Наталля Русецкая: «Паэзія — гэта светаадчуванне»

Наталля Русецкая, паэтка, перакладчыца, даследчыца шматмоўнай даўняй беларускай літаратуры. Пераклала на беларускую мову шэраг твораў Ф. У. Радзівіл, С. І. Віткацыя, В. Гамбровіча, В. Шымборскай, К. І. Галчыньскага і інш. Вершы і пераклады друкаваліся ў Беларусі і Польшчы, у тым ліку неаднаразова і ў часопісе «Дзеяслоў».



Фота lit-bel.org/

Мы пагутарылі з ёй пра пераклады, выкладанне і, вядома ж, пра творчасць.

Анатоль Івашчанка: Вось ты, можна сказаць, прафесійны перакладчык... Можна сказаць? На сцэне Купалаўскага была пастаўлена «Івона, прынцэса Бургундская» В. Гамбровіча (рэжысёр А. Гарцуеў), сёння ідзе «Местачковае Кабарэ» (рэжысёр М. Пінігін), у якім выкарыстаны твае пераклады тэкстаў М. Хэмара, а таксама спектакль «Тэатр Уршулі Радзівіл» (рэжысёр М. Пінігін) зроблены паводле тваіх перакладаў. Да таго ж ты добра абазнаная ў сучасным еўрапейскім літаратурным працэсе. Як ацэньваеш сучасны стан беларускіх перакладаў — іх якасць і колькасць, наколькі яны поўна адлюстроўваюць тое, што сёння адбываецца ў еўрапейскай літаратуры?

Наталля Русецкая: Па-першае, я перакладчык-аматар і перакладаю тое, што на душу ляжа. Найбольш люблю перакладаць паэзію: польскую і апошнім часам украінскую. Па-другое, амаль не чытаю чужых перакладаў, асабліва з польскай на беларускую. Таму што любы перакладчык, калі чытае пераклады іншага, адразу думае: я зрабіў бы лепш! (Смяецца). І гэта натуральна. Па-трэцяе, я не надта абазнаная ў еўрапейскім літпрацэсе. А па-чацвертае — незалежна ад усяго сказанага — лічу, што кожны пераклад на беларускую мову — гэта свята! Іх нам трэба як мага больш. Перакладаў шмат не бывае. А па-пятае — у мяне заўсёды ў шуфлядзе некалькі перакладаў, зробленых, пачатых і тых, пра якія марыцца. І шкада, што яны ў шуфлядзе, бо ў галіне перакладаў мы адсталі гадоў на сто. І нельга спачатку класіку перакласці, а потым сучаснае — трэба ўсё і адразу. Ясна, што гэта нерэальна, таму хто што можа — няхай робіць!

А.І: Добра. Тады давай размаўляць больш прадметна. Вось пані Малгажата Бухалік — яна, як мне вядома, вельмі добра пераклала Караткевіча і Наталку Бабіну, Бабкова, на польскую (ён нават ледзь не атрымаў прэстыжную прэмію, быў другім пасля заслужонага і старэйшага польскага калегі). Ці перакладае хтосьці на беларускую гэтак жа якасна палякаў? І каго, на тваю думку, варта было б перакласці перадусім, каб запоўніць прабелы ў нашых культурніцкіх зносінах?

