Як Трамп падарваў сусветны парадак і прымусіў еўрапейскіх лідараў тэрмінова нешта вырашаць
Мы назіраем самы сур'ёзны крызіс сістэмы бяспекі Захаду з часоў заканчэння Другой сусветнай вайны, і ён будзе зацяжным. Як выказаўся адзін эксперт, «трампізм перажыве яго [Трампа] прэзідэнцтва». Але якія краіны гатовыя выйсці на першы план, калі ЗША самаўхіляюцца? Вялікі артыкул на гэтую тэму сёння апублікавала ВВС.
Лютаўскай раніцай 1947 года, у 09:00, амбасадар Вялікабрытаніі ў Вашынгтоне лорд Інверчэпел увайшоў у будынак амерыканскага Дзярждэпу, каб уручыць дзяржсакратару ЗША Джорджу Маршалу два дыпламатычныя пасланні, надрукаваныя на блакітнай паперы, што падкрэслівала іх важнасць. Адно тычылася Грэцыі, другое — Турцыі.
Змучаная, спустошаная вайной і глыбока ў даўгах перад Злучанымі Штатамі, Вялікабрытанія заявіла ЗША, што больш не можа працягваць падтрымліваць грэчаскія ўрадавыя сілы, якія змагаліся з узброеным камуністычным мяцяжом. Вялікабрытанія раней ужо абвясціла аб планах вываду войскаў з Палесціны і Індыі і згортвання сваёй прысутнасці ў Егіпце.
Злучаныя Штаты адразу ўбачылі рэальную небяспеку таго, што Грэцыя патрапіць пад кантроль камуністаў і, як вынік, пад савецкі кантроль. Злучаныя Штаты асцерагаліся, што калі яны страцяць Грэцыю, то наступнай можа стаць Турцыя, і тады Масква займее кантроль над усходнім Міжземнамор'ем, уключаючы, патэнцыйна, Суэцкі канал, жыццёва важны сусветны гандлёвы шлях.
І практычна ў адзін момант ЗША запоўнілі вакуум, які ўтварыўся ў сувязі з сыходам Брытаніі.
Прэзідэнт Трумэн казаў, што Злучаныя Штаты павінны падтрымліваць свабодныя народы
«Палітыка Злучаных Штатаў павінна заключацца ў падтрымцы свабодных народаў, якія супраціўляюцца спробам падпарадкавання іх узброенымі меншасцямі або з дапамогай вонкавага ціску», — заявіў прэзідэнт Гары Трумэн.
Гэта было пачаткам таго, што пазней стала вядома як «дактрына Трумэна». У яе аснове ляжала думка, што дапамога ў абароне дэмакратыі за мяжой жыццёва важная для нацыянальных інтарэсаў саміх Злучаных Штатаў. Затым рушылі ўслед дзве буйныя ініцыятывы ЗША: план Маршала, маштабны пакет дапамогі для аднаўлення разбураных эканомік Еўропы, і стварэнне ў 1949 годзе NATO для абароны дэмакратычных краін ад Савецкага Саюза, які да таго часу ўзяў пад кантроль усходнюю палову Еўропы. Гэта быў відавочны момант пераходу лідарства ў заходнім свеце ад Вялікабрытаніі да Злучаных Штатаў. Злучаныя Штаты, якія традыцыйна прытрымліваліся палітыкі ізаляцыянізму і надзейна абароненыя двума акіянамі, выйшлі з Другой сусветнай вайны ў якасці лідара вольнага свету. Паколькі Амерыка праецыравала сваю ўладу па ўсім свеце, яна правяла пасляваенныя дзесяцігоддзі, перарабляючы большую частку свету па сваім уласным вобразу. Пакаленне бэбі-бумераў вырасла ў свеце, які выглядаў, гучаў і паводзіў сябе, як Злучаныя Штаты. І яны сталі культурным, эканамічным і ваенным гегемонам заходняга свету. Аднак фундаментальныя перадумовы, на якіх Злучаныя Штаты засноўвалі свае геастратэгічныя амбіцыі, цяпер, падобна, змяняюцца.
