Аляксандр Фрыдман: Пасля Лукашэнкі будзе нялёгка
Якія працэсы пачнуцца ў грамадстве пасля транзіту ўлады? Якім чынам можа адбыцца гэты транзіт? І ці магчымае нацыянальнае прымірэнне?
Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
Калі эпоха Лукашэнкі завершыцца больш-менш мірным транзітам улады, знойдуцца людзі, якія прапануюць «перагарнуць старонку» і пачаць «з чыстага аркуша». Але калі грамадства не пераварыць тое, што з ім адбылося, лукашызм вернецца.
Андрэй Швед на форуме генеральных пракурораў ШАС заявіў, што з 2020 года ў краіне зарэгістравалі больш за 16 тысяч злачынстваў «экстрэмісцкага» характару. Пры гэтым больш за 70% злачынстваў «экстрэмісцкага» характару здзейснена з выкарыстаннем інфармацыйных тэхналогій, таму «інфармацыйнай прасторы сёння нададзена асаблівая ўвага».
Праца «па выяўленні і ліквідацыі арганізацый дэструктыўнай скіраванасці» вядзецца, а «калектыўны Захад працягвае спробы дэстабілізаваць абстаноўку ў Беларусі».
16 тысяч злачынстваў «экстрэмісцкага характару» — гэта, як мінімум, 16 тысяч скалечаных лёсаў. Па нацыі ідуць катком палітычных рэпрэсій, якім кіруе прага ўлады Лукашэнкі. Але за Лукашэнкам стаяць канкрэтныя выканаўцы, якія яго жаданні, нават самыя ўбогія і гідкія, увасабляюць у жыццё.
Чаму раптам пасля 2020 года «выспу стабільнасці» ахапіла эпідэмія «экстрэмізму»? Хто адкажа за скалечаныя лёсы? Што чакае пасля змены ўлады вінцікаў рэпрэсіўнай сістэмы?
Пра дзень сённяшні і пра будучыню краіны «BGmedia» пагаварыла з гісторыкам і палітычным аглядальнікам Аляксандрам Фрыдманам.
«Беларусь рухаецца да пачатку 30-х гадоў сталінскай эпохі»
— Усё, што супярэчыць інтарэсам рэжыму, трактуецца як «экстрэмізм»: і «лайкі» пад непрыемнымі допісамі, і падпіска на «экстрэмісцкія» каналы. Людзі асабліва не змяніліся, наадварот, сталі яшчэ асцярожней, разумеючы, у якіх умовах ім даводзіцца функцыянаваць. Змянілася само стаўленне да ўлады, успрыманне ўлады, таму «экстрэмізм», які нібыта працякае з усіх шчылін, прыдуманы рэжымам. Натуральна, ёсць шмат людзей, незадаволеных цяперашнім становішчам у краіне, якіх проста запісваюць у «экстрэмісты».
А ўлада, яе прадстаўнікі (той жа Швед) зацікаўлены ў росце колькасных паказчыкаў: менавіта па колькасці выяўленых «экстрэмістаў» вызначаецца эфектыўнасць яе працы. Калі Швед не будзе знаходзіць новых «злачынцаў», да яго ўзнікнуць пытанні.
Глядзіце таксама
Тут існуе супярэчнасць: калі ты выяўляеш так шмат «злачынцаў», як кажа Швед, то іх колькасць павінна зніжацца. Але не, рэпрэсіі працягваюцца. Сталінская логіка ў дзеянні: паколькі варожыя Беларусі краіны працягваюць вербаваць, засылаць і іншае, то, натуральна, і колькасць «экстрэмісцкіх» правапарушэнняў не можа зніжацца. Яна можа быць альбо стабільнай, альбо павялічвацца. Інакш (калі «экстрэмістаў» так шмат, а фактары звонку не дзейнічаюць) узнікаюць пытанні пра якасць працы. Таму, з аднаго боку, Шведу важна паказаць «якасць» сваёй працы, а з іншага — растлумачыць, чаму гэтай працы так шмат.
Не бяруся сказаць, Швед альбо інтуітыўна прыйшоў да такіх паводзінаў, альбо гэта сляпое запазычанне са сталінскіх часоў.
— Сённяшнюю Беларусь параўноўваюць са сталінскімі часамі. Маштаб і жорсткасць рэпрэсій супастаўныя?
— Мы павінны вызначыцца, з якім менавіта перыядам сталінізму мы параўноўваем. Калі мы параўноўваем з прыходам Сталіна да ўлады ў другой палове 1920-х гадоў, то (не адразу ж махавік рэпрэсій раскруціўся на поўную моц — толькі ў 30-я гады) мы паступова набліжаемся да пачатку 30-х гадоў. Вядома, сталінская сістэма была на парадак больш крывавай, але мы рухаемся ў тым жа кірунку. Але гэта зусім не азначае, што 1937 год у Беларусі паўторыцца і будзе ідэнтычны савецкаму 37-му году.
