Саша Філіпенка: Лукашэнка і Пуцін спрабуюць развярнуць і Расію, і Беларусь у мінулае, і адступаць ім няма куды
Беларускі пісьменнік Саша Філіпенка з 2020 года актыўна выступае на міжнародных пляцоўках, дзе расказвае свету пра сітуацыю ў Беларусі, за што рэжым пераследуе яго бацькоў. У інтэрв'ю «Euronews» Філіпенка тлумачыць, што адбываецца цяпер у Беларусі і чаму Еўропа павінна змяніць сваю тактыку ў дачыненні да Лукашэнкі і Пуціна.
Саша Філіпенка. Фота з асабістага архіву пісьменніка
Беларусы не здаліся
— Саша, рух пратэсту ў Беларусі быў жорстка падаўлены праз сем месяцаў, за апошнія тры гады мы рэдка бачылі Беларусь у навінах. Як ідуць справы на вашай радзіме?
— Людзі, якія ўтрымліваюць уладу ў Беларусі, па-ранейшаму спрабуюць зачысціць да апошняга Беларусь. Рэпрэсіі, на жаль, працягваюцца. Кожны дзень ідуць ператрусы, кожны дзень ідуць арышты, мы ўвесь час бачым суды і, мне здаецца, гэта пацвярджае толькі тое, што пратэст не заглух. Ён не выглядае так прыгожа, як выглядалі маніфестацыі 2020 года, але гэтыя рэпрэсіі, пастаянная тэмпература падтрымання рэпрэсій гаворыць пра тое, што беларускае грамадства, я ў гэтым цвёрда перакананы, не здалося. Беларусы не здаліся і шукаюць новыя спосабы барацьбы і сабатажу.
— Вы былі вымушаныя пакінуць краіну і сталі адным з галасоў гэтага руху пратэсту. Вы падтрымлівалі Марыю Калеснікаву, якая знаходзіцца ў зняволенні ў Беларусі з 12 верасня 2020 года. Паводле слоў яе сястры і бацькі, з ёй няма сувязі ўжо больш за год. Яе справай цяпер займаецца Рабочая група ААН па гвалтоўных або нядобраахвотных знікненнях. Праваабаронцы спадзяюцца, што гэтая група накіруе запыт уладам Беларусі і мы зможам нешта даведацца пра Марыю. А вы нешта ведаеце?
— На жаль, не. У нас няма сувязі не толькі з Марыяй, але і з іншымі палітычнымі вязнямі. Гэта велізарная колькасць людзей, пра стан якіх мы нічога не ведаем, з якімі не могуць кантактаваць блізкія, мы не можам перадаваць пасылкі. І мне здаецца, што гэта нагадвае такі гандаль: беларускія ўлады падымаюць стаўкі пасля таго, як еўрапейцы быццам бы перастаюць купляць людзей як тавар, перастаюць мяняць палітычных зняволеных на санкцыі. Беларускі рэжым кажа: «Добра, тады мы павышаем градус гвалту. І цяпер, калі вы не хочаце купляць у нас закладнікаў, мы спынім усялякія сувязі і вы нават не будзеце ведаць пра тое, што з імі». І вядома, на фоне таго, што здарылася з Аляксеем Навальным, гэта выклікае хваляванне, таму што мы абсалютна не ўяўляем цяпер, што з гэтымі людзьмі. Быццам бы беларускі рэжым правярае, наколькі моцная душа і сэрцы ў еўрапейцаў, якія, безумоўна, не могуць трываць тое, што так абыходзяцца з людзьмі.
Глядзіце таксама
— Вы сказалі пра санкцыі. Гэта значыць яны не працуюць?
— Гэта вельмі складанае пытанне, я часта абмяркоўваю яго на выступах або калі сустракаюся з еўрапейскімі палітыкамі. Мне здаецца, мы вельмі па-рознаму ўяўляем сабе мэту санкцый. Тыя санкцыі, якія цяпер накіраваныя супраць Расіі, супраць Беларусі, Расія можа весці з гэтымі санкцыямі яшчэ сто гадоў вайну. Мы бачым, што Расія вырабляе значна больш, у чатыры разы больш снарадаў, чым вырабляе Еўропа, мы бачым, што яна робіць гэта танней. Гэта такое вялікае какецтва, калі мы пасылаем Украіне 12 балаў на Еўрабачанні і, нягледзячы на санкцыі, пасылаем велізарную колькасць грошай Расіі. Мы бачым, што еўрапейскія краіны па-ранейшаму закупляюць энергарэсурсы, закупляюць золата, закупляюць вугаль з тых жа шахтаў, з якіх закуплялі ў Расіі, толькі цяпер гэты вугаль ідзе праз Казахстан і Эстонію. У гэтым сэнсе я думаю, што нейкія санкцыі працуюць, але проста яны выглядаюць даволі камедыйна.
