«Важна, каб яны адказалі». Дзе могуць арыштаваць беларускіх сілавікоў?
Пацярпелыя ад катаванняў у Беларусі падалі дзясяткі заяў у праваахоўныя органы за мяжой у рамках Механізма ўніверсальнай юрысдыкцыі. Ці распачаты крымінальныя справы і ці могуць быць пакараны вінаватыя?
«Мне як чалавеку, які пацярпеў, вельмі важна, каб гэтыя людзі (беларускія сілавікі) панеслі адказнасць за тое, што яны зрабілі», — кажа Марыя Матусевіч. Марыя — грамадзянка Літвы беларускага паходжання. Дзяўчыну затрымалі 11 жніўня 2020 года ў Мінску, яна прайшла праз катаванні ў Фрунзенскім РУУС і на Акрэсціна (Цэнтр ізаляцыі правапарушальнікаў у завулку Акрэсціна). У Літве Матусевіч падала заяву на дзеянні беларускіх сілавікоў у рамках Механізма ўніверсальнай юрысдыкцыі. Праўда, кажа дзяўчына, пасля гэтага з ёй ніхто больш не звязваўся і аб ходзе расследавання ёй невядома, піша «DW».
Універсальная юрысдыкцыя дазваляе дзяржавам распачынаць крымінальныя справы па-за залежнасцю ад месца здзяйснення злачынства, грамадзянства абвінавачаных і пацярпелых, калі гаворка пра злачынствы супраць чалавечнасці, генацыд, масавыя збіванні, катаванні, міжнародны тэрарызм. Грамадзяне РБ і іншых дзяржаў, якія пацярпелі ад беларускага рэжыму да і пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года, падалі заявы ў праваахоўныя органы Польшчы, Літвы, Чэхіі, Германіі і іншых краін. Да судоў пакуль не дайшло, але некалькі падазраваных сілавікоў абвясцілі ў міжнародны вышук.
Літва распачала крымінальную справу
Міжнароднаму камітэту па расследаванні катаванняў у Беларусі вядома толькі аб адной крымінальнай справе, узбуджанай у рамках універсальнай юрысдыкцыі — у Літве. Пра гэта «DW» распавяла прадстаўніца камітэта Вікторыя Фёдарава. Гаворка, верагодна, пра расследаванне па факце гвалту ў дачыненні да прадпрымальніка Максіма Харашына. Яго ў кастрычніку 2020 года затрымалі ў двары дома ў Мінску, збівалі ў РУУС, з-за чаго ён у цяжкім стане трапіў у бальніцу. Пасля мужчына з'ехаў у Літву, дзе падаў заяву на дзеянні беларускіх сілавікоў. Пазней да справы Харашына былі далучаны паказанні яшчэ некалькіх дзясяткаў ахвяр рэпрэсій у РБ.
«Міжнародны камітэт па расследаванні катаванняў у Беларусі працягвае працу з праваахоўнымі органамі Літвы, забяспечваючы для іх доступ да доказаў, у першую чаргу, паказанняў пацярпелых і сведак. У 2023 годзе мы падрыхтавалі ўсё для дачы паказанняў і арганізавалі лагістыку для 28 пацярпелых і 4 сведак, — адзначае Фёдарава. — Справа па-ранейшаму на стадыі расследавання, пакуль не перададзена ў суд».
Аб узбуджэнні крымінальных спраў у іншых краінах, па словах праваабаронцы, ёй невядома, але многія дзяржавы вывучаюць такую магчымасць і вядуць камунікацыю з міжнароднай платформай па прыцягненні да адказнасці для Беларусі (IAPB).
«Асноўнымі праблемамі на шляху дасягнення справядлівасці з дапамогай універсальнай юрысдыкцыі застаюцца адсутнасць палітычнай волі дзяржаў, недасканаласць заканадаўства, адсутнасць перспектывы з'яўлення меркаваных злачынцаў на тэрыторыі еўрапейскіх дзяржаў праз санкцыі, і, безумоўна, зрушэнне міжнароднага фокусу з Беларусі на іншыя праблемы», — мяркуе Вікторыя Фёдарава.
Глядзіце таксама
Ці магчыма адкрыццё крымінальных спраў у Польшчы?
