Алексіевіч: «З Беларусі з'язджаць не збіраюся. Гэта мая краіна, мае людзі»
Нобелеўскі лаўрэат Святлана Алексіевіч — пра Надзею Саўчанку, палеміку з Аляксандрам Лукашэнкам і маральны капітал.
Некалькі дзён таму ўкраінская ваеннаслужачая Надзея Саўчанка, абвінавачаная расейскімі ўладамі ў спрыянні забойству двух расейскіх журналістаў улетку 2014 году ў Луганскай вобласці, у лісце, перададзеным з-за кратаў карэспандэнту "Радыё Свабода", звярнулася са словамі падзякі да лаўрэата Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святланы Алексіевіч. Мінулай зімой Алексіевіч прымала ўдзел у кампаніі за вызваленне Саўчанкі і, у прыватнасці, высока ацаніла маральныя і грамадзянскія якасці Надзеі. Вось фрагмент з ліста Саўчанкі:
"Я не знаёмая [са Святланай Алексіевіч] і, на жаль, пакуль не чытала яе кніг. Але ўжо замовіла іх у турму. Я калісьці, яшчэ раней, пачула назву «У вайны не жаночы твар» і саркастычна ўсміхнулася, бо я з жанчын, якія бачылі твар вайны... Але я зразумела, што нашы меркаванні з аўтарам шмат у чым супадуць, што гэта кніга — не шавіністычны трактат пра тое, што месца жанчыны на кухні, а хутчэй наадварот — ода жанчыне. Я абавязкова прачытаю гэтую кнігу. Калі зможаце, абавязкова перадайце мае словы Святлане Алексіевіч. І маю ўдзячнасць за стаўленне да мяне і да Украіны".
У інтэрв'ю "Радыё Свабода" лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святлана Алексіевіч гаворыць пра Надзею Саўчанку, сваю завочную палеміку з прэзідэнтам Беларусі Аляксандрам Лукашэнкам і абмежаваныя магчымасці сучаснай літаратуры:
— Святлана Аляксандраўна, адказваючы на просьбу "Радыё Свабода" аб інтэрв'ю, вы пажадалі Надзеі Саўчанцы «мужнасці ідэалізму». Не маглі б вы патлумачыць, што менавіта мелі на ўвазе?
— Я думаю, для таго, каб чалавеку жыць, патрэбен ідэалізм, настолькі трагічнае наша існаванне, зыходзячы з асаблівасцяў таго часу, якое выпала на наша стагоддзе. Для жыцця нам усім неабходная мужнасць, але і без вядомага ідэалізму сёння не выжыць — асабліва Надзеі, якая апынулася ў вельмі складанай жыццёвай сітуацыі. Мужнасці ёй не займаць; ідэалізмам была яе галадоўка. Тысячы людзей хацелі б ёй дапамагчы — тысячы рускіх, беларускіх людзей, іншых людзей ва ўсім свеце — але ўсе яны бездапаможныя. Такія аўтарытарныя сістэмы — яны робяць людзей бездапаможнымі... Адсюль маё пажаданне да Надзеі — аб мужнасці ідэалізму.
— Адказваючы на ваша інтэрв'ю "Радыё Свабода", Надзея, трэба аддаць ёй належнае, не жадае здавацца лепш, чым ёсць, — яна шчыра прызналася, што не чытала вашых кніг. Тым не менш назва вашай, мабыць, самай вядомай, кнігі, «У вайны не жаночы твар», падштурхнула Саўчанку да разважанняў пра тое, як яна ўспрымае вайну, як яна глядзіць у твар вайне. Як вам здаецца, ваша і яе разуменне вайны — і жанчыны на вайне — мае нешта агульнае?
— Вядома, Надзя ведае пра вайну больш, чым я, хоць я праслухала сотні апавяданняў пра вайну і сама была на вайне ў Аўганістане. Тая вайна, якую я бачыла, — гэта ўсё ж такі не так глыбока, гэта не параўнаць з пранікненнем Надзі, паколькі яна ўдзельнічала ў многіх войнах. Такія яе характар і яе натура, яны, як калісьці ў Надзеі Дуравай, запатрабавалі менавіта такой формы рэалізацыі сябе. Надзя — вельмі моцны, вельмі цікавы чалавек, вельмі незвычайная жанчына, незвычайная для нашага часу, і за гэта ёй помсцяць, перш за ўсё ёй помсцяць мужчыны. Звычайныя мужчыны, якія зусім не здольныя ўбачыць жанчыну роўнай сабе, вышэй за сябе. Ніякіх доказаў яе віны няма, яе віна толькі ў тым, што яна абараняла сваю радзіму. Яна сама наважылася на такі ўчынак, ніхто яе на вайну не пасылаў, гэта не было нейкім службовым заданнем — гэта быў яе сардэчны пасыл.