— Святлану Ціханоўскую прымалі вядучыя еўрапейскія лідары, прымаў прэзідэнт ЗША. За апошнія месяцы мы ўсё радзей бачым Святлану Ціханоўскую, усё радзей яна ўдзельнічае ў еўрапейскіх і міжнародных форумах. Па-вашаму, пазіцыя Брусэля ў дачыненні да Ціханоўскай і ў цэлым у дачыненні да апазіцыі Беларусі, яна паслядоўная?
— Мне здаецца, так. І мне здаецца, што цяпер гэта ўжо праца ў нейкім іншым ключы. Акрамя таго, што Святлана Ціханоўская заклікае звярнуць увагу на тое, што адбываецца ўнутры краіны, яна спрабуе дапамагчы велізарнай колькасці беларусаў, якія апынуліся цяпер у Еўропе. Гэта выглядае, з аднаго боку, як лідарка апазіцыі, а з другога боку, як Кабінет міністраў, што дапамагае мільёнам беларусаў, якія апынуліся ў Еўропе і ў якіх праблемы з дакументамі, з імі сутыкаюцца ўсе людзі, якія засталіся без дакументаў. Вядома, да Беларусі менш цікавасці цяпер, але мы назіраем, як цікавасць сыходзіць і ад Украіны. Я для сябе сфармуляваў, што ўсё гэта трохі падобна на серыялы «Netflix»: калі людзі ў Еўропе вельмі захапляюцца пратэстамі ў Беларусі, потым вайной ва Украіне, потым, калі здараецца канфлікт на Блізкім Усходзе, усе пераключаюцца. Як быццам мы стамляемся ад канфліктаў, якія не вырашаюцца, і з такой цікавасцю, як да новага баевіка, падключаемся да новых канфліктаў. Безумоўна, мы ў Беларусі адчуваем сябе трошкі забытымі, мы адчуваем, што нас быццам бы ўжо аддалі, як трафей, Маскве: калі Масква прайграе ў гэтай вайне, Беларусь забяруць як трафей, калі Масква выйграе, Беларусь тым больш забяруць як трафей. І мы адчуваем, што нам даволі складана змагацца не толькі са сваёй уласнай дыктатурай, але і з велізарнай дыктатурай, якая падтрымлівае нашу.
Глядзіце таксама
Апошні дыктатар Еўропы
— Лукашэнку раней называлі «апошнім еўрапейскім дыктатарам». Днямі да яго прыязджаў расійскі прэзідэнт, і Лукашэнка быў 9 траўня ў Маскве на парадзе Перамогі. Нядаўна было абвешчана, што дзве краіны правядуць вучэнні з ужываннем тактычнай ядзернай зброі. Такое адчуванне, што «апошні і перадапошні дыктатары», як іх называюць у рускім анекдоце, адчуваюць сябе вельмі незакамплексавана. Што яны хочуць паказаць свету, Еўропе?
— Ніхто з нас у Беларусі не лічыць Лукашэнку прэзідэнтам. Мы лічым яго чалавекам, які ўтрымлівае ўладу, як бы ён сам сябе ні называў. Мы ж бачылі гэтую камедыйную інаўгурацыю, калі ён употай — нават ад сваіх паплечнікаў — сам сябе ўводзіць на пасаду. Мне здаецца, гэтыя людзі працягваюць грымець зброяй і палохаць Еўропу, бо яны думаюць як мафіёзі і паводзяць сябе як мафіёзі. Лукашэнка і Пуцін гатовыя да дваровай бойкі, і яны правяраюць, наколькі да гэтай бойкі гатовая Еўропа. Яны хочуць паказаць, што здольныя на ўсё. У адрозненне ад многіх еўрапейцаў, якія па-ранейшаму лічаць, што канфлікт (ва Украіне. — Заўв. рэд.) можна дыпламатычным шляхам вырашыць, яны хочуць паказаць, што не збіраюцца здавацца. І ўвогуле яны аказаліся ў такой сітуацыі, калі яны не могуць здацца. І яны ваююць не толькі з беларусамі, не толькі з расійцамі ўнутры сваёй краіны, не толькі з людзьмі ва Украіне — яны ваююць з будучыняй. Гэта людзі, якія спрабуюць развярнуць і Расію, і Беларусь у мінулае, і ў гэтым сэнсе яны дэманструюць, што адступаць ім няма куды.
Глядзіце таксама
— Паводле Канстытуцыі, выбары ў Беларусі праходзяць кожныя 5 гадоў. У наступным годзе зноў будуць прэзідэнцкія выбары. Што дало рух пратэсту 2020 года ? Як могуць развівацца падзеі?
