Пісьменнік Саша Філіпенка: Для мяне быць беларусам — не ставіць уласныя інтарэсы ніжэй
Саша Філіпенка — адзін з самых вядомых у свеце сучасных беларускіх пісьменнікаў. Пасля 2020 года ён стаў адным з галасоў Беларусі па-за межамі краіны: пісаў адкрытыя лісты еўрапейскім чыноўнікам, выступаў публічна ў СМІ і на розных мерапрыемствах па ўсёй Еўропе. Мы зрабілі вялікае інтэрв’ю з Сашам пра многія важныя рэчы, якія сёння хвалююць людзей і ўнутры Беларусі, і звонку.
Саша Філіпенка. Фота з архіва пісьменніка
— Першае пытанне ў мяне заўсёды агульнае, праўда, для розных людзей гучыць па-рознаму. Наколькі я ведаю, вы шмат зараз вандруеце, выступаеце, шмат гаворыце пра Беларусь. Я на асабістым досведзе ведаю, што гэта цяжка. Раскажыце, як вы?
— Мне не вельмі хочацца пра сябе размаўляць, бо я так стаміўся ўжо! У сэнсе, скардзіцца стаміўся (усміхаецца). Я шмат пераязджаю зараз, у мяне дагэтуль няма ніякага дома, я пажыў шэсць месяцаў у Швейцарыі, два месяцы ў Амстэрдаме, два месяцы ў Базелі, два месяцы ў Лондане, зараз восем месяцаў у Швейцарыі, і мы зноў пераязджаем у Лондан. І ўсё гэта накладваецца на тое, што ў мяне пастаянна выходзяць кнігі ў розных краінах, я ўвесь час то ў Швецыі, то ў Харватыі, у Польшчы, у Германіі, у Аўстрыі. Два гады бясконца вандрую. Я стаў добра разумець людзей, якія пастаянна ў канцэртных турах. Пазаўчора я быў у Гамбургу, учора — Альпах, сёння — у іншай частцы Швейцарыі, заўтра буду ў Лондане, паслязаўтра мне трэба прыляцець у Жэневу, выступіць і вярнуцца ў Лондан.
Калі мы ўяўляем сабе жыццё пісьменніка, мы думаем, што гэта чалавек, які сядзіць на адным месцы. Тое, як я пішу, таксама звязана з вандроўкамі, бо, напрыклад, у апошняй кнізе для таго, каб паўтарыць шлях героя, мне трэба было быць у Саратаве, у Берліне, Парыжы, Стамбуле — проста каб па яго месцах пахадзіць. Я вельмі стаміўся ад пераездаў. Хочацца недзе асесці. У мяне два дамы: ёсць дом у Пецярбургу і ў Мінску, мы там два гады ўжо не былі. Мне здаецца, гэта такая рэч, з якой зараз многія сутыкаюцца.
— Ці марылі вы пра такое пісьменніцкае жыццё? Кім вы ўвогуле хацелі быць?
— Я заўсёды хацеў вандраваць, мне гэта падабаецца, проста я не рады, што маё жыццё зараз такое, што ў мяне няма дома, які я мог бы назваць маім на бліжэйшую перспектыву. Я не разумею, дзе мой сын пойдзе ў школу, не разумею, дзе я буду праз месяц ці два. Напэўна, калі ты жывеш адзін, без сям’і, табе прасцей, а калі ў цябе сям’я...
Канешне, калі ты аўтар, ты марыш, каб цябе перакладалі на дзясяткі моў, каб былі выступленні паўсюль. Гэта прыемная рэч, калі ты друкуешся ў нейкіх добрых, элітарных выдавецтвах, і ў гэтым сэнсе, безумоўна, сказаць «не, я не хацеў гэтага» было б дзіўна. Гэта, мне падаецца, какецтва.
Але ты таксама ўвесь час сабе паўтараеш: на фоне таго, што людзі сядзяць два гады ў турме, гаварыць «я стаміўся пераязджаць з Парыжа ў Гамбург, з Гамбурга яшчэ кудысьці» — рэч, якую ты сабе не можаш дазволіць.
— Да 2020 года Беларусь увогуле нікога не цікавіла, а ў 2020-м мы як пад мікраскопам апынуліся...
— Мне здаецца, гэта наша такое ўражанне, бо насамрэч і тады Беларусь нікога не хвалявала. Я быў у 2010 годзе каля Дома ўрада, на «Плошчы», тады гэта сапраўды нікога не хвалявала. Адзін сюжэт выйшаў на «Еўраньюс», і на наступны дзень усе забылі, што такое было. А ў 2020-м, канешне, гэта было прынцыпова іншае.
— Якімі тады, у 2020 годзе, былі для вас беларусы і як вы бачыце беларусаў зараз?
— Я супраць абагульненняў. Калі мы гаворым «беларусы», гэта розныя людзі. У ГУБАЗіКу таксама беларусы.
Было такое натхненне, немагчыма было паверыць. Я заканчваў праект для «Дождя» і ў дзень выбараў галасаваў у Пецярбургу. Гэта таксама была фантастыка, бо я прыехаў раніцай адным з першых, каб прагаласаваць, і там была доўгая чарга людзей. Я ўвайшоў адным з першых у консульства — а там напісана, што ўжо нібыта дзве тысячы чалавек да мяне прагаласавалі. Таксама было зразумела, як будуць лічыць.
Фота з фэйсбуку Сашы Філіпенкі
Перад выбарамі мне сябры казалі: «Не, Саня, адбываецца штосьці незвычайнае, штосьці неверагоднае, такога ніколі не было». Я са скептыцызмам паставіўся: «Ну, камон, я з 2010 года і раней гэта чую, што на гэты раз таксама будзе нешта іншае!» Памятаю, у мяне заканчваліся здымкі, і мне сябар пазваніў а 8-й вечара. Ён быў у Мінску і ўжо не мог даведацца вынікі выбараў, бо адрубілі інтэрнэт, і таму дазвоньваўся мне ў Пецярбург па звычайным тэлефоне, каб даведацца пра выбары ў сваёй уласнай краіне. І ён такі: «Ну што, колькі Ціханоўская набрала?» То-бок быў упэўнены, што гэта абсалютная перамога. Я яму сказаў, што чарговая «элегантная перамога» Лукашэнкі — 78% ці колькі там, ужо не памятаю. І была такая цішыня... А потым лаянка — але хутчэй ад безвыходнасці. Ён сказаў: «Бля...» І замоўк. Я зразумеў, што ён там, на тым канцы, увогуле не можа паверыць, зыходзячы з той рэальнасці, якую ён бачыць вакол. На наступны дзень у мяне скончыўся праект, і я сеў і паехаў.
Я мог параўнаць час, калі мы выходзілі ў 2010 годзе, з тым, што было зараз. Гэта было неверагоднае захапленне. Я для сябе вельмі дакладна магу размежаваць: у 2010-м ты выходзіў, каб не з’ехаць з глузду і не паверыць ва ўвесь гэты абсурд, табе трэба было бачыць твары людзей, якія таксама не вераць ва ўсю гэтую жэсць, якая адбываецца. Усе жылі сваім жыццём, абмяркоўвалі, што трэба «тачку» з Амерыкі прывезці — гэта была такая сярэднестатыстычная «столь надзей», мне падаецца (калі мы ўжо абагульняем). Сярэднестатыстычны беларус марыў купіць «тапельца» са Штатаў — і на гэтым заканчвалася ўся нацыянальная ідэя. А ў 2020 годзе ты ўбачыў, што ўся краіна выйшла. Злодзеі маглі падчышчаць усё, бо дамы стаялі пустыя, людзі ўсе на вуліцах былі.