Вядома, напал рэпрэсій узрастае. У 2021-2022 гадах сітуацыю параўноўвалі з 37-м годам, але не па маштабах рэпрэсій, а па апагеі рэпрэсій. Мы назіраем ваганні са значна меншай амплітудай. Гэта значыць, у 2021 годзе, калі рэжым цалкам «зачышчаў» грамадзянскую супольнасць, было вельмі небяспечна. Зараз рэпрэсіі выйшлі на нейкае плато. На форс-мажорныя падзеі, напрыклад, на смерць Федасюка і Зельцэра, рэжым адрэагаваў арыштамі каментатараў, і нават на смерць Макея хапалі каментатараў у сацсетках. Адбудзецца форс-мажор — можа пракаціцца хваля рэпрэсій, не адбудзецца — рэпрэсіі будуць каціцца плаўна.
Але да выбараў, хутчэй за ўсё, адбудзецца абвастрэнне, таму што ў Лукашэнкі, думаю, пры згадцы пра 2020 год пачынаецца паніка. І таму дадзена дакладнае ўказанне, каб надалей нічога падобнага да 20-га наогул не адбылося. Таму хваля чыстак і зачыстак перад выбарамі яшчэ прыйдзе.
«Да канца шасцідзясятых — пачатку сямідзясятых гадоў у органах улады працягвалі працаваць людзі з нацысцкім мінулым»
— Палітычныя рэпрэсіі не падаюць з неба, іх праводзяць канкрэтныя чыноўнікі і людзі. Большасць з іх вядомыя па імёнах. Ці панясуць яны пакаранне пасля змены ўлады або многім удасца прыкрыцца фразамі «я выконваў загад» або «не я прымаў законы»?
— Шмат што залежыць ад таго, як будзе праходзіць транзіт улады. Магчымыя розныя сцэнары. Калі прыйдзе пераемнік, адбудзецца пэўная лібералізацыя — тады могуць проста заплюшчыць вочы на ўсё, што адбывалася ў лукашэнкаўскія часы. Тым больш, што, хутчэй за ўсё, працэс будзе адбывацца пад кантролем самога Лукашэнкі. У выпадку карэнных змен у грамадстве, калі рэжым Лукашэнкі абрынецца і на яго месца прыйдзе дэмакратычная ўлада, абавязкова паўстане пытанне: мы займаемся нацыянальным прымірэннем і спрабуем склеіць грамадства (гэта значыць, што частка грамадства, якая падтрымлівала Лукашэнку і ўдзельнічала ў рэпрэсіях, павінна быць нейкім чынам інтэграваная ў новую палітычную рэальнасць), ці ж мы займаемся люстрацыяй і пачынаем іх пераследаваць і садзіць у турмы?
Глядзіце таксама
Другі сцэнар азначае, новая ўлада адштурхоўвае ад сябе частку грамадства: у кожнага «амапаўца» ёсць бацькі, сем'і, сябры, у кожнага суддзі, у кожнага наглядчыка ёсць родныя і блізкія. Рэжым Лукашэнкі вялікі: гэта не сам Лукашэнка і яшчэ пяць-шэсць чалавек, гэта велізарная колькасць людзей, якія працуюць у сілавым апараце, з'яўляюцца яго часткай. Калі пачаць адхіляць ўсіх гэтых людзей, узнікнуць кадравыя праблемы, таму што іншых падрыхтаваных кадраў пад рукой няма.
Нельга выключаць радыкальны сцэнар — масавае адхіленне ўсіх запэцканых у рэпрэсіях. Я думаю, найбольш адыёзная, найбольш разумная частка гэтага рэжыму зыходзіць з найгоршага варыянту: іх пачнуць пераследаваць, у іх будуць праблемы, ім не паздаровіцца. Гэтае разуменне толькі ўзмацняе іх гатоўнасць і далей служыць гэтаму рэжыму. Яны разумеюць, што ўжо нарабілі столькі, што, хутчэй за ўсё, давядзецца адказваць, таму лепш зрабіць так, каб не дапусціць ніякіх перамен, гэта значыць, служыць Лукашэнку верай і праўдай.
Пытанне складанае. І, шчыра кажучы, я не бачу рэцэптаў, якія можна было назваць панацэяй: у кожнага варыянту ёсць свае плюсы і мінусы. Што мне ўяўляецца адназначным — што існуе набор зусім адыёзных фігур (гэта тычыцца і сілавых структур, і прапаганды), якія па-за межамі лукашэнкаўскай сістэмы будучыні не маюць. А што тычыцца астатніх, то пытанне складанае.