Н.Р.: Адным вокам я, канечне, сачу за тым, што перакладаецца. І так, як казала, радуюся кожнаму новаму перакладу. Шчыра, палякаў у нас ёсць каму перакладаць. Бабінай, дарэчы, таксама ледзь не далі Ангелуса, але ў той год перамагла кніга Святланы Алексіевіч у перакладзе Ежы Чэха. Гэта вельмі прэстыжная літаратурная прэмія, лаўрэатамі ў розныя гады былі Юры Андруховіч, Міленка Ёргавіч, Аксана Забужка. Узнагароду атрымлівае і аўтар і перакладчык, што вельмі істотна — праца перакладчыка тут заўважана і ацэнена. А польскіх пісьменнікаў у нас цяпер перакладае і Марына Шода, і Марына Казлоўская, і Марыя Пушкіна, і Серж Мінскевіч, і Андрэй Хадановіч, і Сяргей Прылуцкі — усіх не пералічыць. Нядаўна агульнымі намаганнямі выдалі вершы Віславы Шымборскай, цяпер ведаю, што А. Хадановіч актыўна перакладае Галчыньскага (хаця дыхтоўная таміна вершаў Галчыньскага — розных перакладчыкаў — ужо ёсць). І тут цяжка сказаць, ці Андрэй выбраў Галчыньскага сам, ці ажыццяўляе тое, на што палякі выдзяляюць сродкі — з гэтым таксама мусім лічыцца, бо разлічваць на падтрымку з боку беларускай дзяржавы, на жаль, не выпадае. Але фінансавыя цяжкасці ёсць паўсюль. Вось М. Бухалік пераклала чарговы раман Караткевіча, а польскія выдавецтвы на ўласны кошт не бяруцца яго выдаваць — і пераклад ляжыць.

А.І.: А каго з празаікаў — як цяпер модна казаць, топавых для польскай ліаратурнай прасторы — варта было б прадставіць беларускаму чытачу?

Н.Р.: Я б вельмі хацела перакласці Дароту Маслоўскую (здаецца, Серж Мінскевіч нешта перакладаў). Яцка Дэнеля — раман «Лялька» — цудоўны! Думаю, Пільха варта было б перакласці. Марына Шода пераклала Такарчук. Гэта вельмі цікавая пісьменніца. З паэтаў мая даўняя мара перакласці Пасвятоўскую. Некалькі маіх перакладаў гэтай паэткі друкаваліся калісьці ў часопісе «Край», можна іх знайсці ў інтэрнэце.

А.І.: Пасвятоўскую для «Дзеяслова» пераклаў Алесь Емяльянаў, але там узніклі пытанні з аўтарскімі правамі. Таму, на жаль, пакуль што гэтыя пераклады беларускі чытач не зможа ўбачыць…

Н.Р.: Ну, вось. Аўтарскія правы — гэта яшчэ адна праблема, якую беларусам трэба навучыцца вырашаць. Мы, на жаль, і тут адстаем. Разумееш, пераклады часта і прабуксоўваюць на неперакладчыцкім узроўні: няма грошай на публікацыю і выданне кнігі, няма грошай вырашыць пытанне аўтарскіх правоў. І гэта не праблема перакладчыка, але ў нашых рэаліях перакладчык сам мусіць пра ўсё дбаць і клапаціцца. І гэта знеахвочвае. Не хапае на ўсё сіл…

А.І.: Давай цяпер крыху пра тваю другую іпастась — выкладчыцкую. Шмат гадоў ты выкладаеш у Люблінскім універсітэце Марыі Кюры-Складоўскай. На якім сёння свеце беларуская філалогія ў Польшчы? Вядома, што ў Беластоку перафармавалі кафедру беларусістыкі. На сёння беларуская філалогія ў Польшчы існуе толькі ва ўніверсітэтах Любліна і Варшавы…

Н.Р.: У Любліне ўжо няма аддзялення беларускай філалогіі для студэнтаў, але засталася кафедра беларусістыкі. Сёння ўся еўрапейская сістэма адукацыі перажывае змены. Больш увагі аддаецца навуковым даследванням, развіццю кадраў. Дыдактыка адыхо­дзіць крыху на другі план, ад студэнта вымагаецца ў такой сітуацыі больш самастойнасці. У навучальным працэсе скарачаецца колькасць гадзінаў з выкладчыкам, а павялічваецца колькасць часу, адведзенага на самастойную працу. І гэта мае сэнс. У сучасным свеце любая інфармацыя месціцца на далоні (я маю на ўвазе доступ да розных электронных носьбітаў інфармацыі). Усе падручнікі і кнігі даступныя ў бібліятэках, а выкладчык цікавы для студэнта — сваім аўтарскім поглядам на розныя праблемы ў той ці іншай навуковай сферы. І на такія сустрэчы-кансультацыі адводзіцца зусім няшмат гадзін. Задача выкладчыка, як мне бачыцца, зацікавіць студэнта.

