Мажэйка: За лічбамі сярэдніх затрыманняў у месяц — чалавечыя лёсы

Хвалёная беларуская стабільнасць дайшла і да рэпрэсій. Але гэта не той выпадак, калі можна радавацца, бо для кагосьці статыстыка — гэта проста лічбы, а за гэтымі лічбамі — чалавечыя жыцці.

Хоць апошнім часам быў цэлы каскад навін пра затрыманні селебрыці, насамрэч рэпрэсіі ў Беларусі не ўзмацняюцца, а выйшлі на плато. Суды і прызнанне «экстрэмістамі» таксама ідуць у стабільным тэмпе, як і ліквідацыя грамадскіх арганізацый. Метадычнае перамолванне людзей запалохвае не менш, чым усплёскі рэпрэсіўнай актыўнасці, і падганяе эміграцыю, піша Вадзім Мажэйка для партала «Наше мнение».

Новая хваля?

Музыкаў рагачоўскага гурта «Tor Band» асудзілі на тэрміны ад сямі з паловай да дзевяці гадоў калоніі. Тэлеграм-каналы літаратара Андрэя Хадановіча і рэжысёра Мікалая Халезіна прызналі «экстрэмісцкімі». Затрымалі спявачку Ларысу Грыбалёву (але неўзабаве адпусцілі), а вось блогерка Ганна Бонд, як паведамляюць праваабаронцы, правяла ў ізалятары на Акрэсціна 15 сутак.

Гэта няпоўны спіс рэпрэсій супраць вядомых беларусаў толькі за апошнія тыдні. Прычым інфармацыю пра затрыманне Грыбалёвай і Бонд даваў толькі праваабарончы цэнтр «Вясна», самі яны ніяк не каментавалі тое, што адбылося. Толькі апублікавалі ў сацсетках допісы з агульнымі словамі а-ля «Я ў парадку, усім дзякуй», калі апынуліся на волі, а інфармацыя пра іх затрыманне ўжо ўсё роўна была апублікаваная.

Рэжым карае беларускую культуру за яе непадкантрольнасць

Прычынай можа быць і страх страціць кантракты з рэкламадаўцамі, заказчыкамі ўнутры Беларусі, і запалохванне з боку сілавікоў у цэлым. Блізкія многіх затрыманых па палітычных прычынах даўно баяцца мець зносіны з праваабаронцамі — праз небяспеку зрабіць сваім родным за кратамі толькі горш (хоць няма ніякіх доказаў, што замоўчванне камусьці дапамагло).

У любым выпадку, ёсць падставы меркаваць, што рэпрэсій яшчэ больш, чым мы ведаем, а выпадкі селебрыці проста навідавоку — як і наогул усё, што з імі звязана. Гэта толькі ўмацоўвае ўражанне, быццам пайшла новая хваля рэпрэсій, што відавочным чынам палохае многіх у Беларусі.

І тут наступіла знакамітая стабільнасць

Аднак калі глядзець не на эмоцыі і гучныя загалоўкі, а на даступныя звесткі, то сацыёлаг Генадзь Коршунаў пераканаўча абгрунтоўвае, што рэпрэсіі выйшлі на плато. Ён аналізуе чатыры паказчыкі: колькасць прызнаных палітвязнямі, колькасць затрыманых і асуджаных па палітычных матывах, а таксама дынаміку ўнясення людзей у «спіс экстрэмістаў».

У 2023 годзе даныя па кожным канкрэтным месяцы амаль не адрозніваюцца ад сярэдніх. Гэта значыць, рэпрэсіўная машына працуе даволі стабільна, без рэзкіх скокаў актыўнасці або прастою. За выключэннем пікаў затрыманняў у сакавіку і чэрвені, а таксама прасадкі ўсіх паказчыкаў у месяцы, калі шмат выхадных і адпачынкаў: студзені і ліпені.

У выніку атрымліваецца графік, на якім колькасныя паказчыкі рэпрэсій у апошнія тры сезоны вельмі падобныя. Знакамітая беларуская стабільнасць цяпер выяўляецца вось так.

Зачыстка грамадзянскай супольнасці таксама выйшла на плато

Базавая прычына такіх паказчыкаў — нязменнасць палітычнай волі Аляксандра Лукашэнкі. Хоць з пачатку палітычнага крызісу прайшло ўжо тры гады, рэжым не адчувае сябе ў дастатковай ступені пераможцам, каб аслабіць гайкі, — як гэта бывала заўсёды раней пасля падаўлення вулічных выступаў. Выцесніўшы пратэстоўцаў з вуліц, улады не спынілі рэпрэсіі.

Больш за тое, з вясны 2021 года Мінск абвясціў вайну арганізацыям грамадзянскай супольнасці (АГС). Лукашэнка запатрабаваў «разабрацца прынцыпова» з непадкантрольнымі ўладзе АГС і фондамі, матываваўшы гэта тым, што «лаялісты пальцам паказваюць, ужо патрабуюць» зачысткі грамадзянскай супольнасці. А тагачасны кіраўнік МЗС Уладзімір Макей наўпрост заявіў: узмацненне жорсткасці санкцый ЕС прывядзе да таго, што грамадзянская супольнасць у краіне «перастане існаваць».

Дарэчы, дынаміка рэпрэсій супраць АГС таксама дэманструе выхад на плато, як і ў выпадку індывідуальных рэпрэсій.

