Лені Рыфэншталь: талент на службе нацысцкай прапаганды

Лені пражыла 101 год і мірна памерла ў сябе дома 8 верасня 2003 года. У 2001 годзе прэзідэнт Міжнароднага Алімпійскага Камітэта Хуан Антоніа Самаранч уручыў ёй Залаты медаль МАК за фільм «Алімпія». Кім была гэтая жанчына, поўная легендаў і супярэчнасцяў?

Першапачатковыя амбіцыі Лені Рыфэншталь ляжалі ў сферы танца. Яна брала ўрокі танцаў і выступала па ўсёй Нямеччыне. Аднак траўма калена ў пачатку 1920-х гадоў рэзка спыніла яе танцавальную кар'еру. Па іншых даных, віною быў артыкул мастацкага крытыка ва ўплывовай газэце.

У 1924 годзе яна трапіла на паказ фільма «Гара лёсу». Узрушаная яго візуальнай элегантнасьцю, яна зьвярнулася да рэжысэра фільма, доктара Арнольда Фанка, і выказала сваю зацікаўленасьць здымацца ў яго фільмах. Фанк разгядзеў у ёй патэнцыял і выкарыстаў Лені ў сваіх наступных пастаноўках. Так пачалося пагружэньне Рыфэншталь у сьвет горных фільмаў, жанру, надзвычай папулярнага ў Нямеччыне таго часу.

Такія фільмы, як «Сьвятая гара» (1926), «Вялікі скачок» (1927) і «Бура па-над Манблянам» (1930) дэманстравалі Рыфэншталь як харызматычную акторку. Гэта быў перыяд вялікага нямецкага кіно, якое панавала ў сьвеце. Такія стужкі як «Мэтропаліс» (1927) і «Насфэрату» (1922) мелі надзвычайны сусьветны ўплыў. Рыфэншталь была якраз у цэнтры гэтых працэсаў.

Да канца 1920-х гадоў для Рыфэншталь ужо было недастаткова проста акторскага майстэрства. Ёй рухала жаданьне ствараць. Гэтае імкненьне прымусіла яе заняцца рэжысурай. Дэбютам стаў фільм «Блакітнае сьвятло», дзеяньне якога адбываецца ў гарах.

Ён круціўся вакол маладой жанчыны, якая ахоўвае таямнічы сіні горны грот. Стужка заслугоўвае ўвагі наватарскім выкарыстаньнем аьсвятленьня. Творчасьць Рыфэншталь да 1932 года характарызавалася непахіснай адданасьцю свайму мастацтву і імкненьнем да дасканаласьці. Пэйзажы ў яе фільмах сталі не проста фонам — яны былі персанажамі, неад'емнымі часткамі апавяданьня. Такая ўвага да візуальных дэталяў у спалучэньні зь яе здольнасьцю да наватарства стане адметнай рысай яе пазьнейшых працаў.

Муза прапагандыста

Лені прачытала Mein Kampf у 1931 годзе і не знайшла нічога лепшага, як выказаць свой энтузіязм з нагоды гэтага твора свайму габрэйскаму патрону Хары Сокалу. «Хары, вы павінны прачытаць гэтую кнігу. У гэтага чалавека вялікая будучыня».

З пачаткам 1933 года, калі да ўлады прыйшоў Адольф Гітлер, Рыфэншталь аказалася глыбока зьвязанай з нацысцкай прапагандысцкай машынай.

Упершыню Рыфэншталь сустрэлася з Адольфам Гітлерам у 1932 годзе на мітынгу ў Патсдаме. У захапленьні ад яго аратарскага майстэрства яна ахарактарызавала гэты досьвед як «драматычна інтэнсіўны». Гітлер, які ўжо ведаў пра рэпутацыю Лені як авангарднай рэжысэркі і акторкі, быў не менш уражаны ёю. Ён з дапамогай міністра прапаганды Ёзэфа Гебэльса прыдумаў супрацоўніцтва, якое дапамагло ў фармаваньні і распаўсюду мітаў Трэцяга рэйху.

Вера Гітлера ў моц візуальнай прапаганды была непахіснай. У 1933 годзе Лені зьняла кароткамэтражны фільм «Перамога веры», які дакумэнтаваў з’езд нацысцкай партыі ў Нюрнбергу. Гэта быў папярэднік яе самай вядомай працы.