А.І.: А чаму беларускія філолагі — у тым ліку і з кафедры старажытнай літаратуры філфака БДУ — пераязджаюць настала ў Польшчу? Лепшыя ўмовы для навуковай працы ў РП, чым у РБ?

Н.Р.: Умовы для навуковага развіцця выкладчыкаў тут значна лепшыя, таму што навуковая праца прапісана ў абавязкі і навукова-дыдактычная стаўка менш абцяжарана гадзінамі аўдыторнымі. Часта даводзіцца чуць, што тыя, хто з’ехаў — здрадзілі. Але беларускія навукоўцы тут не расслабляюцца: Мікола Хаўстовіч — шмат перакладае і працуе ў архівах. Сяргей Кавалёў піша п’есы і таксама перакладае. Яны выбралі шлях не толькі асабістага камфорту, хоць не без гэтага, але і магчымасць зрабіць больш карыснага для беларускай навукі, літаратуры, перакладніцкай сферы. Прынамсі я так гэта бачу. Яны не марнуюць час, які ў іх «вызваліўся» ад аўдыторных гадзін, яны рупліва працуюць. Можна нават сказаць: шчыруюць на беларускай ніве. Папулярызуюць польскую культуру ў Беларусі, беларускую — у Польшчы.

А.І.: Не магу не запытацца пра ўласную творчасць. Паміж тваімі паэтычнымі кнігамі перапынак у больш як дзесяць гадоў. Што нямала. З чым гэта звязана — не пісалася ці не было жадання выдавацца? У мяне ўражанне, што большасць вершаў тваёй новай кнігі «Каштаны ў кішэнях» напісаныя на адной хвалі, а можа, — на адным дыханні. Гэтыя дзесяць гадоў былі гадамі паэтычнага маўчання-назапашвання ці ўвесь гэты час штосьці пісалася і рупліва складвалася ў творчую шуфляду?

Н.Р.: Гэта праўда. «Каштаны» пісаліся на адным дыханні. З тых вершаў, што складаліся цягам дзесяці гадоў, у новую кнігу трапіла літаральна некалькі тэкстаў. Я наўмысна старалася не ўключаць іх, каб не псаваць «цэласнасць» зборніка. Мне хацелася, каб «Каштаны» заходзілі адным глытком, «нагбом». Я рада, калі гэта адчуваецца. Значыцца, у мяне атрымалася ажыццявіць сваю задумку. Тое, што пісалася паміж першым і другім зборнікам — яго мала і яно вельмі рознае і па настроі, і па тэматыцы. Магчыма, некалі і такіх розных назбіраецца на асобны томік. Але за гэтыя дзесяць гадоў акрамя вершаў я была занятая перакладамі, напісаннем дысертацыі, якая выйшла асобнай кнігай — «Сямейная муза. Паэзія Францішкі Уршулі Радзівіл». Шмат часу займалі малыя дзеткі і пераезды. Увесь гэты час я жыла паміж Менскам і Люблінам. Цяпер амаль увесь час я ў Любліне.

А.І.: Алесь Разанаў так ахарактарызаваў такую з’яву, як паэзія — «уводзіны ў невымоўнае». Можа, прапануеш сваё вызначэнне?

Н.Р.: Хіба можна сказаць лепш за Разанава? Для мяне паэзія — гэта светаадчуванне. Усё, што я пражываю, усё, за чым назіраю, адгукаецца ўва мне вершамі. Так, напэўна, кампазітар чуе ў сабе музыку, а я — словы.