Я часта сабе казала, што, напэўна, не здольная была б зрабіць тое, што зрабілі мае героі. Напрыклад, цягнуць параненага мужчыну пад сто кілаграмаў, цягнуць яго на сабе, калі ў табе балетная вага, як мае гераіні казалі. Не ведаю, як я магла б страляць, бачыць кроў... Надзя гэта ўсё змагла зрабіць. Я не страляла, я бачыла забітых толькі адзін раз, і гэта стала для мяне вялікім узрушэннем. А Надзя дакранулася да гэтай чалавечай брыдкасці. Вайну даўно пара прыраўняць да людаедства: на двары XXI стагоддзе, а людзі ўсё яшчэ вырашаюць свае спрэчкі на тым узроўні, калі яны насілі звярыныя шкуры. Адзіная розніца ў тым, што раней забівалі дубінкамі, а цяпер вялікая разнастайнасць зброі, але ўсё роўна мы жывем у барбарскі час. Я перакананая, што ваяваць трэба з ідэямі, а не з людзьмі. Надзя ведае пра вайну куды больш за мяне, пра мужчынскую прыроду яна ведае больш, як і наогул пра тое, які жахлівы і які прыўкрасны чалавек.
— Вы напэўна сочыце за ходам судовага працэсу над Саўчанкай. У вас ёсць хаця б кропелька ідэалізму — скарыстаюся вашым слоўнікам — з нагоды выніку гэтага суда? Ці вы лічыце, што ход яго прадвызначаны?
— Не, я думаю, што пытанне адкрытае. Несумненна, што гэта палітычны працэс: судзяць не Надзю, а Украіну, судзяць жаданне Украіны быць незалежнай, пачаць сваё жыццё. Таму якія могуць быць яшчэ палітычныя выкрутасы, каго на што могуць памяняць, як усё гэта будзе — зусім незразумела. І ў Беларусі, і ў вас у краіне жыццё ўладкаванае па-феадальнаму, яно залежыць ад дзівацтваў кіраўнікоў.
— Ужо месяц вы — сусветна вядомы пісьменнік. Ваш талент і Нобелеўская прэмія, якая вам прысуджаная, паставілі вас у бліскучы шэраг людзей, якія валодаюць велізарным маральным капіталам. Мне цікава зразумець, як вы сябе адчуваеце з гэтай новай у добрым сэнсе зброяй, бо трыбуну Нобелеўскага лаўрэата можна выкарыстоўваць у самых розных мэтах?
— У цэлым, вядома, як я пісала, так і далей буду пісаць. Паспрабую, каб з таго, што я пішу, можна было дастаць не нянавісць, а любоў. Але вось у выпадку з Надзяй — што мы можам рабіць? Я падпісвала лісты ў яе абарону, я атрымала запрашэнне ад прэзідэнта Украіны Парашэнкі прыехаць у Кіеў. Я, вядома, прыеду, як толькі ў мяне з'явіцца такая магчымасць. Вядома, мы будзем казаць пра Надзю, але я і так гатовая пра яе гаварыць на кожным куце. Зрэшты, вы ж разумееце, у якім жыццёвым коле мы знаходзімся: ты можаш быць хоць тройчы лаўрэатам Нобелеўскай прэміі, але не можаш перабіць самае прымітыўнае мужчынскае меркаванне, самае прымітыўнае палітычнае меркаванне... За апошнія тыдні я падпісала досыць такога кшталту лістоў, і я заўсёды падпісваю іх з адчаем і пачуццём бездапаможнасці. Адзінае, на што я спадзяюся: можа быць, мае рацыю Акуджава з яго «возьмемся за рукі, сябры!». Такім чынам мы захоўваем саміх сябе, захоўваем пачуццё годнасці тых, за каго заступаемся. Яны адчуваюць, што яны не адны. А мы толькі можам павялічыць, пашырыць гэтае наша кола, можам толькі сказаць, што нас не так мала.
— Ваша новае становішча абавязвае вас ўступаць у прамую палеміку з вельмі ўплывовымі людзьмі. У вас ужо з'явіўся такі досвед: Аляксандр Лукашэнка спачатку павіншаваў вас з узнагародай, а потым раскрытыкаваў за адсутнасць патрыятызму, як прэзідэнт Беларусі яго разумее, і вы адказалі. Любыя вашы словы цяпер — не проста словы пісьменніка, яны маюць большую грамадска-палітычную вагу. Вы гэта адчуваеце, Святлана Аляксандраўна, вы гатовыя да гэтага?