Гэта было неверагодна, і я, як і ўсе, пачаў памыляцца, што нам зусім трошкі засталося, проста вось-вось, пара дзён — і ўсё вырашыцца.
— Якой вам бачыцца сітуацыя цяпер?
— Складанай. На фоне вайны і ўсяго іншага. Я думаю, што зараз зусім няма такога пытання, як Беларусь, у Еўропе. Пра нас забылі ўсе.
У тым, што Еўропа ў думках «здала» Беларусь даўно, у мяне няма ніякіх сумненняў. І, значыць, нас чакае нейкі новы віток...
З іншага боку, усё так хутка змяняецца, што дзіўна прадказваць нешта. Але я адчуваю, што ўсе «забілі» на нас. Назіраю цяпер, як некаторыя беларусы сталі больш украінцамі, чым беларусамі. Зразумела, што мы ўсе хочам падтрымаць Украіну, але, мне падаецца, людзі перастаюць думаць пра саміх сябе, пра тое, што ў нас нічога не вырашылася. Вядома, на фоне таго, што адбываецца, нам самім складана гэта ўсё разруліць, бо не ўсё ад нас залежыць зараз. Але гэта не прычына спыняцца.
Я заўсёды стаўлюся да гэтага як да матэматычнай задачкі, у якой нам сто гадоў падаецца, што няма рашэння, а потым высвятляецца, што рашэнне ёсць. Трэба шукаць нейкія новыя спосабы ціску, новыя спосабы працягваць гаварыць пра гэта. Ну і Рым будаваўся не адзін дзень, мы памятаем. І ўвогуле, два гады для рэвалюцыі — гэта добры тэмп, на самой справе.
Проста дзіўна чакаць, што мы з 1994 года па 2020-ты (гэта 26 гадоў) сядзім сабе, толькі маленькая частка з нас супрацьстаіць, мы называем іх «змагарамі» (і нават людзі, якія прытрымліваюцца ліберальных поглядаў, называюць іх «змагарамі»), дык чаго ўжо тут? І быццам у нас «мяккая беларусізацыя» пачынаецца, быццам трошкі адліга пасля чэмпіянату свету па хакеі. Памятаю, як напісаў артыкул для «GQ» пра Мінск на фоне чэмпіянату свету па хакеі — і мяне разнеслі тады людзі, якія лічылі сябе беларускімі лібераламі. Маўляў, я нічога не разумею пра кантэкст краіны, што Беларусь ужо паехала ў бок Еўропы, што трэба быць у Мінску, каб разумець, што ў нас тут Макей ходзіць у вышыванцы і гэтак далей. А ты там у сваёй Расіі не разумееш, як мы змаглі гэта ўсё разруліць. І што паслязаўтра Лукашэнка сыдзе.
Фота з архіва Сашы Філіпенкі
Насамрэч, калі ты дзесяцігоддзямі нічога не робіш, дзіўна чакаць, што за тры месяцы можна змясціць дыктатуру. Нават я ў гэта паверыў, калі быў у Мінску. Калі бачыш мільёны на вуліцы, складана не паверыць — бо ўсе ўжо тут. Так, нам бы ўсім хацелася, каб гэта было хутчэй, але наўрад ці гэта атрымаецца хутчэй.
— Вы гаварылі, што 2010 год і 2020 год — гэта розныя адчуванні. Ці можна сказаць, што і 2006-ы, і 2010-ы былі рэпетыцыяй, падрыхтоўкай, што яны зрабілі магчымым 2020-ы?
— Безумоўна. Я думаю, што гэта такія кучы аскепкаў і вітражоў — прычын шмат, чаму здарыўся 2020 год. Па-першае, заўсёды былі людзі, якія выступалі супраць рэжыму і гаварылі пра ўсё, што здарылася. Плюс кавід: людзі ўбачылі, як да іх ставяцца падчас пандэміі. Прычына таксама ў тым, што вырасла новае пакаленне хлопцаў і дзяўчат, у якіх, нягледзячы на тое, што яны ўвесь час жылі пры дыктатуры, іншы досвед выбару: яны выбіралі паміж «Nike» і «Adidas», «Coca-Cola» і «Pepsi», «Burger King» і «MacDonald’s». І раптам яны першы раз у жыцці прыйшлі на выбары, а ім сказалі: «Няма чаго, тут так не працуе. Вось там, у нейкім іншым жыцці, вы можаце гэта рабіць, а тут мы вырашаем, што вы выбралі». З’явіліся новыя тэхналогіі, якіх раней не было. Проста свет вельмі змяніўся.
Беларусы жа прыйшлі да нейкіх элементарных рэчаў: мы хочам, каб падлічылі правільна нашы галасы, напрыклад. Мы не ведаем, якім прэзідэнтам быў бы Ціханоўскі, калі б яго дапусцілі да выбараў, можам толькі гадаць, ці быў бы чалавек лібералам. Але мы ўбачылі, што краіна прынцыпова гатовая да нейкага новага этапу.
Уся гісторыя да гэтага рыхтавала. 1994 год рыхтаваў. У нас не было такога перыяду, каб мы проста пажылі — з чыстай старонкі ўзялі і зажылі, але з хлопцамі, з якімі я ў 2010-м выходзіў, я выходзіў і ў 2020-м. Мы з’язджаліся з розных краін, і тады прыязджалі (памятаю, у 2010-м я прыязджаў з Масквы, мой сябар прылятаў з Італіі), зараз было тое самае. Цяпер усе раз’ехаліся, у Мінску застаўся толькі адзін мой сябар.
— Зараз, можна сказаць, як гэта ў сваім інтэрв’ю назвала Вольга Шпарага, контррэвалюцыя, актыўная фаза тэрору. Я не ведаю, як па-за межамі Беларусі, але ўнутры вельмі складана, і падаецца, што гэта самыя цяжкія часы. Але я думаю, што самыя цяжкія часы нас чакаюць яшчэ наперадзе, калі гэты перыяд скончыцца і мы павінны будзем вырашаць, як і куды мы пойдзем далей. Якім вам бачыцца гэтае «далей»?
— Пытанне ў тым, будзе гэта да ядзернага попелу ці пасля (усміхаецца). Зараз мы можам памарыць пра тое, што рэжым з нейкай прычыны сыдзе, Расія з нейкай прычыны перастане лічыць нас сваім пратэктаратам і сваёй тэрыторыяй. Незразумела, ад якіх уводных мы адштурхоўваемся.
Калі гаварыць пра нейкую ідэальную мадэль краіны, якую я хацеў бы бачыць, калі ў нас ёсць усё для таго, каб зрабіць краіну, якую мы хочам зрабіць, тады я хацеў бы, каб Беларусь умоўна разбілі на шэсць кантонаў — і людзі ў Брэсце вырашалі б, чаго яны хочуць сабе ў Брэсце, людзі ў Мінску вырашалі б, чаго яны хочуць у Мінску. Каб людзі забылі пра тое, што ў нас ёсць прэзідэнт. Каб прэзідэнты выбіраліся на адзін год — роўна як у швейцарскай мадэлі, калі ў кожнага кантона свой прэзідэнт, яны ўсе роўныя і ёсць адзін, роўны сярод роўных. Каб у нас была сістэма рэферэндумаў з любой нагоды. Гэта не страшна, яно працуе і не падзяляе грамадства, а наадварот дапамагае разумець, што любое пытанне можна вырашыць на кантанальным узроўні або на ўзроўні канфедэрацыі, калі проста вынесці яго на абмеркаванне.
Мне хацелася б, каб кожная вобласць сама вырашала, на якой мове яна хоча размаўляць. Калі людзі хочуць, каб галоўнай мовай паўсядзённасці ў Гродне стала беларуская — значыць, няхай будзе беларуская.
