«63 паэткі — дзе вы столькі знайшлі?» У Берліне прэзентавалі адну з першых кніг пра паэзію беларусак

Анталогія выйшла пад патранажам выдавецкай ініцыятывы, заснаванай нобелеўскай лаўрэаткай Святланай Алексіевіч.

«Ва ўсіх у нас толькі і надзеі, што калі-небудзь шэрыя раўчукі нашай хлусні зліюцца ў адну вялікую праўду», — чытае са сцэны Ліна Казакова. Яна — адна з 63 беларускіх паэтак, чые вершы ўвайшлі ў першую беларускую «Анталогію паэтак». Кніга выйшла пад патранажам выдавецкай ініцыятывы «Пфляўмбаўм», заснаванай Святланай Алексіевіч, 19 чэрвеня яе прэзентавалі ў Берлінскай акадэміі мастацтваў. Як гэта было і чым жывуць беларускія паэткі — у матэрыяле «DW».

Выдавецкая ініцыятыва падтрымлівае толькі жанчын

Аб 11-й раніцы ў Берліне — амаль +30. Нягледзячы на спякоту, пазнаёміцца з беларускімі паэткамі і іх паэзіяй прыйшлі дзясяткі людзей: свабодных месцаў у вялікай зале Акадэміі мастацтваў заставалася няшмат.
«Анталогія паэтак. Выбранае Вальжынай Морт» — гэта адно з першых выданняў беларускай жаночай паэзіі, у яго ўвайшлі творы 63 паэтак. «Дзе вы так шмат знайшлі?» — аднойчы спыталі Алену Казлову, пісьменніцу, перакладчыцу і галоўную рэдактарку выдавецкай ініцыятывы «Пфляўмбаўм». А гэта далёка не ўсе, распавядае яна падчас прэзентацыі.
Падтрымка беларускіх пісьменніц і паэтак — адна з галоўных задач ініцыятывы «Пфляўмбаўм». У 2019 годзе яе заснавала нобелеўская лаўрэатка па літаратуры Святлана Алексіевіч. Некалькі разоў ініцыятыва спрабавала атрымаць ліцэнзію на выдавецкую дзейнасць у Беларусі, але беспаспяхова. «У 2020-м мы перасталі нават спрабаваць: стала зразумела, што гэта толькі крадзе нашы сілы», — расказвае Алена Казлова. Сёння «Пфляўмбаўм» працуе ў партнёрстве з іншымі выдавецтвамі, але і гэтае супрацоўніцтва цяпер пад пагрозай: рэпрэсіі дацягнуліся і да іх. «Крохкая экасістэма бурыцца», — гаворыць пра стан беларускага незалежнага кнігавыдавецтва Алена.

«Людзі стаялі ў вялізных чэргах не па каўбасу — па кнігі»

«У апошнія гады стала з'яўляцца шмат новага, але тэрор нас накрыў. Пачалі з праваабаронцаў, потым закрылі СМІ. Выдаўцоў нейкі час не чапалі — ні ў 2020-м, ні ў 2021-м, — расказвае нямецкай публіцы Алена Казлова. — Але рэпрэсіўная машына працуе, ёй трэба знаходзіць ворагаў. Цяпер гэтыя ворагі — выдаўцы кніг. Мабыць, быў нейкі загад, таму што спачатку адабралі ліцэнзіі ў двух выдавецтваў, потым яшчэ ў некалькіх. У тым ліку ў "Медысонта", разам з якім мы выдалі адну з кніг».
Больш за месяц таму сілавікі арыштавалі Андрэя Янушкевіча — аднаго з найбліжэйшых партнёраў «Пфляўмбаўм», кажа Казлова. Спярша яго папрасілі вызваліць офіс, у якім выдавецтва працавала шмат гадоў. Выдавецтва пераехала, «але намёку не зразумела».