«Трыюмф волі» (1935) паказваў Нюрнбергскі з’езд 1934 года. Па замове нацысцкай партыі і асабіста Гебэльса гэта быў манумэнтальны прапагандысцкі твор. Дзякуючы эпічнаму размаху, грандыёзным кампазіцыям і ідэальнай арганізацыі Рыфэншталь стварыла фільм, які ўсхваляў веліч і адзінства нацысцкага руху.

Яго мастацкая і тэхнічная дасканаласьць была бясспрэчнай. Аднак яго адназначная палітычная мэта — праслаўленьне Гітлера і нацысцкай партыі — зрабіла яго максімальна спрэчным.

Стужка атрымала залаты мэдаль на Вэнэцыянскім кінафэсьце ў 1935 годзе і Гран-пры на Сусьветнай выставе ў Парыжы ў 1937 годзе (што зьяўляецца цікавым фактам, бо Парыж ніяк ня быў нацысцкім ці фашысцкім горадам).

Топ-10 фільмаў, якія перамагалі на Венецыянскім кінафэсце

Наступным буйным праектам Рыфэншталь стала «Алімпія» (1938), двухсэрыйны фільм, які асьвятляе Алімпійскія гульні ў Бэрліне 1936 года. У чарговы раз фільм стаў наватарскім у сваім візуальным стылі і інавацыйных тэхналёгіях здымкаў.

Запаволены рух, падводныя камэры зафіксавалі грацыю і майстэрства спартоўцаў такім чынам, які ніколі раней ніхто не бачыў. Фільм перасягнуў межы простага спартовага асьвятленьня, ён ператварыўся ў оду чалавечай цялеснасьці і духу.

Аднак і тут захоўваўся палітычны падтэкст. Самі гульні выкарыстоўваліся нацысцкім рэжымам для стварэньня вобраза магутнай і адзінай Нямеччыны на сусьветнай арэне. Тым не менш варта адзначыць, што фільм не ўхіляўся ад асьвятленьня дасягненьняў неарыйскіх спартоўцаў, такіх як Джэсі Оўэнс, які выйграў чатыры залатыя медалі, што супярэчыла расавай ідэялёгіі Гітлера.

«Алімпія» атрымала Гран-пры на Вэнэцыянскім кінафэсьце 1938 года.

З пачаткам Другой сусьветнай вайны творчасьць Рыфэншталь значна скарацілася. У пачатку 1940-х яна спрабавала зьняць кінапраэкт пад назвай «Нізіны», але ён не быў завершаны да канца вайны.

Калі Нямеччына напала на Польшчу ў 1939 годзе, Рыфэншталь была на месцы ў якасьці ваеннага карэспандэнта. Яна стала сьведкам забойства 30 грамадзянскіх асобаў у горадзе Конску, а таксама забойства габрэяў, якія капалі магілу. Яна зрабіла фатаздымкі на месцы злачынства, а пазьней заяўляла, што спрабавала спыніць пакараньне, і што яна адправілася да Гітлера, каб выказаць сваё абурэньне. Праз некалькі тыдняў пасьля гэтага яна здымала “парад перамогі” немцаў у Варшаве.

Глыбіня і характар асабістых адносінаў Гітлера і Рыфэншталь былі прадметам здагадак. Яны, несумненна, падзялялі ўзаемнае захапленьне. Лісты паміж імі адлюстроўваюць цеплыню, а Гітлер ласкава зьвяртаўся да яе і хваліў яе працу. Сама Рыфэншталь у розных інтэрвію прызнавалася, што першапачаткова была зачараваная Гітлерам, хоць яна пастаянна сцьвярджала, што іх адносіны былі выключна прафэсійнымі.

Тым не менш ступень абазнанасьці Рыфэншталь і саўдзел у чорных аспектах гітлераўскага рэжыму застаецца дыскусійнай. У той час як яна казала, што была апалітычнай, засяроджанай выключна на сваім мастацтве, блізкасьць да ўлады і відавочнае ўхваленьне з боку вышэйшых эшалёнаў нацысцкай партыі непазьбежна псуюць яе мастацкую спадчыну.

Разам з тым на сусьветна вядомым сайце IMDB стужкі Лені маюць рэйтынг у 7-8 балаў з 10.

Дэнацыфікацыя

Пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны войскі саюзьнікаў пачалі працэс дэнацыфікацыі, скіраваны на ліквідацыю нацысцкага ўплыву ва ўсіх сферах нямецкага грамадзтва. У рамках гэтага працэсу людзі былі падзеленыя на катэгорыі ў залежнасьці ад іх прыналежнасьці і дзейнасьці ў часы нацызму.