І гэта немагчыма. У нас няма такой чыстай старонкі. Я думаю, што мы будзем доўга-доўга рухацца ад той кропкі, на якой мы зараз. Таму мне складана. Для таго, каб пачаць адказваць на гэтае пытанне, трэба зразумець, дзе мы заканчваем.
— Так, вы маеце рацыю. Але я хутчэй мела на ўвазе нават сітуацыю сённяшняга дня, калі нашы дэмакратычныя сілы не могуць знайсці паразумення. І гэта ва ўмовах, калі, скажам, дзеліцца шкура незабітага мядзведзя. А калі мядзведзь будзе забіты і дзяліць ужо будзе што, ці не атрымаецца так, што мы прыйдзем у тую самую кропку, з якой пачыналі?
— Ёсць вялікая верагоднасць, так. Зараз людзі спрабуюць дзяліць нейкія невялікія рэсурсы, якія, як ім здаецца, былі выдзеленыя. Іншая справа, што ёсць механізмы ў розных дзяржавах, можна павучыцца гэтым механізмам, можна рухацца далей, нягледзячы на супярэчнасці, можна агучваць гэтыя супярэчнасці.
Можна быць упэўненым, што трэба браць пад кантроль усіх журналістаў і расказваць ім, што пісаць, і рухацца з гэтым далей, але пры гэтым будуць нейкія зразумелыя механізмы ў краіне, якія не дазволяць гэта зрабіць.
Мы не ведаем, хто ўзначаліць краіну. Калі гэта здарыцца праз год, хто будуць гэтыя людзі? Так што вялікая небяспека такога ёсць, трэба пра гэта гаварыць, бо ўся наша гісторыя — пра тое, што мы наступаем на адны і тыя ж граблі. На шчасце, у нас з’явілася грамадства, якое заўважае гэта і гаворыць пра гэта. Я не бачу праблемы ў тым, што ёсць, як многія гэта называюць, «срач». Гэта нармальна, гэта таксама добра. З іх кожны беларус можа рабіць высновы, ён можа разумець, чый бок ён займае ў гэтым «срачы».
У нас ёсць ілюзіі наконт таго, што калі людзі падтрымалі, умоўна, бок дабра ў нейкі момант, то яны абавязкова павінны быць разумнымі, разважлівымі. Чалавек увогуле можа заставацца супярэчлівым. У дэмакратычных грамадствах вельмі шмат крэцінаў у палітыцы. Мы назіраем за тым, што Брытанія — дэмакратычнае грамадства, але пры гэтым папулісты ў іх выйграюць. У Францыі дэмакратычнае грамадства, але там могуць быць ультраправыя. Як гаварыў Чэхаў, «90% людзей — ідыёты».
Проста мы так здзіўляемся: як жа так, быццам усе аб’ядноўваліся, была такая салідарнасць, а цяпер аказваецца, што салідарнасці няма і па нейкіх дробязях людзі не могуць дамовіцца. Мне падаецца, гэта ўвогуле пра чалавечы род — людзі не могуць дамовіцца праз нейкія дробязі. Ну і класна! Добры досвед, трэба з гэтым нешта рабіць.
— Вы бачыліся (і, наколькі я разумею, не аднойчы) са Святланай Ціханоўскай. Якая яна як чалавек асабіста для вас і ці бачыце вы яе сапраўднай прэзідэнткай?
— Пачнём з таго, што я хацеў галасаваць супраць усіх. За дзень да выбараў, паколькі ў мяне шмат падпісчыкаў у Інстаграме і Фэйсбуку, я заклікаў галасаваць за яе, таму што зразумела было, што гэта «пратэснае галасаванне».
Мы рабілі салідарныя чытанні, усялякія іншыя рэчы, і вось быццам бы ты выступаеш за салідарнасць, а потым гаворыш: «Ведаеце, я самы разумны тут, я прагаласую супраць усіх, а вы ідзіце». Таму я заклікаў за яе галасаваць. Я лічу, што яна — легітымная прэзідэнтка, што яна выйграла.
Мы ўпершыню сустрэліся ў Жэневе, мяне з ёю пазнаёмілі. Першае, што я ёй сказаў: «Я лічу, што ўсе палітыкі — гаўнюкі», каб у нас не было ніякіх непаразуменняў. Яна паглядзела на Вячорку і адказала: «Я таксама лічу, што ўсе палітыкі гаўнюкі» (смяецца). З гэтага моманту мы пачалі спакойна камунікаваць.
Святлана Ціханоўская і Саша Філіпенка ў Страсбургу. Фота з фэсйбука Сашы Філіпенкі
Потым я бачыў яе яшчэ двойчы. Мы вячэралі ў Жэневе і абмяркоўвалі некаторыя пытанні, сустракаліся ў Страсбургу, таксама вячэралі разам. Для мяне гэта чалавек, які пакуль не падмануў ні разу чаканні — мае, прынамсі. Тое, што яна гаворыць, яна робіць. У мяне не было момантаў, калі б яна неяк прынцыпова інакш павяла сябе: я вам абяцаю тое і тое — і раптам зрабіла нешта па-іншаму. Як толькі яна зробіць гэта, я скажу, што яна робіць тое, чаго не абяцала.
Пакуль я не маю да яе прэтэнзій, таму што разумею «столь» яе магчымасцей, бачу, што яна да яе дайшла, пры гэтым я бачу каласальную працу, якую яна выконвае. Я лічу, што мая задача як журналіста, пісьменніка — штораз, калі мне штосьці не падабаецца, крытыкаваць, бо крытыка — гэта не проста крытыка. Калі вы прыходзіце да доктара, вы хочаце, каб ён вам сказаў, з чым у вас ёсць праблемы.
У гэтым сэнсе ў мяне вельмі паважлівае і роўнае стаўленне да Ціханоўскай, бо я дыстанцыруюся, не ўваходжу ў штаб: роўна таму, што я лічу, што ўсе палітыкі — гаўнюкі. Па-мойму, гэта Рэйган сказаў: «Не трэба чакаць, што палітыкі вырашаць вашы праблемы. Палітыкі і ёсць вашы праблемы». Роўна так.
Але я думаю, што яна робіць вельмі важную справу і вельмі прагрэсіруе. Я ведаю хлопцаў, якія ў яе там працуюць, гэта талковыя хлопцы — вельмі талковыя як МЗСаўскія супрацоўнікі. Ведаю гэта, бо кантактую з дыпламатамі ў розных краінах. І гэта таксама такая квазі-сітуацыя, бо яны дыпламаты краіны, якія быццам бы і не дыпламаты краіны, а дыпламаты штаба, і я ведаю, з якой павагай да іх ставяцца і як іх успрымаюць іншыя калегі ў МЗС розных еўрапейскіх краін. Ціханоўскую лічаць легітымнай прэзідэнткай, таму што пакуль яе тэрмін, а потым будзе пытанне, юрыдычны калапс: каго мы лічым наступным прэзідэнтам і як мы будзем дзейнічаць.
— Зараз шмат прэтэнзій гучыць да таго, што Аб’яднаны кабінет «вельмі нерашучы» і не выкарыстоўвае «сілавы сцэнарый». Наколькі вы бачыце гэта рэалістычным?
— Як чалавеку, які працуе ў архівах і шмат піша пра вайну, мне не вельмі зразумела, калі расказваюць пра тое, што ёсць «сілавы сцэнарый». Як гэта тэхнічна рабіць? Дзе з’явіцца гэтая армія? Якая краіна на сваёй тэрыторыі будзе гатова размясціць гэтую армію? Якая колькасць гэтай арміі будзе? Дзе добраахвотнікі? Мы бачым, што адбываецца ва Украіне, якую знішчаюць кожны дзень, не пастаўляюць зброю: па-ранейшаму Германія адпраўляе яе толькі на словах, Славакія адпраўляе са скрыпам 11 іржавых знішчальнікаў. Паколькі я камунікую з сябрамі з Украіны, то добра разумею працэс закупкі амуніцыі для ўкраінскіх салдат і ведаю, што ў Еўропе зусім не засталося амуніцыі зараз. Да некаторага часу яе скупляў Кітай, а цяпер ён адмовіўся прадаваць амуніцыю Украіне і пастаўляе яе толькі расіянам. Пытанне: хто будзе ўтрымліваць гэтую армію, за якія грошы? Дзе яна будзе раскватэравана?
