Віктар Якубаў: У 2020 годзе наша краіна магла б быць не гiбрыдна, а рэальна акупаваная
Пра беларускі шлях, пра тое, у чым прынцыповая розніца паміж камуністамі і лукашыстамі, і калі ў Беларусі можа з'явіцца новае вакно магчымасцяў, гісторык Віктар Якубаў разважае на «Салідарнасці».
— Беларусам зараз часта закідаюць папрок, што мы не змаглі ў 2020-м належным чынам абараніць свой выбар і свабоду. А ці магчыма было ў тых варунках дзейнічаць іншым чынам? Ці гэта якраз гісторыя пра тое, што беларусы як людзі адэкватныя не скачуць з голай пяткай на шашку?
— Калі мы гаворым пра 2020 год, то, канешне, не было падрыхтоўкі да вырашэння гэтай сітуацыі сілавым шляхам. Калі ў цябе няма людзей, з якімі ты ў бойцы ідзеш да канца, то лепш у гэтую бойку не лезці, бо могуць забіць.
Той сітуацыі ніхто не чакаў, яе ніхто не арганізоўваў і не рыхтаваўся да вялікіх працяглых баёў. Той бок адкрыта заяўляў, што не аддасць уладу, як хатні гвалтаўнік ахвяру.
Калі пачалася мясарубка, трэба дзейнічаць па ясных сцэнарах. Тут два варыянты: альбо ты ўлазіш і ідзеш да канца (а на той расклад шанцаў вельмі мала), альбо выжываеш і чакаеш, калі будуць больш спрыяльныя ўмовы. Гэта не баязлівасць — гэта разлік.
Інакш мы маглі б мець сёння абсалютна рэальную прамую акупацыю Беларусі. Бо, не кажучы пра кдбэшна-фсбэшны кантроль грашовых і ўладных структур, ужо вядома, што рускія сілавікі ўсё ж такі заходзілі ў Беларусь. І ўжо ў 2020 годзе наша краіна магла б быць не гiбрыдна, а рэальна акупаваная.
Таму, думаю, нават добра, што гэта ўсё расцягнулася на такую карнавальную рэвалюцыю. Жанчыны фактычна выратавалі мужчын ад выканання іх непасрэднага гендарнага абавязку гераічна загінуць у абарону радзімы. Бо як інакш: з аднаго боку ёсць спецназ з аўтаматам, а з іншага — не аб’яднаныя пару хлопцаў з брукаванкай ды каламі.
— 2020 год адкінуў нас ці, наадварот, наблізіў у плане станаўлення нацыі?
— Канешне, гісторыю пішуць пераможцы. Перажывем — пабачым.
Тут мы можам правесці аналогію з 1918 годам. Фактычна ў 2020-м мы маем другое абвяшчэнне БНР і другую маніфестацыю нацыянальнага суверэнітэту. Мы заявілі пра права нацыі вырашаць свой лёс самастойна.
Але ёсць пэўная розніца паміж тымі часамі і сённяшнімі. Прынамсі, у распаўсюдзе інфармацыі. Я вельмі сумняваюся, што ў 1918 годзе людзі ў рэальнасці ведалі, што адбывалася ў Мінску, ці пра Слуцкае паўстанне, адчувалі сваю прыналежнасць да гэтага.
Чалавек верыць або сваім вачам або доказам, а думае словамі і карцінкамі. Калі няма дакладнай інфармацыі, ёсць толькі чуткі, ён не суадносіць падзеі са сваім рэальным светам. Тады пад 70% беларусаў былі непісьменныя, у краі панавалі расейскія ці польскія СМІ і палітычныя структуры.
Паўстанняў у 1918-1920 гг. было процьма, паўсталі рэальныя партызанскія зоны, але палітыкі не дамовіліся і не аб’ядналіся. Урады БНР расколваліся. Кожны гроб пад сябе, а ў выніку — адграблі ўсе.