Глядзіце таксама
Дональд Трамп — першы прэзідэнт ЗША з часоў Другой сусветнай вайны, які кідае выклік ролі, што яго краіна вызначыла для сябе шмат дзесяцігоддзяў таму. І ён робіць гэта такім чынам, што многім здаецца, што стары сусветны парадак скончыўся, а новы сусветны парадак яшчэ не сфармаваўся. Пытанне ў тым, якія краіны выйдуць цяпер на першы план. І, улічваючы, што бяспека Еўропы знаходзіцца пад практычна нябачанай у сучаснай гісторыі пагрозай, ці змогуць яе лідары знайсці адэкватны адказ?
Выклік спадчыне Трумэна
Дональд Трамп ужо не першае дзесяцігоддзе крытыкуе пасляваенны міжнародны парадак. Амаль 40 гадоў таму ён размясціў у трох амерыканскіх газетах маніфесты на поўны разварот, у якіх раскрытыкаваў прыхільнасць Злучаных Штатаў справе абароны дэмакратыі ў свеце.
«Дзесяцігоддзямі Японія і іншыя краіны карысталіся Злучанымі Штатамі, — пісаў ён у 1987 годзе. — Чаму гэтыя краіны не плацяць Злучаным Штатам за чалавечыя жыцці і мільярды долараў, якія мы губляем, абараняючы іх інтарэсы?»
«Свет смяецца над амерыканскімі палітыкамі, пакуль мы абараняем судны, што нам не належаць, якія перавозяць нафту, якая нам не патрэбная, прызначаную для саюзніаў, якія нам не дапамогуць», — працягваў Трамп.
Гэты пункт гледжання ён паўтарае з часу сваёй другой інаўгурацыі.
І лютасць, якую адчувалі некаторыя ў яго адміністрацыі з-за таго, што яны ўспрымаюць як залежнасць Еўропы ад Злучаных Штатаў, відаць, выявілася ў паведамленнях аб авіяўдарах па хусітах у Емене, якія з'явіліся на гэтым тыдні. У паведамленнях на акаўнце пад імем віцэ-прэзідэнта Джэй Дзі Вэнса гаварылася, што ад такіх удараў выйграюць еўрапейскія краіны, а не ЗША.
«Жудасна не хочацца зноў выручаць Еўропу», — заяўляў пост.
Іншы акаунт, ідэнтыфікаваны як міністр абароны Піт Хегсет, адказаў праз тры хвіліны: «ВП [віцэ-прэзідэнт]: я цалкам падзяляю вашу агіду да еўрапейскага халяўніцтва. Яны бездапаможныя!».
Уласная пазіцыя Трампа, як відаць, не абмяжоўваецца крытыкай тых, хто, з ягоных слоў, карыстаецца шчодрасцю Злучаных Штатаў. У пачатку свайго другога прэзідэнцкага тэрміну ён, відавочна, пайшоў насустрач Уладзіміру Пуціну, заявіўшы, што Украіна не стане чальцом NATO, і што ёй не варта разлічваць на вяртанне тэрыторыі, якую захапіла Расія. Многія ўбачылі ў гэтым здачу двух важных козыраў яшчэ да пачатку перамоў. Відаць, Трамп нічога не папрасіў у Расіі наўзамен.
З іншага боку, некаторыя прыхільнікі Трампа бачаць у Пуціне моцнага лідара, што ўвасабляе многія з кансерватыўных каштоўнасцяў, якія яны самі падзяляюць. Для некаторых Пуцін — саюзнік у «вайне з "вокізмам" [лева-ліберальнымі каштоўнасцямі]».
Прэзідэнт ЗША Дональд Трамп гутарыць з прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным падчас саміту АТЭС у В'етнаме ў лістападзе 2017 года. Аўтар фота AFP
Знешняя палітыка ЗША цяпер, прынамсі збольшага, абумоўлена імператывамі іх культурных войнаў. Бяспека Еўропы сталася ўцягнутай у бітву паміж двума палярызаванымі і ўзаемна антаганістычных бачаннямі таго, што адстойваюць Злучаныя Штаты.