Лені Рыфэншталь была арыштаваная адразу пасля вайны.

Ці была яна проста мастачкай, якая брала на сябе дзяржаўныя праекты, ці была глыбокай саўдзельніцай у распаўсюдзе злосных ідэялёгій нацысцкага рэжыму?

Паміж 1945 і 1948 гадамі Рыфэншталь сутыкнулася з шэрагам судоў у межах слуханьняў па справе аб дэнацыфікацыі. На працягу гэтых рассьледаваньняў яна горача адстойвала сваю пазыцыю і заяўляла, што яна перш за ўсё мастачка, не зацікаўленая ў палітыцы і, вядома, не абаронца нацысцкай справы. Яна сьцьвярджала, што яе фільмы, хоць і зробленыя па замове рэжыму, былі выключна мастацкімі праявамі, а неідэялягічнымі інструмэнтамі.

Пасьля працяглых слуханьняў трыбунал не аднёс Рыфэншталь да катэгорыі «актыўных нацыстаў», а да катэгорыі «спадарожнікаў» — куды ўносілі чалавека, які прыняў нацысцкі рэжым, але не браў актыўнага ўдзелу ў яго зьверствах або эксцэсах. Да 1952 года яна была афіцыйна «дэнацыфікаваная» і не была асуджаная ні за якія злачынствы.

Нягледзячы на ​​сваё юрыдычнае апраўданьне, Рыфэншталь заставалася асобай, якая выклікалі рэзка супярэчлівыя водгукі. Крытыкі, гісторыкі і некаторыя сучасьнікі працягвалі абвінавачваць яе ў тым, што яна была больш глыбока ўцягнутая ў нацысцкую справу, чым яна паказала на судзе.

Пасьля Гітлера

У пачатку 1950-х гадоў Рыфэншталь нарэшце скончыла «Нізіны», праект, які яна пачала падчас вайны. Фільм, дзеяньне якога адбываецца на фоне цыганскай культуры Гішпаніі, меў абмежаваны камерцыйны посьпех. Вялікую трывогу выклікалі абвінавачаньні ў тым, што яна выкарыстоўвала цыганаў з канцлягераў у якасьці статыстаў і вяртала іх у лягеры пасьля здымкаў. Рыфэншталь адмаўляла гэтыя заявы, сьцьвярджаючы, што не ведала, адкуль былі ўзятыя акторы. Разам з тым дакладна вядома, што амаль усе яны загінулі пазьней у канцлягеры Аўшвіц.

Пасьля гэтага Лені займалася падводнымі здымкамі і выдавала фотакнігі і дакумэнтальныя фільмы, які карысталіся пэўным посьпехам.

Прапаганда ў кіно пасьля Рыфэншталь

Нягледзячы на тое, што супрацоўніцтва Лені з нацысцкім рэжымам зьяўляецца сумна вядомым, яна зусім не адзіны мастак, якога ўцягваюць у сферу прапаганды. У эпоху пасьля Рыфэншталь, калі пачаліся новыя палітычныя і ідэалягічныя бітвы, некалькі кінематаграфістаў і мастакоў, вольна ці мімаволі, паўтарылі яе спадчыну, пераплятаючы сваё мастацтва з прапагандай у розных глябальных кантэкстах.

Магчыма, адна з самых інтрыгоўных паралеляў са спадчынай Рыфэншталь знаходзіцца ў Паўночнай Карэі. Пад кіраўніцтвам Кім Чэн Іра, вядомага аматара кіно, паўночнакарэйскі кінематограф стаў істотным інструмэнтам дзяржаўнай прапаганды. Фільмы часта круціліся вакол тэмаў вернасьці правадыру, барацьбы з ворагамі імпэрыялістамі і прыгожага адлюстраваньня паўночнакарэйскага жыцьця.

Кітайскія фільмы, падтрыманыя камуністычным рэжымам, падкрэсьліваюць кітайскі нацыяналізм, гістарычныя крыўды і сучаснае адраджэньне краіны. Нягледзячы на тое, што гэтыя фільмы маюць свае вартасьці, іх узгадненьне з рэжымным наратыўным бачаньнем вельмі нагадвае прапагандысцкае кіно.

У іранскім кіно пасьля рэвалюцыі 1979 года зьявіўся ўсплёск фільмаў, якія прытрымліваліся ісламскіх каштоўнасьцяў і дэманстравалі супраціў нацыі заходняй культурнай гегемоніі.