Возьмем Камітэт дзяржбяспекі: КДБ абслугоўвае інтарэсы Лукашэнкі. Людзі, якія ідуць на службу ў КДБ, ведаюць, куды ідуць. Што рабіць з КДБ у выпадку змены ўлады? Распусціць КДБ? А якая дзяржава без такой спецслужбы? Укамплектаваць новымі кадрамі? Але ж Лукашэнка 30 гадоў знаходзіцца ва ўладзе: усе служачыя — частка гэтай сістэмы, іх сацыялізацыя прайшла ва ўмовах Лукашэнкі. А іншых кадраў проста няма.
У міліцыі таксама велізарная колькасць людзей, якія ўдзельнічалі і ў падаўленні пратэстаў, і ў рэпрэсіях — заплямілі сябе. Але іншых кадраў няма. Пракуратура, суды... З'явіцца жудасны кадравы голад. І як выйсці з гэтай дылемы, я, шчыра кажучы, не ведаю. Няма такой колькасці кваліфікаваных спецыялістаў па-за межамі Беларусі, якія маглі б замясціць дзеючых сілавікоў.
Ёсць вядомы гістарычны прыклад — Германія пасля 1945 года. Возьмем Федэратыўную Рэспубліку Германія — там панаваў самы сапраўдны кадравы голад. Эпоха нацызму доўжылася 12 гадоў, а Лукашэнка кіруе ўжо 30 гадоў. На многіх пасадах у дзяржаўным кіраванні, у мясцовых органах улады, у судах, у ВНУ, велізарная колькасць шрубак сістэмы забяспечвалі яе функцыянаванне. Пазбавіцца гэтых кадраў было немагчыма. Самых адыёзных, самых праблематычных, самых «карычневых з карычневых» выкідалі, а астатнія людзі з нацысцкім мінулым працягвалі працаваць у органах улады яшчэ да канца шасцідзясятых — пачатку сямідзясятых.
Ці ўсведамляе грамадства, што з ім адбылося?
— Беларусі давядзецца сутыкнуцца з гэтай дылемай, а новай беларускай уладзе — пасля заканчэння эпохі Лукашэнкі — давядзецца шукаць адказы на гэтае пытанне. Многае залежыць ад таго, як яна завершыцца: у выпадку больш-менш мірнага транзіту ўлады знойдуцца людзі, якія прапануюць «перагарнуць старонку» і пачаць з «новага аркуша».
Глядзіце таксама
Але гэта таксама не здаровы падыход: калі грамадства не перапрацуе эпоху Лукашэнкі, канкрэтныя выканаўцы не ўсвядомяць сваю ролю ў здзейсненым бязмежжы, не будзе зроблена праца над памылкамі, не будзе канкрэтных кадравых рашэнняў, то верагоднасць паўтарэння падобнага будзе вельмі высокай. У грамадстве няма дэмакратычнай культуры, Лукашэнка знішчаў яе на корані. Людзі выраслі, захацелі свабоды і ў 20-м годзе выйшлі на пратэсты — гэтыя людзі былі. Але далёка не ўсе, хто тады выходзіў на вуліцы і пратэставаў супраць Лукашэнкі, былі перакананымі дэмакратамі. Можа быць, сярод іх былі людзі, якія хацелі «моцнай рукі», але хацелі іншай моцнай рукі — не гэтай, якая за апошнія 30 гадоў ужо ўсім надакучыла.
— Ці магчымае нацыянальнае прымірэнне без люстрацыі ў прынцыпе?
— У гэтым выпадку можам абвясціць нацыянальнае прымірэнне. Можна вызначыцца, хто падвергнецца люстрацыі, у якіх аб'ёмах, на якіх умовах. Але па-ранейшаму застаецца адкрытым пытанне: ці ўсведамляе грамадства, што з ім адбылося? Такога досведу ў Беларусі няма, у большасці людзей няма досведу крытычнага стаўлення да гісторыі. Тое, што цяпер прапаведуецца ўладамі, між іншым, прапаведуецца і дэмакратычнымі сіламі.
З аднаго боку, дэмакратычныя сілы прапаведуюць іншыя этапы беларускай гісторыі, шмат у чым іх узвялічваюць і не ставяцца да таго, што адбываецца крытычна. Беларуская гісторыя складаная і супярэчлівая, ёсць пра што пагаварыць. Гэта не значыць, што тыя, хто пакланяецца Лукашэнку, абсалютна дрэнныя, а тыя, каго цэняць дэмакратычныя сілы, ацэньваюцца як абсалютна добрыя. У гісторыі так не бывае, а досведу крытычнага стаўлення да гісторыі няма зусім.
Таму будзе нялёгка.