Так лёгка сказаць: «Давайце вырашым канфлікт сілавым шляхам». Давайце! Калі вы ведаеце як, давайце вырашым, я не супраць. Не вельмі бачу рэалістычнасць гэтых заяў, не разумею. Калі вы растлумачыце, як гэта зрабіць, то давайце зробім.
Мне здаецца, Святлана не абяцае таго, чаго не можа зрабіць.
— Вось што цікава: нават калі гэтая армія створыцца, якім чынам яна акажацца тут?
— Ну, увойдзе, напэўна. Верагодна, мяркуецца, што яна павінна будзе зайсці з Украіны — калі яна будзе створаная ва Украіне. Ці праз Польшчу. Напэўна, гэта пытанне «аперацыі». Але таксама гэта ўсё юрыдычныя калізіі: як вы можаце гэта аформіць? Гэта будзе наступленне Польшчы на Беларусь ці наступленне Украіны, і ў гэтым сэнсе адразу Расія падтрымае, бо гэта будзе ўварванне.
Я не разумею. Напэўна, юрысты і ваенныя эксперты могуць растлумачыць, як гэта зрабіць, але я не бачу для сябе зараз вырашэння гэтага пытання і не бачу шматлікіх беларусаў, што гатовы адправіцца ў гэтыя батальёны. Мы бачым тысячу смелых хлопцаў, якія цяпер змагаюцца на баку Украіны, але ці хопіць іх для таго, каб у Беларусі атрымалася сілавое вырашэнне?
Быў некалі прыклад такой арміі, калі Дзянікін адступаў і яны ўсе адплылі з Крыма. Прыплылі ў Стамбул, дзе было тры лагеры. Першае, што папрасілі ў гэтых салдат — здаць зброю. Потым 120 тысяч чалавек з веткамі маршыравалі па Турцыі, армія развальвалася, разбазарвалася, а скончылася ўсё тым, што ўсе паехалі ваяваць у розныя часткі — і не стала гэтай арміі. Саюзнікі былі саюзнікамі, але ў першую чаргу папрасілі раззброіцца. Якая краіна захоча, каб на яе тэрыторыі з’явілася вызваленчая армія? І таму заклікі гэтыя да «рашучага сілавога вырашэння» мне падаюцца нерэлевантнымі.
— Наколькі я разумею, вы не адзін год і не адзін дзясятак гадоў не жывяце тут, але вы заўсёды ў інтэрв’ю і сваіх тэкстах гаворыце «мы», «у нас», «тут». Чаму? І што для вас азначае «быць беларусам»?
— Таму што гэта не так, што я не жыў. Я вяртаўся пастаянна, жыў у Пецярбургу і ў Маскве, у мяне было два дамы, і я прыязджаў у Мінск раз на месяц, раз на два месяцы. Не было такога, як зараз, калі я знаходжуся паўтара года не ў Мінску. Гэта ўпершыню ў маім жыцці. Тыя дзесяць гадоў, што я жыў, я пастаянна вяртаўся.
Я разумеў, што з’язджаю, бо не магу атрымаць адукацыю: у Беларусі я вучыўся ў ЕГУ, і калі ЕГУ закрылі, нас перавялі на «Міжнародныя адносіны» ў БДУ, але я зразумеў, што не хачу вучыцца ў краіне, якая выкінула мяне з універсітэта. А «Міжнародныя адносіны» БДУ — гэта быў магніт, які збіраў дэбілаў, і гэта было не тое месца, у якім я хацеў атрымліваць адукацыю. Я размаўляў з рэктарам, і гэта была проста немагчымая сітуацыя. Не мог такі чалавек займаць пасаду рэктара: гэта быў не рэктар, а проста нейкі італьянскі мафіёзі.
І я з’ехаў вучыцца. Потым я разумеў, што проста не магу працаваць у Беларусі. Я працаваў сцэнарыстам у «Пражэктары» («Пражэктарпэрысхілтан». — Заўв. «НЧ»), а ў Беларусі не было праграмы, у якой я мог бы пісаць жарты на тэлебачанні. Потым я працаваў на «Дожде». Я мог бы ў Беларусі працаваць у якой-небудзь «Нашай Ніве», не ведаю, але жыццё так склалася, што я быў у Маскве ў той момант і пастаянна прыязджаў. У мяне не было адчування ніколі, што я перастаў быць беларусам ад таго, што я жыў у Маскве.
Аляксандр Глеб, калі едзе гуляць у лонданскі «Арсенал» на тры ці на пяць сезонаў, не перастае ад гэтага быць беларусам. Калі для гэтага трэба быць толькі ўнутры краіны, мне падаецца гэта дзіўным. Увогуле свет уладкаваны так, што людзі могуць вандраваць, напрыклад (смяецца). Так што ў мяне няма ніякага разрыву з краінай зараз. Калі будзе магчымасць вярнуцца, я вельмі хачу вярнуцца.
— Што для вас «быць беларусам»?
— Не ведаю. Гэта праяўляецца, мне падаецца, калі табе зусім кепска і ты вечарам адзін напіваешся і ўключаеш паслухаць «N.R.M.». Гэта нейкія рэчы, якія ў табе ёсць. Разумею, што я, напэўна, у большай ступені мінчук, чым беларус. Няма нічога лепшага ў жыцці, чым ноччу, аб 11-й, ехаць на ровары па Мінску. Гэта проста твая родная вада.
Я вельмі дакладна магу сфармуляваць тое, што ў Мінску, дзе б я ні быў, я адчуваю сябе дома. У Пецярбургу ў мяне фантастычная вялізная кватэра з цудоўным дызайнам і гэтак далей, нейкая «кватэра мары». Але ў Пецярбургу, дзе я пражыў дзесяць гадоў, як толькі ты выходзіш за дзверы, ты разумееш, што не дома. Ён за дзесяць гадоў не стаў для мяне сваім. Вось у мяне ёсць кватэра, якую я адчуваю сваім домам, а далей, за гэтымі дзвярыма, як толькі я апынаюся на лесвічнай пляцоўцы, я трапляю ў чужое для сябе асяроддзе. У Мінску ж дзе б я ні быў, на якой бы вуліцы я ні быў, я адчуваю сябе дома. У мяне няма адчування, што я зачыніў дзверы і выйшаў. І гэта самае зразумелае адчуванне.
Так склалася, што я жыву ў добрых умовах паўсюль у Еўропе, але гэта ўсё проста не мой дом. Гэта вельмі лёгка зразумець. Што такое «быць беларусам», я не ведаю, хаця некалі пісаў у нейкім часопісе дурацкую калонку «Быць беларусам».
Фота з архіва Сашы Філіпенкі
Для мяне гэта ўсё тое, што я апісаў, бо ўсе мае самыя цудоўныя ўспаміны, адчуванні — усё звязана з Беларуссю: гэта мае сябры, тыя людзі, з якімі мы разумеем адно аднаго з паўслова, з якімі ўсе нашы сямейныя абеды і ўсё наша жыццё, гэта краіна, у якую ты пастаянна марыш вярнуцца.
Але я не змагу рабіць усе гэтыя прамовы пра нацыянальную ідэю, у якую я не веру. Для мяне быць беларусам — гэта значыць быць мной.