Хто і як павінен быў павесці сялян, якія і так не рвуцца гінуць за нейкія абстракцыі? Хто мусіў паказаць ім сілу і сфармуляваць перспектывы перамогі? Ці шмат мы маем масавых здымкаў войскаў БНР ці дэманстрацый у яго падтрымку ў прэсе? Асноўная мэтавая аўдыторыя БНР — беларускія сяляне — альбо бачылі, што няма ў іх ладу, а значыць не будзе трываласці ў бойцы, дзе трэба рызыкаваць уласным жыццём, або пра гэта нават не дазналіся.
А зараз грамадства інфармацыйнае. Мы назіралі падзеі фактычна ў рэжыме анлайн. Мы былі на гэтых карцінках. Усе ўмеюць чытаць і ва ўсіх ёсць інтэрнэт і мабільнікі. І мы бачылі на свае вочы тую колькасць і якасць людзей, якія паўсталі і разарвалі грамадскую дамову з дыктатурай.
Таму, уласна кажучы, улады дагэтуль змагаюцца з інтэрнэтам. Бо гэтая карцінка, дзе безліч людзей займае ўвесь цэнтр Мінска, і гэтая маніфестацыя на кургане — ад яе ўжо нікуды не дзенешся. Народ ёсць. Грамадства больш не звязана з дыктатарскай дзяржавай. Нацыя заявіла сваё права на ўладу над палітычнай структурай.
Глядзіце таксама
— Вось толькі большасць з гэтых людзей сёння апынулася за межамі краіны. Прыблізна так, як гэта было пасля кастрычніцкага перавароту і прыходу да ўлады бальшавікоў.
— Але ж ёсць розніца. Сёння мы можам назіраць актыўнае фарміраванне структур у эміграцыі: ужо ёсць і бізнес-структуры, і інтэлектуальныя асяродкі. Вось вы ў Грузіі, у нас, у Варшаве, таксама свой вельмі вялікі асяродак, ёсць асяродкі ў Беластоку, шмат у Вільні. І ўсе яны могуць працаваць і звязаныя паміж сабой, чаго не было ў эміграцыі мінулага стагоддзя.
Мы перайшлі на новую стадыю, мы ўжо трансгранічныя. І за гэты кошт мы можам ствараць інтэлектуальны прадукт і дасылаць яго плён у Беларусь. Мы не губляем сувязі з нашай краінай і можам уплываць на сітуацыю там. Гэтага не было раней, тады фактычна вось тых бела-эмігрантаў выслалі — і ўсё, бывай, ты больш не маеш сувязі з радзімай.
Ці можна зараз паднімаць узброенае паўстанне ў Беларусі? Не, нельга падымаць. Проста няма людзей, якія гэтым могуць заняцца. Няма знешняй сілы і ўнутранай структуры, якая б спыніла рускіх ад узброенага ўварвання. Бо ў такім выпадку ўсё пагражае скончыцца альбо нейкай ваеннай хунтай, альбо расійскай акупацыяй.
Знешняе ўварванне нейкіх дыверсійных груп для прадэмакратычных сіл можа быць толькі пасля таго, як штосьці будзе варушыцца ў Мінску. Тады гэта стане магчымым. Але бліжэйшым часам я такога сцэнару не бачу.
Канешне, ходзяць размовы пра смерць Пуціна, але абяцанкі-цацанкі — дурню радасць. Нам увесь 2020 год казалі, што нехта ў Драздах вось-вось капыты адкіне. Толькі чамусьці гэтыя капыты пакуль цокаюць. Робяць з нашай Бацькаўшчыны пекла.
«Калі хтосьці пачынае тыркаць свой нос не ў свае справы — трэба закрываць дзверы перад гэтым носам, а можна па гэтым носе і даць».
— На каго ці на што могуць разлічваць беларусы ў змяненні сённяшняй сітуацыі?