Некаторыя лічаць, што раскол шырэй, чым адны толькі канкрэтныя погляды Трампа, і што Еўропа не можа проста сядзець і чакаць заканчэння яго тэрміну паўнамоцтваў.
«ЗША аддаляюцца ад еўрапейскіх каштоўнасцяў, — сцвярджае Эд Арнольд, старшы навуковы супрацоўнік Каралеўскага інстытута аб'яднаных абаронных даследаванняў (RUSI) у Лондане. — [еўрапейцам] гэта цяжка пераварыць, таму што гэта азначае, што структурна, культурна і патэнцыйна гэта надоўга».
«Я думаю, што цяперашні вектар руху ЗША перажыве Трампа як асобу. Я думаю, што трампізм перажыве ягонае прэзідэнцтва», — мяркуе Арнольд.
Артыкул 5 Статута NATO «дыхае на ладан»
Белы дом сцвярджае, што больш не будзе галоўным гарантам еўрапейскай бяспекі, і што еўрапейскія краіны павінны несці адказнасць за сваю ўласную абарону і плаціць за яе. «Калі [краіны NATO] не заплацяць, я не буду іх абараняць. Не, я не буду іх абараняць», — заявіў прэзідэнт у пачатку сакавіка.
На працягу амаль 80 гадоў краевугольным каменем еўрапейскай бяспекі быў артыкул 5 Паўночнаатлантычнага дагавора, у якім гаворыцца, што напад на адну дзяржаву альянсу з'яўляецца нападам на ўсіх. У лютым, як раз перад сваім візітам у Белы дом, прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі сэр Кір Стармер сказаў мне ў інтэрв'ю, што ён задаволены тым, што Злучаныя Штаты застаюцца вядучым членам NATO, і што Трамп асабіста застаецца прыхільным артыкулу 5.
Але іншыя ў гэтым не гэтак упэўненыя.
Прэзідэнт Трамп з Генеральным сакратаром НАТА Маркам Рутэ ў Авальным офісе Белага дома. Фота Getty Images
«Я думаю, што артыкул 5 дыхае на ладан, — сказаў мне ў пачатку гэтага месяца Бэн Уолес, які займаў пасаду міністра абароны ў апошнім кансерватыўным урадзе. — Калі Еўропа, уключаючы Злучанае Каралеўства, не возьме на сябе адказнасць, не ўкладзе шмат сродкаў у абарону і не паставіцца да гэтага сур'ёзна, гэта можа стаць канцом NATO, якое мы ведаем, і гэта будзе канцом артыкула 5».
«Цяпер я б не паставіў свой дом на тое, што артыкул 5 зможа быць задзейнічаны ў выпадку нападу Расеі... Я б дакладна не стаў лічыць само сабой зразумелым, што Злучаныя Штаты прымчацца на дапамогу», — працягнуў Уолес.
Глядзіце таксама
Паводле апытання, праведзенага французскай кампаніяй Institut Elabe, амаль тры чвэрці французаў сёння лічаць, што ЗША не з'яўляюцца саюзнікам Францыі. Большасць у Вялікабрытаніі і пераважная большасць у Даніі, традыцыйна праамерыканскіх краінах, цяпер таксама непрыхільна ставяцца да ЗША.
«Шкода, якую Трамп нанёс NATO, імаверна, непапраўная», — сцвярджае кансерватыўны каментатар, пісьменнік і старшы навуковы супрацоўнік Інстытута Брукінгса ў Вашынгтоне Роберт Каган, які доўгі час крытыкаваў Трампа.
«Альянс спадзяваўся на амерыканскія гарантыі, якія, мякка кажучы, больш не надзейныя», — кажа Каган.