— Значыць, вас Зміцер Лукашук на «Ідэю Х» на «Еўрарадыё» не запрашаў?
— Двойчы! Двойчы запрашаў. Але там не стаіць пытанне «Што такое быць беларусам?», там, па-мойму, гаворка пра тое, якой павінна быць Беларусь у будучыні, як мы сабе яе ўяўляем. Я вельмі добра ўяўляю, якой павінна быць Беларусь у будучыні і якой я хацеў бы яе бачыць, што гэта за мадэль. Пры гэтым што значыць «быць беларусам» і чаго гэта ад цябе патрабуе зараз, пасля 2020 года... Не ведаю.
У Фэйсбуку час ад часу з’яўляюцца дамы, якія тлумачаць, што, калі ты беларус, ты абавязкова павінен размаўляць на беларускай мове (калі ты гаворыш па-руску, ты не беларус), павінен чытаць толькі беларускія кнігі і не можаш чытаць рускія кнігі, бо ты згвалтаваны культурай. То-бок там вельмі зразумелы пералік таго, што ты павінен рабіць, каб быць беларусам. І тут я не трапляю (смяецца).
— Я абсалютна не гэта мела на ўвазе. У мяне таксама ёсць досвед выезду за мяжу зараз і размоў з еўрапейцамі пра Беларусь. Я ўвесь час там думала, што вельмі лёгка, дапусцім, пакуль ты едзеш у аўтобусе, схавацца: у цябе на ілбе не напісана, што ты беларуска, пакуль ты не дастаеш пашпарт і не ідэнтыфікуеш сябе праз мову. Вельмі лёгка схавацца і быць проста еўрапейкай, чалавекам без аніякіх прыкмет. І на гэтым фоне я стала думаць, што для мяне азначае зараз «быць беларускай», асабліва ў сітуацыі, калі мая дзяржава агрэсар і беларускі пашпарт — адзін з самых непажаданых пашпартоў.
— У мяне няма такога адчування. Мне падаецца, што быць беларусам і быць еўрапейцам — гэта не ўзаемавыключальныя рэчы, а якраз наадварот. Я шмат вандрую і бачу, што, нягледзячы на ўсе дыктатуры, мы большыя еўрапейцы, чым іншыя. Дастаткова апынуцца ў Валенсіі, каб зразумець, што мы большыя еўрапейцы, чым многія хлопцы з Валенсіі ці тыя, хто жывуць у Лісабоне. Вельмі шмат месцаў у Еўропе, якія мы проста лёгка ўціраем на ўсіх узроўнях — і на ўзроўні культуры, і бытавой культуры.
Што датычыцца таго, што беларускі пашпарт стаў «таксічным», то ўвогуле няма такога адчування. Любы чалавек, які скажа, што ў мяне «таксічны» пашпарт, можа адразу ісці следам за рускім караблём. Проста адразу туды ўсе гэтыя аповеды пра тое, што беларусы недзе чагосьці не зрабілі, ці не дазмагаліся, ці ракеты ляцяць з нашай тэрыторыі. Да мяне гэта ўсё не прыліпае. І кожны, хто будзе мяне папракаць тым, што я мала зрабіў для таго, каб нешта змяніць, можа паўтарыць хаця б тое, што зрабіў я за сваё жыццё.
Проста зараз так склалася з многіх прычын, што мы апынуліся ў гэтай кропцы, але віна ў рознай ступені ляжыць на мне, на грамадзянах Расіі, на грамадзянах Еўропы, якія пастаўлялі ў Беларусь тэхніку для разгону дэманстрацый. То-бок гэта такая размова, якая вельмі хутка завяршаецца для тых, хто хоча мне штосьці прад’явіць за мой пашпарт. У гэтым сэнсе мне зараз нескладана быць беларусам. Увогуле.
— Вы, значыць, усё-ткі думаеце, што нейкая віна ці адказнасць на беларусах ёсць?
— Ну канешне, ёсць, калі мы 26 гадоў жылі паралельнымі жыццямі з дыктатурай і яе не заўважалі. У літаратуры заўсёды была такая рэч, што не трэба пісаць пра палітыку, не трэба пісаць пра нешта такое, гэта «журналісцкі кепскі тон». Трэба пісаць пра «вечнае»: стасункі, каханне. Каханне праходзіць за тры гады, а дыктатура застаецца. Усё.
І ўсе гэтыя ўсхліпы наконт таго, як можна пісаць пасля Бучы і ці можа літаратура і паэзія існаваць пасля Бучы... Канешне, можа! Пасля ўсяго яна можа існаваць. Яна можа існаваць пасля Халакосту, яна павінна існаваць! Мы павінны пісаць пра гэта!
Яшчэ ёсць закатванне вачэй наконт таго, што цяпер мы не можам пісаць пра нешта іншае, мы павінны пісаць пра вайну. Пытанне рускай прапаганды: дзе вы былі восем гадоў? Чаму вы раней пра гэта не пісалі? Апамяталіся ўсе.
То-бок для мяне ў гэтым у нас, безумоўна, ёсць віна. Бо мы гэта дапусцілі. Яно ж не само з’явілася. Мы можам прад’явіць прэтэнзіі да нашых бацькоў, бабуль і дзядуль: куды яны глядзелі і што рабілі. Але я не пра прад’яўленне прэтэнзій — гэта марнаванне часу. Трэба нешта рабіць, а мы спыняемся на тым, што «давайце мы камусьці прад’явім прэтэнзіі». Хіба гэта вырашыць пытанне?
Фота з фэйсбуку Сашы Філіпенкі
Гэта як зараз пазбавіць расіян турыстычных віз. Окей. Смешна: Еўрасаюз працягвае закупляць на мільярды газ, таваразварот вырас з траўня ўдвая, запчасткі ў танках еўрапейскія і амерыканскія, і іх працягваюць пастаўляць. Пры гэтым яны гавораць: «Мы не будзем выдаваць турыстычныя візы». Смешная штука, бо яны не могуць аб’явіць Расію зараз дзяржавай-тэрарыстам, і тады трэба ўдаваць з сябе нейкую дзейнасць.
— У адным са сваіх інтэрв’ю вы сказалі, што вам не падабаецца, калі з Расіі робяць ворага. Ці змянілася ваша меркаванне пасля 24 лютага?
— Я гаварыў там пра тое, што я супраць абагульненняў. Хлопцы і дзяўчаты, якіх я ведаю ў Расіі — гэта людзі, якія рубяцца ўсё жыццё і якія рубіліся з Пуціным дзесяць гадоў таму, калі працавалі на «Дожде». Яны фігачылі цэлымі днямі: у той час, калі палова Украіны галасавала за Януковіча і «тапіла» за «рускі свет». Мы бачылі на выбарах: палова краіны заўсёды падтрымлівала ўсё гэтае лайно, супраць якога цяпер змагаецца. І вельмі хутка аказалася, што ўся Украіна стаяла на Майдане, што ў іх усе змагаліся і гэтак далей, а рускія, усе 140 мільёнаў чалавек — мудакі. І я выступаю супраць гэтага ў камунікацыі, бо за Пуціна прагаласавалі 54 мільёны чалавек, з іх 18 мільёнаў укінулі.
Зараз задаюцца пытаннем, чаму рускія не выходзяць на антываенныя маршы. А чаму не выходзяць на антываенныя маршы 400 тысяч украінцаў, якія жывуць у Маскве? Чаму яны працягваюць плаціць падаткі?