— Варта памятаць, што ў беларусаў ёсць толькі адзіны саюзнік — самі беларусы. Ніхто за вас ваша жыццё не пражыве, ніхто не вырашыць вашых праблем і не дасць вам свабоду. Свабода не бывае на халяву. Ніколі. Яшчэ Джэферсан пісаў, што дрэва свабоды паліваецца крывёю патрыётаў. На жаль, так і ёсць. Шмат людзей яшчэ загіне, шмат страціць сваю маёмасць, шмат эмігруе. Але без ахвяр свабоду не атрымаць.
Чаго ў нас не было ў 1990-я? У нас не было разумення, што дае нам свабода, што дае нам закон. У 2020-м годзе, думаю, большасць зразумела. Асабліва, калі гэтым дурням стала «не да законаў» і яны пачалі ламаць нясучыя сцены ў доме, якія будавалі не яны, а ўвесь народ. А нясучыя сцены — гэта закон.
Пасля такога ўсё павінна было пасыпацца, але рускія паставілі свае металічныя нясучыя падпоркі, і гэтае нешта з бруду і палак пакуль трымаецца на чужым шкілеце.
Гэтыя «дзеячы» цалкам дыскрэдытавалі дзяржаву, фактычна знішчылі яе знутры. Нават лукашэнкаўскую Беларусь. Бо калі дзяржава не гарантуе людзям іх правы і законнасці — яна не выконвае сваёй асноўнай функцыі быць па-над інтарэсамі груп. А калі яна пачынае забіраць правы, свабоду і маёмасць — гэта асабісты вораг.
Зразумела, рускія нам не браты. У міжнародных адносінах усе хаўруснікі — да павароту. Ва ўсіх свае інтарэсы. Свае выгоды. Так, часовымі саюзнікамі могуць быць усе. Да пэўных межаў. Калі хтосьці пачынае тыркаць свой нос не ў свае справы — трэба закрываць дзверы перад гэтым носам, а можна па гэтым носе і даць. І калі саюзнік пачынае ўказваць, што рабіць, то гэта не саюзнік, а нейкае хамло.
Вось гэтыя размовы пра брацкія народы, якія так любяць Лукашэнка і Пуцін. Каб разумець, што такое брацтва, у вас павінен у сям’і быць брат ці сястра, тады вы будзеце разумець, як будуюцца нармальныя адносіны паміж рэальнымі сваякамі. Нармальныя сваякі жывуць асобна, і калі брат прыйдзе кіраваць табе ў хату — ён паляціць з лесвіцы.
У Пуціна няма брата, у Лукашэнкі няма а ні брата, а ні бацькі — і яны нам расказваюць пра братэрства? Мы маем сітуацыю з пакалечанымі людзьмі, і яны зараз калечаць наш народ.
Глядзіце таксама
— Якім вам бачыцца бліжэйшае развіццё падзей у Беларусі?
— У балота няма дна, а беларусы генетычна трохі маюць разуменне, што такое балота. У нас шмат азначэнняў тваняў, багнаў і іншага балаціння. Гэта як у чукчаў ёсць шмат азначэнняў, якім бывае снег, так і ў нас ёсць шмат азначэнняў таго, як выглядае журба, гора, скруха.
Наша гісторыя паказвае, што калі не браць свой лёс ва ўласныя рукі, а даваць суседзям вырашаць твой лёс — яны прыйдуць біцца паміж сабой ў тваёй хаце і яе спаляць. Сядзі тады гаруй. Жалься свету. Яны вінаватыя, але хата — твая. Паны б’юцца — у халопаў чубы трашчаць. Добрая ў нас хата, толькі хуліганы штакет павыломвалі і крадуць з гарода — трэба па новай гарадзіць.
За любую свабоду і за правы прыходзіцца плаціць. Але тое, што, нягледзячы на рэгулярныя гістарычныя днішчы, наш народ яшчэ жывы і працягвае змагацца, азначае, што перспектыва ўсё ж такі ёсць.
