуцыя, што існуе для нейкіх аўтсайдараў і злачынцаў. Гэта не надзвычайная мера. Гэта такая ж арганічная частка беларускага грамадства, як школа, універсітэт, армія, праца. Усе тыя ж метады кантролю і дысцыплінарныя практыкі, што ўжываюцца і ў турме, ужываюцца і на волі. Таму і метады супраціву ім могуць быць аднолькавыя.

Нават згадваючы дэталі, якія не ўвайшлі ў кнігу, Мікола выбраў светлы эпізод са свайго досведу знаходжання за кратамі.
— Калі мяне яшчэ толькі прызналі палітвязнем, быў у нас звычайны трактарыст з вёскі, якому далі паўтара года за тое, што ён нешта скраў. А ў мяне ў той час яшчэ былі добрыя кешары, я быў «упакаваны» лепш, чым хто іншы, бо мяне тады яшч не пазбавілі перадач. А той мужык не атрымліваў перадач. І вось знянацку яна прыходзіць. Самая простая — сала, цыбуля, самыя танныя цукеркі і гарбата. Ён, атрымаўшы сваю ледзь не адзіную на ўвесь тэрмін перадачу, падзяліўся з усімі, і ў тым ліку са мной, хоць у мяне было ўсяго больш, чым у яго. Але ён сказаў: «Ты сядзіш за ідэю, таму бяры». Гэта мяне вельмі кранула, натхніла і ўсяліла веру ў людзей.

«Паміж беларусамі найчасцей былі разбураныя сувязі»

Алесь Кіркевіч прысвяціў сваю кнігу маці і жонцы — бо быў адпраўлены за краты праз 5 дзён пасля вяселля.
— На жаль, у Беларусі жанр турэмнай літаратуры не адыходзіць у нябыт. Дрэнна гэта ці добра? Дрэнна, што ёсць нагода сядзець за свае перакананні. А з пазітыўнага я вынес бы выснову, што дзякуючы такой літаратуры праблемы звычайных, непалітычных вязняў даходзяць вышэй, — кажа ён.
Па словах Кіркевіча, наша ўяўленне пра турму заснавана на міфах пра нейкіх шляхетных рыцараў, якія нясуць свой крыж. Але збольшага кантынгент тых, хто сядзіць на зоне — наведвальнікі ўніверсама «Цэнтральны», на які зрабілі аблаву а шостай вечара. І гэта — зрэз нашага грамадства, перакананы журналіст.
— Для мяне быў цікавы феномен невялікіх груп, напрыклад, людзі ядналіся паводле нацыянальнай прыкметы ці рэлігіі. Палітычных вязняў не так шмат, каб яны маглі салідарызавацца. Паміж беларусамі найчасцей былі разбураныя сувязі.

Падручнік жыцця

Абодва былыя палітвязні зазначаюць, што ўсё яшчэ асэнсоўваюць тое, што перажылі ў зняволенні.
— Я ўмацаваўся ў сваіх перакананнях, пачаў больш цаніць людзей, якія побач, і добрыя сяброўскія стасункі, якіх у турме катастрафічна не хапае. Чалавечае там — на вагу золата, — гаворыць Мікола Дзядок. — Там, на дзіва, робішся больш талерантны. Калі на волі ты «варышся» сярод людзей табе блізкіх па духу, у турме ты вымушаны знаходзіцца разам з людзьмі, якім бы не паціснуў руку.  
— Галоўнае — гэта пазбаўленне наіўнасці. Тут пануе кліпавае мысленне, а там — нейкае першабытнае, і ты спазнаеш псіхалогію — сваю і іншых, — дый проста даведваешся пра краіну, пра праблемы людзей, — гаворыць Алесь Кіркевіч.
Як зазначыла Алена Лапцёнак, многія сітуацыі ў кнігах апісаныя так прыгожа, у іх столькі чалавечага, што, сапраўды, можа ўзнікнуць ілюзія, нібыта турма — гэта нешта зусім не страшнае. І, слухаючы разважанні аўтараў падчас прэзентацыі, немагчыма было налюбавацца іх мудрасцю і сілай. Але што стаіць за імі, можна прачытаць хіба што паміж радкоў.

— Серыя напісана вельмі цікавымі, разумнымі, адукаванымі людзьмі, яснай мовай і мае высокія літаратурныя якасці. Я ў захапленні ад ведаў, якія атрымала з гэтых кніжак — гэта, сапраўды, падручнік жыцця, — падзялілася ўражаннямі праваабаронца Паліна Сцепаненка.

Фота Дзіяны Пінчук