Але зараз, падчас вайны гэтыя пытанні задаваць лічыцца некарэктным, бо мы мусім толькі падтрымліваць, задаць іх павінны пасля вайны, як і пра «Amnesty International», напрыклад. А мне падаецца, карэктна пра ўсё гаварыць, бо, калі мы будзем разумець усю складанасць таго, што адбываецца, мы не будзем шукаць простыя адказы на складаныя пытанні. Няма ніякага сумнення ў тым, што Расіяй зараз кіруюць абсалютныя мудакі, якія развязалі гэтую вайну. Няма ніякіх сумненняў у тым, што гэтых мудакоў падтрымлівае значная частка расійцаў. Няма ніякіх сумненняў у тым, што расіяне зараз жывуць паўсядзённым жыццём, не выходзяць на маршы і не заўважаюць гэтай вайны.
Ну окей, добра, мы ўсё гэта канстатавалі. Нам далей трэба прыдумаць нейкія механізмы, каб гэтую сітуацыю змяніць. Мы спрабуем змяніць тым, што гаворым: «Усе рускія — мудакі. Трэба забараніць усім рускім візы». Ці вырашыць гэта сітуацыю? Ці абражае гэта маіх сяброў, якія на пытанне «Дзе вы былі восем гадоў таму?» адказваюць, што восем гадоў таму фігачылі рэпартажы на «Дожде» пра Кадырава, пра ўсю пуцінскую шушару, пра ўсё тое, што адбываецца? Чаму я павінен гэтых людзей называць мудакамі па нацыянальнай прыкмеце?
Я зараз чытаў у Фэйсбуку: «Мы павінны даць права “карысным расіянам” выязджаць». Мне падаецца, у гісторыі ўжо быў момант, калі «карысных» людзей аддзялялі ад «некарысных». Дзесяцігадовыя расіяне — яны карысныя ці некарысныя?
Мы хочам у вельмі складанай сітуацыі апераваць вельмі простымі рэчамі. Я разумею, што для маіх сяброў, якія зараз ва Украіне, ці для чалавека, у якога забілі сына, не будзе дэфініцый, ён не будзе падзяляць рускіх на «добрых» і «кепскіх», для яго гэта вораг, агрэсар, які ўварваўся. У мяне да іх нуль пытанняў. Ці, прыкладам, моўныя праблемы: людзі ваююць чатыры месяцы на фронце на рускай мове, прыязджаюць у Кіеў, і ім нейкія цёткі кажуць: «Вы тут павінны на мове размаўляць». Увогуле адкуль? Чалавек з фронту прыехаў, *башыўся там чатыры месяцы за вас, каб вы ў Кіеве яго паслалі на скрыжаванні?
Гэта ўсё такія рэчы, на якія я ніколі ў жыцці не дазволю пагаджацца. Безумоўна, Расія зараз агрэсар, куча людзей падтрымлівае гэтую вайну, куча людзей бяздзейнічае. Але мы не вырашым праблему, калі будзем проста расказваць, што «рускія заўсёды былі мудакамі». Окей, добра. Што робім далей? Разыходзімся?
Зараз мы назіраем проста анлайн, як апускаецца «жалезная заслона». Дзве «жалезныя заслоны»: Расія адну апускае і адну — Еўропа. Ці вырашыць гэта праблему? Не. Гэта праблема на паўстагоддзя.
Я да таго, што я супраць абагульненняў. Роўна як і пра беларусаў.
З Расіяй у мяне тое самае. Мне пляваць, які ў чалавека пашпарт, якая нацыянальнасць. Як увогуле можна ў 2022 годзе нацыянальнасць абмяркоўваць? Гэта проста смешна. Тыпу ўсе людзі, якія нарадзіліся ва Украіне, да нараджэння выбіралі вагіну, з якой яны з’явяцца на свет? «Я хачу быць украінцам»? Ці «я хачу быць беларусам»?
Я толькі за тое, каб людзей цанілі па іх учынках і не абагульвалі. І шукалі нейкае рэальнае выйсце, а не займаліся марнаваннем часу, бо на Еўропу надзеі няма, яна нам не дапаможа.
— Ваша жонка была затрымана на антываенным мітынгу ў Расіі. Як вы гэта перажывалі? І як вы ўвогуле перажывалі пачатак вайны Расіі супраць Украіны?
— Гэта вельмі складана, бо ў сітуацыі Беларусі, напэўна, калі ўвесь час нешта робіш, ёсць адчуванне, што мы гэтую сітуацыю калі-небудзь зможам разруліць, што мы зможам на нешта паўплываць. І заўсёды было адчуванне, што мы нешта робім, каб паўплываць. Тут пачалася вайна — і ты разумееш, што ты не ведаеш, што рабіць.
Першы тыдзень я, як і ўсе, 24 гадзіны ў суткі чытаў навіны ў Тэлеграме. Я жыву ў Швейцарыі. Ты выходзіш, вакол цябе горы, але ты не можаш нічога рабіць, у цябе натуральная дэпрэсія, адчуванне віны: ты быццам бы вінаваты ў тым, што людзі гінуць, а ты знаходзішся ў гэтай прыгажосці. Я займаюся грэбляй і веласпортам, і першы тыдзень я нічога не мог рабіць, прад’яўляў да сябе нейкія прэтэнзіі: маўляў, ты не маеш права атрымліваць асалоду ад гэтай прыгажосці. Быццам камусьці будзе лепш, калі ты засядзеш зараз у доме.
Маша (жонка Сашы Філіпенкі. — Заўв. «НЧ») плакала проста бесперапынна, мне падаецца, некалькі тыдняў кожны дзень. І для яе гэта было складана. Яна гаворыць: «Ты пісьменнік, журналіст, ты можаш пісаць паўсюль, можаш выказвацца, а я нічога не магу зрабіць, акрамя таго, што выйсці. Я не магу нічога іншага зрабіць».
Марыя, жонка Сашы Філіпенкі, на антываенным пікеце ў Пецярбургу. Фота з фэйсбуку пісьменніка
Чалавек купляе квіток з Лондана, ляціць у Пецярбург на пяцідзясяты дзень вайны для таго, каб выйсці. Яна выходзіла ў Лондане, хадзіла на пікеты да консульства, але лічыла, што гэтага недастаткова, што яна павінна як грамадзянка краіны зрабіць гэта ў сваёй краіне. І гэта, канешне, было страшна. Мы засталіся з сынам. Я не магу паехаць у Расію, бо ўжо быў арыштаваны на мяжы ў Маскве, а яна паехала. І калі ты не ведаеш, што будзе — такая сабе сітуацыя...
Я разумею. Яна заўсёды гаворыць: «Чаму ты сабе дазваляеш больш, чым мне?» Вось такі ў нас унутраны канфлікт: «Ты выходзіш, выказваешся, а мне не дазваляеш гэта рабіць». А я хвалююся, і мне здаецца, што для нашай сям’і аднаго мяне хопіць. Яна кажа: «Не».
Пасля гэтага быў выпадак: мы знаходзіліся ў творчай рэзідэнцыі, і прыехала паэтка з Львова, якая, калі даведалася, што Маша з Расіі, не стала з ёю размаўляць. Я разумею, як Машы балюча і крыўдна. Яна ўсё жыццё, гэтак жа, як і я, фігачыла супраць Пуціна, вельмі шмат рабіла ў Пецярбургу для розных арганізацый, дапамагала вялікім арганізацыям і ў сваёй працы абараняла ўсе ліберальныя каштоўнасці, якія можна было, шмат уласных грошай траціла на тое, каб дапамагаць людзям. І потым яна ўзяла і паляцела, выйшла, зрабіла што магла. Яна зараз кожны дзень займаецца ўсялякімі ініцыятывамі, працуе ў «ОВД-інфо» (такая штука, якая працуе на выпадак, калі чалавек трапляе ў аўтазак, каб яго не згубілі), сядзіць у зменах гэтых, і таму мы таксама разумеем, што вельмі шмат кожны дзень арыштоўваюць людзей, якія выходзяць з пікетамі ў Маскве і Пецярбургу, а пра гэта ўвогуле не расказваюць!