— Я не ведаю... Гэта новы для мяне стан. Я зразумела, што са словамі мне трэба быць асцярожней, без рэвалюцыйнага шыку. Пісьменнікі часта могуць дазволіць сабе раскошу казаць нядбайна; у мяне, напэўна, ужо гэтай раскошы не будзе. Трэба больш сур’ёзна і дакладна фармуляваць тое, што я хачу сказаць, больш думаць над тым, што я хачу сказаць. Што датычыць Лукашэнкі — я вельмі шкадую, што ў вельмі цяжкі для Беларусі час мы гаворым пра нешта не пра тое. Два чалавекі, якія валодаюць (і я таксама — у сілу абставінаў) нейкім сімвалічным капіталам, павінны даваць надзею свайму народу, а не ладзіць публічную сварку. Мне вельмі шкада, што так атрымліваецца.
Свет вакол нас сутыкаецца з вельмі сур’ёзнымі выклікамі. Варта мне толькі выйсці на вуліцу — як людзі кідаюцца абдымаць мяне, людзі кажуць мне выдатныя словы, на маленькіх паперках, якія выпадкова апынуліся ў іх у кішэнях, просяць мяне нешта напісаць. Людзям патрэбная сёння падтрымка, людзям патрэбныя нейкія добрыя словы. І ўлада, і пісьменнікі, якія валодаюць нейкім аўтарытэтам, павінны фармуляваць словы падтрымкі. Вось патрэбныя словы і патрэбныя ідэі — сёння! Трэба не ісці за масавай свядомасцю, а імкнуцца быць наперадзе, як гэта рабіў Сахараў, як гэта рабіў Вацлаў Гавэл. І ўлада, і пісьменнікі павінны не тое каб паказваць шлях — сёння будучыня настолькі няпэўная, што цяжка казаць, што нехта з нас дакладна ведае шлях, — але трэба захоўваць у сабе чалавека. І казаць, што любому сёння трэба вось гэта: ідзі, і захоўвай у сабе чалавека.
— Я ўпэўнены, што вы знойдзеце такія вось патрэбныя словы. Падазраю, што і ваша Нобелеўская лекцыя збольшага можа быць прысвечаная і таму, пра што цяпер мы з вамі гаворым. Але няўжо вы думаеце, што з Аляксандрам Лукашэнкам (або з Уладзімерам Пуціным) вы зможаце дамовіцца? Што ваша пасланне можа быць агульным?
— Я не ведаю, ці можна дамовіцца ... Нават больш вам скажу: я не ўпэўненая, што літаратура ў цэлым сёння можа ўплываць на палітыку. На жаль, такія часы мінулі. Але я ў той жа час думаю, што ўсе палітыкі залежаць ад нас усіх. Яны працуюць на той прасторы, з якой мы адступаем, яны не ў беспаветранай прасторы жывуць. Калі яны сапраўдныя палітыкі, то яны чуюць, дзе яны і з кім яны...
Я думаю, што трэба супраціўляцца. Я не маю на ўвазе, што трэба ісці на барыкады, страляць. Я якраз не прыхільнік рэвалюцыяў, таму што ніколі ў гісторыі рэвалюцыі нічога добрага не прынеслі, акрамя крыві. Я прыхільнік таго, каб рэвалюцыі адбываліся ў розумах людзей. Вось за гэта трэба змагацца.
— Паспяваеце вы цяпер нешта пісаць? Зразумела, што Нобелеўская прэмія ўнесла карэктывы ў вашы творчыя планы. Чакаць вашых новых кніг у бліжэйшы час?
— Па-першае, я вельмі доўга пішу кнігі, часам і 10 гадоў, часам 11, не так хутка ўсё адбываецца. Гэты месяц, вядома, быў запоўнены такімі падзеямі, што пра працу над кнігамі казаць не даводзіцца. Тое, над чым я думаю цяпер, — гэта Нобелеўская прамова.
— Ці не збіраецеся вы з'язджаць з Беларусі?
— Пра гэта ў мяне часта пытаюць. Не, не збіраюся. Я не паеду з Беларусі. Гэта мая краіна, мае людзі, я хачу жыць з імі, я хачу жыць тут, — сказала ў інтэрв'ю "Радыё Свабода" нобелеўскі лаўрэат па літаратуры, беларуская пісьменніца Святлана Алексіевіч.