Што будзе далей? Гісторыкі таму і гісторыкі, што займаюцца мінулым. І гледзячы на мінулае, можна сказаць, што ёсць некалькі сцэнароў развіцця падзей.
Першы варыянт: мы губляем незалежнасць і нас акупіруе Расія. І гэта самы кепскі з усіх варыянтаў. Бо зараз Крэмль абвясціў рэальнай мэтай вайны знішчэнне ўкраінцаў як нацыі — гэта генацыд па ўсіх азначэннях. Удумайцеся, выньце галаву з пяску, у ХХІ стагоддзі! Гэта абсалютнае зло і апраметная тупасць.
На Беларусі няма гарачай, адкрытай вайны, яны рэжуць нас ціха. Тысячы палітвязняў і выцісканне ў эміграцыю — гэта не столькі пра дыктатуру, колькі пра вынішчэнне патэнцыялу нацыі.
Але ў іх не атрымаецца, бо нас зашмат. Бо грамадства інфармацыйнае — а значыць, яно само сябе штосекунду стварае і аднаўляе мільярдамі пастаянных сувязяў у мільярдах плоскасцях. Чаму, вы думаеце, дубаломы ваююць з інтэрнэтам? У больш прымітыўных грамадстваў і больш жорсткіх таталітарных сістэм ХХ ст. не атрымалася — куды гэтым надзьмутым невучам. Але будзе цяжка.
Другі варыянт развіцця падзей — нас не акупуе Расія, але ў нас застаецца дыктатура. Атрымліваецца такая бананавая рэспубліка ў цэнтры Еўропы. На жаль, гэтая сітуацыя можа завіснуць гадоў на 10-15. Але наўрад ці гэта таксама магчыма.
Тут зноў-такі ёсць пэўныя паралелі з падзеямі Першай і Другой сусветнай вайны. Спачатку пачынаецца дастаткова вялікая рэгіянальная вайна, пасля ў яе ўцягваюцца сусветныя дзяржавы. Расія, як і тады, мае вялікія рэсурсы, і асобнай краінай ці альянсам на кантыненце можа ваяваць досыць доўга, пастаянна мабілізуючы людзей, рэсурсы і хоць кепска, але забяспечваючы іх.
Калі ў нас застаецца Лукашэнка і Пуцін яшчэ не памірае, то яны могуць гадоў пяць яшчэ праваяваць. Нашы, калі не ўлезуць у вайну, як зрабіў напрыклад, іспанскі дыктатар Франка ў дачыненні да Гітлера, будуць мець вайсковыя замовы і нават выйграюць ад чужой вайны. Як выйграе Захад ад украінскай і беларускай эміграцыі і вайсковых дзяржаўных заказаў.
Але ж ва ўсіх сусветных войнах на баку Расіі была Еўропа — Брытанія, Францыя, — былі Штаты. Гэта саюзнікі, якія дапамагалі тэхналогіямі, адцягвалі канкурэнтаў на свой бок. І гэта азначала, што ў Расіі былі шанцы ў плане тэхналагічным. Зараз такога няма.
Ёсць Кітай, ён Расію выкарыстоўвае як рэсурсную базу і вышэй у сферы перадзелу коштаў не пусціць. Не будуць Пуцін і Лукашэнка атрымліваць тэхналогіі, якія ім трэба.
Для нас гэта азначае, што, калі гэта ўсё расцягваецца, гадоў 5-10 мы неўязныя на радзіму.
Але ўсё адно гэта ляснецца. Не можа не ляснуцца. Бо ў палітычным плане сітуацыя, што ў нас, што ў Расіі, зараз выглядае вельмі гратэскна. Нейкі цырк. І было б вельмі смешна, калі б гэта было не з намі.