І вось ёй сігналяць, што яна руская, што яна недастаткова зрабіла, што яе трэба пазбавіць візы... Гэта нават не пытанне візы, гэта пытанне стаўлення — вельмі лёгка ўсіх замазаць. Вяртаючыся да нашага папярэдняга пытання: я бачу іншых рускіх усё жыццё, і больш за тое, мне незразумела, як у нас, беларусаў, якія ўсё жыццё жылі ў дыктатуры і якія разумеюць, як гэты складана, чаму ў нас выключаецца эмпатыя на гэтым моманце і мы не разумеем, што ёсць губазікі, а ёсць людзі, якія з губазікамі змагаюцца. І што ва ўсіх краінах гэта аднолькава.
На гэты конт у нашай сям’і ўсё складана, бо Маша кожны дзень рвецца ў Расію, і даводзіцца вельмі шмат прыкладаць намаганняў, каб гэтага не здарылася. Я таксічны ў сваім жаданні захаваць сям’ю.
Назіраю зараз за тым, што адбываецца ў Расіі і Еўропе, кантактую з рознымі дыпламатамі і разумею, што выбралі такую тактыку: нельга даць Пуціну выйграць, бо гэта будзе крах для ўсёй Еўропы, і нельга даць Пуціну прайграць, бо гэта будзе крах для ўсёй Еўропы. Гэта такі выбар замарожанага канфлікту, які можа цягнуцца гадамі, але затое «мы застанемся цэлымі ў Еўропе». Насамрэч зараз людзей і ў Германіі хвалюе не Украіна, а тое, як забраніраваць раней на Маёрцы дамы, каб перасядзець зіму ў Іспаніі і не плаціць гэтую розніцу, бо лепш жыць у Іспаніі затанна, чым плаціць за газ у Германіі. — Наколькі складана на фоне гэтай апатыі асабіста вам гаварыць пра Беларусь і спрабаваць дагрукацца?
— Увогуле нескладана. Я ўвесь час пра гэта гавару, пішу, выступаю, таму што я не перастаў быць беларусам ад таго, што напалі на Украіну. Я суперажываю Украіне, але ў мяне як у беларуса ўсё тыя ж пытанні застаюцца да Зяленскага: чаму ён дагэтуль не сустрэўся з Ціханоўскай? Чаму ён дагэтуль прызнае Лукашэнку? Чаму ўкраінцы нічога не разумеюць пра 2020 год і, калі ты пытаеш у іх, хто прэзідэнт Беларусі, гавораць: «Лукашэнка»? І гэтак далей.
Мы не можам выбраць, што больш важна. Я хачу, каб Знака і Калеснікаву адпусцілі, каб Знак сваю кніжку прэзентаваў, а не сядзеў у турме, ці каб спынілася вайна? Я хачу і тое, і тое — пастаянна.
Мне не падабаецца, што ў 2020 годзе ў Еўропе ўсе былі закаханыя ў нас, я даваў па 3-4 інтэрв’ю на дзень, усе расказвалі, якія беларусы крутыя і як яны захапляюцца намі, а пасля ў адзін дзень мы сталі суагрэсарамі, і ніхто не стаў разбірацца ўвогуле ні ў чым. І няма беларускай павесткі. Я ім расказваю: вы разумееце, што ёсць норма — два арышты на дзень? Што рэпрэсіі працягваюцца, нічога не змяняецца. А яны такія: «Слухайце, у вас там усё заціхла, нічога такога няма». Так што я лічу, што павінен гэта рабіць, калі ў мяне ёсць такая магчымасць.
— Я хутчэй пра тое, што гэта забірае шмат асабістых рэсурсаў, асабліва калі ты бачыш, што яны не чуюць і не хочуць чуць.
— Дык я таму і не пішу. Кніжку скончыў паўгода таму, за паўгода не напісаў ні радка. Я фігачу зараз толькі артыкулы, даю інтэрв’ю, выступаю, але ўвогуле не займаюся літаратурай. І не ўяўляю, калі я змагу пачаць гэта.
— На пачатку нашай размовы з вамі я сказала, што даўно не пішу. І мне падаецца, што я ўвогуле страціла гэтую здольнасць: так ставіць словы побач адно з адным, каб з іх атрымаўся верш. Усё, што я раблю — гэта публіцыстычныя тэксты і інтэрв’ю. Што адчувае зараз пісьменнік унутры вас?
— Мне падаецца, што я ў сабе пісьменніка таксама далёка засунуў, але я задумваюся, што мне хацелася б напісаць пра ўсё, што зараз адбываецца, пра гэтае скрыжаванне, на якім апынуліся Беларусь, Расія і Украіна. І я часцей цяпер думаю, як можна было б гэта зрабіць.
Вокладка рамана Сашы Філіпенкі «Чырвоны Крыж». Фота з фэйсбуку пісьменніка
Я заўсёды пісаў, абапіраючыся на дакументы, на факты, прыводзіў вельмі шмат фактаў у кніжках. Я думаю, зараз трэба рухацца ўмоўна ў бок паэзіі, каб перадаць гэтую трагедыю. Бо ўсе факты мы ведаем, у тым ліку з журналісцкіх расследаванняў (і яны яшчэ будуць). І ў чарговы раз пералічваць прачытанае, каб расказаць гісторыю Бучы — я не бачу ў гэтым ніякага сэнсу. А знайсці спосаб расказаць пра гэтую трагедыю праз зусім невідавочную гісторыю, у якой, можа быць, ні разу не гучыць слова «вайна» і ўвогуле нічога страшнага не адбываецца, але апісаць увесь той жах вакол — вось гэта тое, пра што я зараз думаю.
— У апошнім інтэрв’ю, якое я рабіла з Ганнай Севярынец, мы якраз штосьці такое абмяркоўвалі. Калі памятаеце, рэжысёр Андрэй Курэйчык збіраўся здымаць серыял пра ізалятар на Акрэсціна. І калі мы абмяркоўвалі з Ганнай Канстанцінаўнай, якой мовай гэта можна рабіць, яна сказала, што зараз час дакументалістыкі, нон-фікшн. Напэўна, гэта пытанне жанру, бо не ў кожным жанры можна расказваць пра такія рэчы.
— Можа быць. Але мне падаецца, што з Курэйчыкам пытанне ў тым, што ён проста фіговыя рэчы робіць. На яго ўсе напалі, бо чалавек усё жыццё рабіў лайно, а тут узяўся за Беларусь. Па-першае, няма гарантыі, што раз ён усё жыццё рабіў лайно, то раптам не зробіць нешта добрае. Мне падаецца, усім трэба даваць права выказвацца, а далей будзе ясна — спадабалася ці не спадабалася. Трэба пакінуць яго ў спакоі.
Я якраз усё жыццё займаўся дакументалістыкай, фікшн і нон-фікшн і зразумеў, што зараз я не бачу сэнсу рабіць дакументальны раман па гэтых падзеях, бо ёсць, напрыклад, Жвалеўскі і Пастэрнак, якія штодзень вядуць дзённікі таго, што адбываецца. Яны ўжо зрабілі гэтую працу і працягваюць яе рабіць.
Вокладка рамана Сашы Філіпенкі «Крэмулятар». Фота з фэйсбуку пісьменніка
Мне самому цікава знайсці іншы метад. Я дакументалісцкую працу выканаў у «Чырвоным Крыжы», «Крэмулятары», у кнігах, якія я пісаў пра сучаснасць: там так ці інакш усё пабудавана на расследаваннях, гэта ўсё рэальныя сітуацыі, якія ты раскопваеш, калі інтэрв’юіруеш герояў.