У лістападзе 2023 года Польшча прыпыніла расследаванне аб незаконным пазбаўленні волі трох палякаў, затрыманых у Мінску пасля прэзідэнцкіх выбараў 9 жніўня 2020 года, з ужываннем да іх асаблівых катаванняў. Як паведамляў rmf24.pl, такое рашэнне Мазавецкае ўпраўленне нацыянальнай пракуратуры прыняло з-за адмовы беларускага боку супрацоўнічаць. «Больш за два гады таму польская пракуратура накіравала беларусам заяву аб аказанні юрыдычнай дапамогі. Аднак дагэтуль адказу на гэты дакумент не было. Гэта ставіць расследаванне, якое праводзіцца агенцтвам унутранай бяспекі, у тупік», — адзначае польскае медыя.
Між тым беларускія дэмсілы спадзяюцца, што найбліжэйшым часам у Польшчы з'явяцца новыя расследаванні ў дачыненні да прадстаўнікоў рэжыму Аляксандра Лукашэнкі. Пра гэта падчас анлайн-стрыму 8 студзеня заявіў намеснік Святланы Ціханоўскай у Аб'яднаным пераходным кабінеце, прадстаўнік па транзіце ўлады Павел Латушка. Паводле яго слоў, ёсць папярэднія дамоўленасці з польскім Мінюстам аб магчымасці расследаванняў па заявах беларусаў з картай паляка або статусам міжнароднай абароны, якія раней падвяргаліся катаванням у Беларусі.
Польшча абвясціла ў вышук шэсць беларускіх сілавікоў
Як раней распавядаў Латушка, беларусы падалі ў Польшчы каля ста заяў аб катаваннях на тэрыторыі РБ. Хоць у Польшчы і няма працэдуры вынясення прысуду завочна, але на падставе расследаванняў пракуратуры гэтая краіна можа аб'яўляць падазраваных у вышук, у тым ліку міжнародны.
Так, у кастрычніку 2023 года польская пракуратура выдала еўрапейскі ордэр на арышт шасці беларускіх сілавікоў, якіх падазраюць у злачынствах паводле ч.3 арт.189 КК Польшчы («Здзяйсненне злачынства, звязанага з пазбаўленнем волі з асаблівай жорсткасцю»). Гаворка, у тым ліку, пра кіраўніцтва сумна вядомага ізалятара на Акрэсціна ў Мінску — начальніка Цэнтра ізаляцыі правапарушальнікаў Яўгена Шапяцько і намесніка начальніка ізалятара часовага ўтрымання Глеба Дрыля. Акрамя таго, у вышуку начальнік турмы №8 горада Жодзіна Дзмітрый Страбкоў і трое міліцыянтаў з Мінска: Яўген Савіч, Юлія Сакалова, Карына Валуйская.
Глядзіце таксама
Беларускіх сілавікоў могуць затрымаць не толькі ў Польшчы
«Асобы, якія шукаюцца Польшчай, могуць быць затрыманы не толькі ў іншых краінах Еўрапейскага Саюза, але і ва ўсіх тых юрысдыкцыях, у якіх ёсць супрацоўніцтва ў рамках узаемнай прававой дапамогі з Польшчай», — адзначыў у каментары «DW» адвакат, дапушчаны да практыкі ў Міжнародным крымінальным судзе, Сяргей Галубок. Пасля гэтага, з яго слоў, «у юрысдыкцыі, дзе гэтыя асобы будуць затрыманы, будзе развязвацца пытанне аб іх выдачы ў Польшчу».
Марыя Матусевіч лічыць, што акрамя некаторых нязручнасцей, якія ўзнікнуць у сілавікоў з РБ пасля іх абвяшчэння ў міжнародны вышук, такіх як, да прыкладу, немагчымасць з'ездзіць у адпачынак без рызыкі быць затрыманымі, такія спісы падазраваных важныя для будучых расследаванняў у Беларусі.
«Хачу верыць, што рана ці позна ўсе датычныя да ўсіх магчымых злачынстваў будуць пакараны. Нават праз тры гады я ўсё роўна адчуваю, што наступствы (затрымання) так ці інакш мяне даганяюць, у плане посттраўматычнага стрэсавага разладу, нейкія рэчы мяне дагэтуль трыгеруюць», — дзеліцца суразмоўца.
Дзяўчына мяркуе, што толькі калі беларускія сілавікі панясуць адказнасць, пацярпелыя ад іх «стануць неяк унутрана вольныя».