«Замест таго, каб спалохацца і спыніць сваю дзейнасць, яно абвясціла распродаж. Тры дні запар людзі стаялі ў вялізных чэргах, каб купіць кнігі на беларускай мове. Не па каўбасу, не па хлеб, не па ікру — па кнігі. А потым Андрэй вырашыў адкрыць кнігарню. Гэта павінна было адбыцца 16 траўня. Але замест гэтага Андрэя Янушкевіча арыштавалі (ён выйшаў на волю праз 28 дзён. — Заўв. рэд.)».
Усё, што адбываецца ў Беларусі, Алена параўноўвае з ўяўнымі бомбамі, якія разрываюцца побач з ёю. Нягледзячы на гэта, выдавецкая ініцыятыва працягвае працаваць. «Мы падышлі да кропкі, калі наша дзейнасць аказалася пад пагрозай. І трэба шукаць іншыя шляхі працы. Тады, у 2020-м, мы іх знайшлі. Не хочацца спыняцца, таму што калі гэта адбудзецца, гэта канец для нас», — кажа Алена Казлова, і яе выступ праводзяць працяглымі апладысментамі.

«Тое, што цяпер адбываецца ў Беларусі, выклікае немату»

Апладысментамі публіка сустракае яшчэ шасцярых беларускіх паэтак: Насту Манцэвіч, Сабіну Брыло, Марыю Бадзей, Ліну Казакову, Таню Скарынкіну, Крысціну Бандурыну. На сустрэчы з імі павінна была прысутнічаць нобелеўская лаўрэатка Святлана Алексіевіч, але не прыйшла.

Многія вершы, якія паэткі чытаюць гледачам, гучаць так, быццам напісаныя пасля падзей 2020 года. «Не, раней, — адказваюць яны. — Проста тое, што звычайна ўспрымаецца як метафара гвалту або вайны, ва Усходняй Еўропе становіцца рэальнасцю».
«Тое, што цяпер адбываецца ў Беларусі, выклікае ў мяне немату», — кажа паэтка Марыя Бадзей. Твораў на сацыяльныя тэмы яна не піша. Важнай тэмай для яе заўсёды была Заходняя Беларусь. «Большасць маіх тэкстаў — пра гісторыю вёскі, дзе я вырасла. Для мяне гэта спроба працаваць з памяццю, паказваць не толькі боль, які яна перажыла за апошнія сто гадоў, але і яе прыгажосць. Космас беларускай вёскі ў 20-м стагоддзі быў разбураны дастаткова моцна, рэзка, з вялікім гвалтам, — расказвае Бадзей. — Цяпер важна ўхапіць, зафіксаваць і запомніць працэс дажывання беларускай вёскі».
Ліна Казакова жыве ў ЗША. Кажа, што ёй цяжка даецца эміграцыя, у якую праз падзеі 2020 года патрапілі многія беларускія пісьменнікі, у тым ліку Святлана Алексіевіч. «Я адношуся да тых людзей, якім "і на радзіме Радзімы мала". Пішучаму чалавеку, якога сілкуюць вуліцы, дрэвы, паркі канкрэтнага месца, з'ехаць вельмі складана. Як магчыма жыць і пісаць вершы, калі ты паэт тапонімаў? Калі ты жывеш у месцы, у якім не нарадзіўся або ў якім не кахаў, яно не дае псіхалагічнай працы, патрэбнай паэтцы ці пісьменніцы».
Гвалт — важная тэма ў творчасці Крысціны Бандурынай і яе асабістым досведзе, якая таксама выступіла падчас прэзентацыі. «Я стараюся не маркіраваць гвалт толькі як мужчынскі. Так ці інакш ён уласцівы нам усім. Але я не магу пазбегнуць таго, каб маркіраваць палітычны гвалт па гендарнай прыкмеце. Магчыма, гэта стэрэатып, што яшчэ ні адна жанчына не пачала вайну. Палітычны гвалт для мяне ў першую чаргу мужчынскі. І яго складана аддзяліць ад гісторыі хатняга гвалту. Сям'я — гэта мікрамадэль грамадства. Тое, што мы выбудоўваем унутры сям'і, пасля перарастае ў мадэль ўсяго грамадства. Гэтую "мадэль" мы будавалі больш за 30 гадоў. Думаю, не хопіць нашых уласных жыццяў, каб назаўжды сказаць гэтаму слова "хопіць"».