Такім чынам, у 2023 годзе ў сярэднім ліквідуецца каля 30 АГС у месяц. Для параўнання: з верасня 2020 па снежань 2022 года было ліквідавана 1173 АГС, гэта значыць у сярэднім больш за 73 за месяц. Дынаміка стабілізавалася.

«Ворагаў» бяруць па графіку

Пры наяўнасці стабільнай вышэйзгаданай палітычнай волі на дынаміку рэпрэсій уплывае ў большай ступені прапускная здольнасць сістэмы. Вядома, у самыя гарачыя тыдні 2020 года, калі была вострая палітычная неабходнасць, і сілавікі, і суды працавалі ў надзвычайным рэжыме канвеера, ставячы своеасаблівыя рэкорды. Але любая сістэма, тым больш бюракратычная, схільная імкнуцца да руцінізацыі і працы па стандартным графіку, без «аўралаў».

Турарбекава: Лукашэнка — аўтар таго жаху, які адбываецца з 2020 года, уключаючы вайну

У выніку мы бачым, што на дынаміцы палітычных рэпрэсій хутчэй адбіваюцца навагоднія святы і летні адпачынак работнікаў судоў і сістэмы МУС, чым уласна палітычная сітуацыя.

Суды ідуць у сваім тэмпе, як і прызнанне каго-небудзь «экстрэмістамі» — незалежна ад відавочнай сувязі і з дынамікай папулярнасці. Гэта значыць, «экстрэмісцкімі» прызнаюць не нейкіх новых лідараў меркаванняў, узыходзячых зорак культуры або старонкі ў сацсетках, якія набіраюць папулярнасць  (што было б палітычна лагічна), а ў даволі выпадковым парадку. Напрыклад, у кастрычніку гэтага года «экстрэмісцкім» прызналі TikTok-акаўнт палітыка Франака Вячоркі з аўдыторыяй у 99 падпісчыкаў, які не абнаўляўся больш за тры гады.

Перадавы софт на службе ў дыктатуры

Нарэшце, з пратэстаў 2020 года ў сілавікоў ёсць велізарны масіў відэазапісаў: з камер стацыянарнага вулічнага назірання, альбо спецыяльна знятых аператарамі-сілавікамі, альбо проста знойдзеных на канфіскаванай у журналістаў ці звычайных грамадзян тэхніцы. Расследаванне «ByPol» паведамляла, што ў сілавікоў ёсць доступ да платформы разумнага відэаназірання «Kipod», распрацаванай беларускай кампаніяй «Synesis», што дазваляе ідэнтыфікаваць чалавека, які патрапіў хоць бы на адзін кадр, з верагоднасцю вышэй за 94%.

Збіццё, вялізарныя тэрміны, помста. Як рэжым ваюе з беларускімі маці

І хоць «Synesis» усё адмаўляе, але пратэстоўцаў, якія трапілі ў аб'ектывы, так ці інакш вылічаюць. Напрыклад, менавіта ў гэтым заключаўся скандал пасля публікацыі летам 2023 года на літоўскім партале «Delfi» дакументальнага фільма Мікалая Мамінава «Хронікі сучаснасці». Хоць тады ўжо было вядома пра затрыманні людзей, якія трапілі на відэа, фільм усё роўна выклалі ў сеціва, не хаваючы твараў удзельнікаў пратэстаў у Беларусі, праз што гэтых людзей пачалі затрымліваць ужо праз некалькі дзён пасля публікацыі.

Але якім бы ні быў софт, відавочна, што ў яго ёсць свая прапускная здольнасць. Сотні і тысячы тэрабайтаў відэа нельга апрацаваць за адзін раз. Цалкам верагодна, што кампутары ўмоўнага ГУБАЗіКа працуюць з назапашанымі відэа ўвесь час і проста дзень за днём распазнаюць усё новыя твары пратэстоўцаў — у аўтаматычным рэжыме. І хоць хтосьці ўжо арыштаваны, а хтосьці выехаў за мяжу, але тых, каго можна, метадычна затрымліваюць.

Прыйсці могуць па кожнага

Увогуле, нельга сказаць, што восенню 2023 года паднялася новая хваля палітычных рэпрэсій. Наадварот, яны максімальна ўкараніліся і выйшлі на плато — больш-менш пастаянны ўзровень, які адлюстроўвае прапускную здольнасць сістэмы пры стабільнай палітычнай волі.

«Жыццё пасля смерці». Як сябе адчуваюць людзі ўнутры Беларусі

Але гэта ніякім чынам не павінна супакойваць ні беларусаў, ні міжнародную супольнасць. Няма нічога добрага ў тым, што палітычныя рэпрэсіі ідуць практычна па графіку, метадычна перамолваючы людзей. За лічбамі сярэдніх затрыманняў у месяц — чалавечыя лёсы.

Такая рутынізацыя рэпрэсій палохае яшчэ і тым, што не дае спакою людзям, якія застаюцца ў Беларусі на волі. Нават калі цябе не затрымалі дагэтуль — няма аніякай упэўненасці, што не возьмуць заўтра. За мірныя пратэсты трохгадовай даўніны або рэпост прагнозу надвор'я tut.by шмат гадоў таму (цяпер гэта ж «распаўсюд экстрэмісцкай інфармацыі»).

Такі падвешаны стан падштурхоўвае эміграваць нават тых, хто пакуль ад рэпрэсій не пацярпеў. А тых, хто застаецца, запалохвае і прымушае трымаць пад рукой кантакты «гарачых ліній» «Вясны» і BYSOL для кансультацый і патэнцыйнай эвакуацыі.