І ўсё ж Трамп — далёка не першы прэзідэнт ЗША, які раіць Еўропе разабрацца са сваімі абароннымі выдаткамі. У 2016 годзе Барак Абама ўжо заклікаў саюзнікаў па NATO павялічыць свае выдаткі, заявіўшы: «Еўропа часам не надае належнай увагі ўласнай абароне».
Ці пачалася «фрагментацыя Захаду»?
Усё гэта — выдатныя навіны для Пуціна. «Мы з'яўляемся сведкамі краху сістэмы еўра-атлантычнай бяспекі, — сказаў ён у мінулым годзе. — Еўропу ўсё больш зрушваюць на абочыну глабальнага эканамічнага развіцця, апускаюць у хаос міграцыйных і іншых самых вострых праблем, пазбаўляюць міжнароднай суб'ектнасці і культурнай ідэнтычнасці».
У пачатку сакавіка, праз тры дні пасля правальнай сустрэчы Уладзіміра Зяленскага з Трампам і Вэнсам у Белым доме, прадстаўнік Крамля заявіў, што «фрагментацыя Захаду пачалася».
Глядзіце таксама
«Паглядзіце на мэты Расіі ў Еўропе, — кажа Арміда ван Рэй, кіраўнік праграмы па Еўропе ў Chatham House. — Яе мэты — дэстабілізаваць Еўропу, аслабіць NATO і прымусіць амерыканцаў вывесці адсюль свае войскі».
«І амаль па ўсіх пунктах можна ўжо паставіць галачку. Еўропа дэстабілізаваная, NATO аслаблена. Таму што яна дэстабілізуе Еўропу. Яна аслабляе NATO. Так далёка, як прымусіць ЗША вывесці войскі з Еўропы, Расея яшчэ не зайшла, але праз некалькі месяцаў, хто ведае, дзе мы будзем?»
«Мы забыліся на ўрокі нашай гісторыі»
Адзін з галоўных выклікаў, з якім сутыкнулася Еўропа ў гэтай сувязі, — пытанне аб тым, як адэкватна ўзброіцца. Звычка спадзявацца на моц Злучаных Штатаў, якая сфармавалася за восемдзесят гадоў, зрабіла многія еўрапейскія дэмакратыі безабароннымі.
Напрыклад, Вялікабрытанія скараціла ваенныя выдаткі амаль на 70% у параўнанні з пікам халоднай вайны. У канцы халоднай вайны, у пачатку 1990-х гадоў, Еўропа вырашыла дазволіць сабе скарыстацца дывідэндамі мірнага часу і з тых часоў некалькі дзясяткаў гадоў скарачала выдаткі на абарону.
«Дапусцім, гэта было апраўдана, — кажа Бэн Уолес. — Але праблема ў тым, што мы перайшлі ад мірных дывідэндаў да карпаратыўнага рэйдэрства. [Абарона] проста стала той сферай, з якой можна было браць грошы. І вось тут мы проста забыліся ўрокі нашай гісторыі».
У мінулым месяцы прэм'ер-міністр паведаміў парламенту, што Вялікабрытанія павялічыць выдаткі на абарону з 2,3% ВУП да 2,5% да 2027 года. Але ці дастаткова гэтага?
«Гэтага дастаткова, каб проста стаяць на месцы, — сцвярджае Уолес. — Але не дастаткова, каб нагнаць упушчанае ў пытанні гатоўнасці да разгортвання, і заткнуць дзіркі, калі амерыканцы сыдуць».
Затым узнікае больш шырокае пытанне аб наборы ў войска.
«Захад знаходзіцца ў стане вольнага падзення ў тым, што тычыцца набору ў войска, і гэта не толькі Вялікабрытанія, — кажа Уолес. — Цяпер маладыя людзі не ідуць у войска. І гэта праблема».
Глядзіце таксама
Будучы канцлер Нямеччыны Фрыдрых Мерц заявіў, што Еўропа павінна стаць незалежнай ад Злучаных Штатаў. А «еўрапеізацыя» NATO запатрабуе стварэння ўласнага еўрапейскага ваенна-прамысловага комплексу, які мае магчымасці, якімі ў цяперашні час валодаюць толькі Злучаныя Штаты.