У мяне няма адказу, як бы я хацеў пісаць. Але зараз дакументальная праца была б нецікавай, бо я не разумею, навошта б я паўтарыў тое, што ўсе мы ведалі і прачыталі. Я хацеў бы агучыць усе гэтыя факты, толькі па-іншаму.
— Я неаднаразова гаварыла ў сваіх тэкстах і інтэрв’ю, што тое, што робіцца зараз — гэта рэакцыя. Тэкст, пра які вы гаворыце — гэта рэфлексія, і для таго, каб яна была якаснай, гэтыя падзеі, напэўна, мусяць адляжацца некаторы час. Можа быць, тады гэта будзе магчымым нават у серыяле. Серыял «Чарнобыль» стаў магчымым, таму што некалькі дзесяцігоддзяў прайшло, і людзям ужо не так баліць. А калі гэта па-жывому, то, напэўна, патрэбны выключны талент...
— Ну, так. Пытанне таго, як гэта робіцца. Вяртаючыся да Курэйчыка: думаю, што на яго накінуліся не таму, што камусьці там балела ці не балела. Ніхто не бачыў, што ён там у тэатры ставіў, але ўсе бачылі яго фільмы, якія абсалютна жахлівыя. І ўсе падумалі, што проста будзе такая ж бяздарная фігня пра важныя падзеі. Я не лічу, што можна гаварыць, каму і што рабіць, і кагосьці абмяжоўваць. Калі Курэйчык хоча здымаць серыял, ён павінен здымаць серыял. Мы заўсёды мусім даць чалавеку шанец. Можа, штосьці атрымаецца, і ўсё будзе добра.
То-бок я не бачу праблемы пісаць зараз пра блізкае. Пытанне ў тым, што з гэтага атрымаецца.
— У адным з інтэрв’ю вы сказалі, што пішаце кнігі, заснаваныя на рэальных падзеях, дакументальныя раманы, таму што вам хочацца даносіць да людзей праўду пра тое, што было, бо людзі не ведаюць. А што, калі яны ведаюць? Што, калі яны ведаюць і іх усё задавальняе ў гэтай праўдзе?
— Дык так і ёсць. Вельмі многія ведаюць, і іх гэта задавальняе. Але гэта не адмяняе таго, што я павінен рабіць гэтую сізіфаву працу. Апошнюю кніжку я пачынаю з простага факта пра тое, што ў Савецкім Саюзе па падазрэнні ў працы на Польшчу, як польскія шпіёны, былі расстраляны 111 тысяч чалавек. Штаб польскай разведкі — 200 чалавек. Усё. Для мяне пасля гэтага ўвесь савецкі праект закрываецца. Ты не можаш нічым гэта апраўдаць: ні палётамі ў космас, ні адукацыяй, ні электрыфікацыяй краіны, ні перамогамі ў спорце, ні тым, што з’явіўся «Ліпеньскі дождж». Нішто не можа апраўдаць. Усё гэта магло б быць і без таго, каб страляць 111 тысяч чалавек. І людзі ведаюць гэта, яны гавораць: «Так, былі “перагібы” на месцах».
Я лічу, што трэба гаварыць, таму што гэта іх падточвае.То-бок, калі ў чалавека ёсць хоць нейкая мінімальная рэфлексія, ён можа ў гэтым не прызнавацца, але ўнутры яго гэтая праца пачынаецца.
Ёсць людзі, якія ўвогуле ніколі не будуць рэфлексаваць, напрыклад, тыя, хто ў ГУБАЗіКу працуе. А ёсць тыя, хто ведаюць і разумеюць, а потым яны атрымліваюць яшчэ факты, і яшчэ факты, і яшчэ, і ім становіцца ўжо не так камфортна ў гэтым сваім свеце дапушчальнасці. Ёсць нехта, хто ведае, але гэтая праўда для яго нязручная, як кавід, які ў ім селіцца і з якім ён змагаецца: можа перамагчы, а можа не перамагчы.
Я ўсё жыццё займаюся сізіфавай працай. У мяне няма адчування, што я магу на штосьці паўплываць.
Так што ты ўсё адно мусіш гэта рабіць. І так, ёсць людзі, якім камфортна. Зараз выйшаў мой «Крэмулятар», ён быў у розных прэміях, і там пішуць рэцэнзіі ўсялякія людзі, якія думаюць, што яны крытыкі. Раздзяленне атрымалася вельмі паказальнае: усе людзі, якія супраць вайны ва Украіне і прытрымліваюцца ліберальных каштоўнасцей, прачыталі гэтую кнігу адным чынам, а ўсе людзі, якія за «ваенную аперацыю», разнеслі яе ўшчэнт: маўляў, гэта «ачарненне» і гэтак далей, як звычайна.
Мне вельмі падабаецца прэтэнзія да мяне, што я вырашыў пра гэта пісаць, каб «хайпануць» і дасягнуць поспеху. Я працаваў на тэлебачанні, у мяне была свая праграма, і ў Маскве на хмарачосах вісела маё рыла, тралейбусы ездзілі з маім тварам па Маскве. А потым я вырашыў, што, напэўна, я хачу стаць папулярным — і заняўся літаратурай і кнігамі пра ГУЛАГ. І ў гэтым сэнсе заўсёды ашаламляльна, што людзі гэта пішуць.
— Апошняе пытанне — крыху пафаснае, але завяршаць хочацца добрым. Вы сказалі, што каханне жыве тры гады, а вайна тут заўсёды, гэта адвечная каштоўнасць, таму яна пастаянна паўтараецца. Дзе ва ўсім гэтым шукаць любоў?
— Фіг яе ведае. Не ведаю.
Нягледзячы на ўсе праблемы і стому, я ўсё адно адчуваю сябе шчаслівым чалавекам. У мяне, на шчасце, ёсць цудоўныя сябры, ёсць жанчына, якую я кахаю, ёсць фантастычны сын, і я ў гэтым шукаю апору і любоў. Іншая справа, што твае блізкія, калі ты займаешся журналістыкай ці пішаш пра нешта, становяцца закладнікамі таго, што ты робіш. Мой сын зараз мала таго, што пераязджае за мной як на прывязі, увесь гэты час не ходзіць у школу, па сутнасці, проста пазбаўлены дзяцінства. Ты пішаш пра ГУЛАГ, а да цябе сын прыходзіць і ные, ты на яго бурчыш, гаворыш яму: «Ну як ты можаш з-за такой лухты засмучацца, калі ў людзей гэта і гэта?» Яму 8 гадоў, ён глядзіць на цябе і думае: «Ну ты дурны? Для мяне зараз гэта гора. А ты мне пачынаеш расказваць пра нейкія рэчы».
Фота з фэйсбуку Сашы Філіпенкі
І ў гэтым сэнсе ўсё адно, мне падаецца, сілы можна шукаць у блізкіх, у сябрах. Я думаю, што, як Немен спяваў, «добрых людзей больш». Рана ці позна будзе момант, калі мы зможам перадыхнуць перад наступнай бядой. Будзе нейкае дзесяцігоддзе, якое на нас выпадзе, калі мы зможам добра пажыць. Трошкі. Людзьмі. Ну, можа быць, не мы, а дзеці нашы змогуць (смяецца).
Гэта не ўзаемавыключальныя рэчы. У нас ва ўсіх такія паграбы, у якіх усё змяшчаецца: і любоў у табе змяшчаецца, і жах, трагедыя, проста ляжыць закапанае недзе глыбей. Я разумею, што ў мяне зараз з розных прычын няпросты перыяд у жыцці, але глабальна, калі ў мяне спытаюць, ці шчаслівы я чалавек, я адкажу: «Так, я шчаслівы. Вельмі шчаслівы».