Ці можа такое існаваць? Ну так, ёсць Паўночная Карэя, ёсць цэлы шэраг іншых прыкладаў. Але ўсё ж мы занадта блізкія да Еўропы, каб рабіць тут Паўночную Карэю. У адрозненне ад камуністаў, у сучасных дыктатараў есць тэхналогіі, каб кантраляваць грамадства, але няма прывабнай легенды, навошта.
— Але ёсць і аптымістычны варыянт?
— Калі Украіна перамагае, тады мы будзем мець наступны раўнд — гэта будзе вырашэнне беларускага пытання. Альбо намі будуць гандляваць, як у 1920-я гады, альбо, калі мы застанемся суб’ектам (а я спадзяюся, што застанемся), у нас з’яўляецца акно магчымасцяў.
І тут шмат што будзе залежыць ад нашай эміграцыі, ад нашых палітыкаў. Гэта ўнікальная сітуацыя на самай справе, бо, у адрозненне ад эміграцыі пачатку ХХ ст., яны могуць уплываць на палітычную сітуацыю ў краінах, дзе знаходзяцца, а пасля ўдзельнічаць як пэўны бок у міжнародных перамовах па вырашэнні ўжо беларускага пытання.
Гарызонт — прыблізна гадоў пяць пасля заканчэння вайны. Гэта час, калі ў нас з’яўляецца шанец, што ляснецца рэжым Лукашэнкі і далей Беларусь будзе ў Балта-Чарнаморскім альянсе разам з Украінай інтэгравацца ў еўрапейскія структуры. А мы вяртаемся дадому.
Гэта аптымістычны і, як мне падаецца, найбольш рэальны варыянт вырашэння праблемы.
— Але ж, нават калі Расія прайграе вайну, яна нікуды не дзенецца і застанецца на ўсходзе нашай мяжы.
— Канешне, не факт, што ўсё будзе менавіта так. Думаю, тая ж расійская эміграцыя 1920-х гадоў таксама лічыла, што вось зараз у Расіі ўсё ляснецца, бо ну не могуць жа такія «кончаныя сацыяпаты» кіраваць краінай і каб народ настолькі вёўся. Аказалася, што могуць. Таму таксама не трэба залішне цешыць сябе.
Але тады было іншае грамадства, тады людзі верылі ў тое, што, магчыма, новая ідэалогія збудуе ім новы свет. Зараз ні Лукашэнка, ні Пуцін не маюць візіі будучыні. Гвалт, бяспраўе, жыццё ў галечы, самагубства ў сусветным ядзерным апакаліпсісе — такая сабе «светлая будучыня» для чалавецтва. Акрамя тых, хто пры начоўках рохкае, — пашукай пад яе жадаючых далучыцца. І гэта прынцыповая розніца паміж камуністамі і лукашыстамі.
У дэмакратычных сіл усё зразумела: мы вяртаем беларусам закон, мы будуем нармальную эканоміку, бо лукашэнкаўская эканоміка згніла, палітыкі забяспечваюць адсутнасць карупцыі, прадстаўленне інтарэсаў народу, рэальныя выбары, праз якія змяняюць адно аднаго. Ёсць план, як павярнуць штодзённае жыццё на лепшае, і хутка павярнуць.
Калі гарантыі дае дзяржава, калі працуюць законы, працуе эканоміка — 5-10 гадоў і будзем мець сітуацыю прыблізна, як ў Літве. Прынамсі, патэнцыял ёсць.
Пры падтрымцы Захаду мы ўсё гэта можам зрабіць. З Расіяй мы гэтага зрабіць не зможам, бо заўсёды будзе гэтая палітычная гісторыя. Яны заўсёды будуць з нас рабіць не Канаду, а нейкую Мексіку пры ЗША, з наркатрафікамі і дыктатарамі.
У іх быў шанец у 2020 годзе падтрымаць дэмакратычныя перамены. Яны гэтага не зрабілі — усё, да пабачэння. Добры сусед жыве за добрым плотам, займаецца сваімі справамі і не лезе ў твой агарод.