Частка Еўропы падзяляе меркаванне, што ёй варта стаць больш самастойнай у ваенных пытаннях, але праблема ў тым, што іншая частка не спяшаецца яе падтрымаць.
«Сітуацыя такая, што Усходняй Еўропе па большай частцы не трэба паўтараць двойчы. Але чым далей на захад — да Іспаніі і Італіі, тым больш становіцца праблем», — кажа Ян Бонд, намеснік дырэктара Цэнтра еўрапейскіх рэформаў.
Пры гэтым Арнольд кажа наступнае: «У цэлым, у Еўропе згодныя, што гэта [ваенная самадастатковасць] ужо не з'яўляецца спрэчным пытаннем, рознагалоссі складаюцца ў тым, як мы гэта зробім і як хутка, але рабіць гэта трэба ўжо цяпер».
Стварэнне новага сусветнага парадку
Па словах гісторыка Цімаці Гартана Эша, існуе кароткі спіс «вельмі важных рэчаў» у ваеннай сферы, якія ў цяперашні час ёсць толькі ў Злучаных Штатаў.
«Гэта так званыя стратэгічныя інструменты, — кажа ён. — Спадарожнікі, выведка, батарэі СПА Patriot, адзіныя, хто можа збіваць расейскія балістычныя ракеты. І мы [краіны, акрамя ЗША] павінны імкнуцца да таго, каб на працягу трох-пяці гадоў атрымаць сваю ўласную версію ўсяго гэтага».
«І ў гэтым працэсе пераходу ад узначаленага Амерыкай NATO [ідэя заключаецца ў тым], што ў вас будзе NATO, якое стане настолькі еўрапейскім, што ягоныя сілы разам з нацыянальнымі сіламі і магчымасцямі ЕС будуць здольныя абараняць Еўропу — нават калі амерыканскі прэзідэнт скажа: «пакіньце нас у спакоі».
Пытанне, як гэта зрабіць.
Глядзіце таксама
Ван Рэй згодная, што Еўропе сапраўды неабходна стварыць уласную еўрапейскую абаронна- прамысловую базу, але яна прадбачыць цяжкасці: «Сапраўдная цяжкасць — у рознагалоссях ўнутры Еўропы з нагоды таго, як гэта зрабіць і ці варта гэта рабіць».
Еўрапейская камісія і эксперты ўжо некалькі дзесяцігоддзяў спрабуюць зразумець, як гэтая сістэма еўрапейскай абароны магла б працаваць.
«Гэта традыцыйна было вельмі складана з-за нацыянальных інтарэсаў, якія ўкараніліся... Так што гэта будзе нялёгка», — кажа ван Рэй.
Тым часам Трамп, падобна, гатовы адмовіцца ад міжнароднага парадку, заснаванага на правілах, якія склаліся пасля халоднай вайны, калі суверэнныя дзяржавы вольныя былі выбіраць свой уласны лёс і саюзы.
Падобна на тое, што ён падзяляе з Уладзімірам Пуціным бачанне свету, у якім буйныя дзяржавы, не абмежаваныя ўзгодненымі на міжнародным узроўні законамі, могуць свабодна навязваць сваю волю больш дробным і слабым краінам, як гэта традыцыйна рабіла Расея ў царскай і савецкай імперыях.
Гэта азначала б вяртанне да сістэмы «сфер інтарэсаў», якая пераважала на працягу сарака гадоў пасля Другой сусветнай вайны.
Мы не ведаем напэўна, што б зрабіў Дональд Трамп, калі б нейкая з краін NATO падвергнулася нападу. Але, як вядома, гарантыя дапамогі з боку ЗША больш не можа лічыцца само сабой зразумелай.
Еўропа павінна неяк адрэагаваць на гэта. Яе задача, відавочна, заключаецца ў тым, каб пазбегнуць расколу, нарэшце пачаць фінансаваць ўласную абарону і не патрапіць у «сферу ўплыву» якой-небудзь з буйных дзяржаў.