— Даволі складана даваць нейкія прагнозы. Я быў на пратэстах 2010 года: нас было толькі 50 тысяч чалавек, і немагчыма было ўявіць сабе, што ў 2020 годзе мільёны беларусаў выйдуць на вуліцы. Таму мне цяпер цяжка ўявіць, што будуць такія ж масавыя пратэсты ў Беларусі, як былі ў 2020 годзе. Цалкам дакладна, мы не можам уявіць сабе сумленныя выбары ў Беларусі, бо людзі, якія будуць праводзіць гэтыя выбары, проста ўтрымліваюць уладу цягам апошніх пяці гадоў. Для беларусаў цяпер «іголка Кашчэя» — у Маскве, і наша будучыня вельмі залежыць ад таго, што будзе адбывацца ў вайне Расіі і Украіны, і ад таго, як Еўропа будзе ставіцца да Беларусі. Часта гавораць пра «еўрапейцаў» і пра «беларусаў». А мы кожны раз кажам: «Мы таксама еўрапейцы, мы тут, мы не нейкая асобная нацыя дзесьці вельмі далёка! Мы — частка еўрапейскай сям'і». І мне здаецца, што, калі Еўропа будзе мацней адстойваць і пасылаць вельмі выразны сігнал, што Беларусь — частка еўрапейскай сям'і, гэта, безумоўна, нам дапаможа.
Пісьменніцтва і актывізм
— У 2021 годзе вы напісалі адкрыты ліст прэзідэнту Міжнароднай хакейнай федэрацыі, ваш ліст апублікавалі вядучыя еўрапейскія газеты, і чэмпіянат свету па хакеі адбыўся толькі ў Латвіі, а не ў Беларусі. Вы напісалі прэзідэнту Міжнароднага Чырвонага Крыжа, паколькі НДА адмаўлялася наведваць зняволеных у беларускіх турмах — зняволеных, якіх, паводле праваабарончых арганізацый, падвяргаюць і падвяргалі катаванням. Пры гэтым вы — паспяховы пісьменнік. Вашы раманы, напісаныя на рускай, перакладзены на 20 моў і выходзяць добрымі накладамі. Вы больш адчуваеце сябе пісьменнікам ці палітычным актывістам?
— На фоне таго, што адбывалася ў Беларусі ў 2020-м, на фоне вайны, якая пачалася ва Украіне, трэба разумець, што гэта тычыцца цябе і перад табой як перад пісьменнікам паўстае пытанне пра сілу літаратуры, пра тое, што ты можаш зрабіць у сваёй кнізе і пра тое наогул, ці можна цяпер — на фоне вайны — пісаць? Але цалкам дакладна ты можаш пісаць, каб кожны дзень расказваць пра Беларусь у вядучых еўрапейскіх выданнях, каб пра Беларусь не забывалі. Гэтыя тэксты, мае адкрытыя лісты, з'яўляліся ў сувязі з абурэннем, якое я адчуваў, напрыклад, калі прэзідэнт хакейнай федэрацыі казаў, што ў Беларусі трэба праводзіць чэмпіянат свету па хакеі, таму што ўсё роўна ніколі нічога не зменіцца. У гэтым сэнсе ты адчуваеш сябе, безумоўна, пісьменнікам, але часам ты разумееш, што цяпер важней звярнуць увагу на тое, што адбываецца ў тваёй краіне. У Беларусі, на жаль, не так шмат моцных галасоў у Еўропе, таму, калі ёсць такая магчымасць, я лічу, гэта мой абавязак — расказваць пра тое, што па-ранейшаму адбываюцца катастрафічныя, недапушчальныя рэчы.
Глядзіце таксама
— А ў Беларусі вашы кнігі публікуюць? Вы як пісьменнік існуеце для беларусаў?
— Сітуацыя, як і многія іншыя сітуацыі ў Беларусі, даволі сюррэалістычная. Таму што забароненыя, напрыклад, спектаклі па маіх п'есах. Супраць мяне распачатая крымінальная справа, але я дагэтуль не ведаю, па якім артыкуле. Кнігі часам ёсць у кнігарнях, але іх няма на паліцах. Гэта значыць, вы павінны спытаць у прадаўца, ці ёсць кнігі Філіпенкі, і ён, як наркадылер, скажа: «Так, хадзем са мной, я выдам вам кнігу».
На жаль, да пісьменнікаў цяпер усё радзей і радзей прыслухоўваюцца, таму што, калі б уважліва чыталі нашы кнігі, мы пісалі ўжо ў 2010 і 2014 годзе, што гэтая вайна здарыцца. Пісьменнікаў часта называюць «алармістамі». Мне здаецца, не столькі пісьменнікам трэба нешта раіць, колькі грамадству часам прыслухоўвацца да пісьменнікаў. Я нядаўна выступаў у Берліне, і мой выступ затрымалі на 40 хвілін, таму што перада мной выступалі вядомыя нямецкія палітыкі. І я тады сказаў, што, як мне здаецца, гэты свет быў бы крыху лепшы (і я спадзяюся, што ён будзе лепшы), калі палітыкі будуць выступаць пасля пісьменнікаў, а не наадварот.