«Славянскае братэрства» — траянскі конь «рускага свету»
«Адзінства славян» — канструкт прапаганды, якая робіць выгляд, быццам іншых славян, акрамя рускіх, не існуе.
Ілюстрацыйнае фота: Midjourney
Беларуская дзяржпрапаганда апелюе да «славянскага братэрства», абгрунтоўваючы справядлівасць пазіцыі Расіі і Беларусі ў канфлікце з Украінай і Захадам. Але калі прыгледзецца, то «славянскае братэрства» — дзіўны, унутрана супярэчлівы выраз.
«Мы бачым, як на нашых вачах кардынальна мяняецца светабудова. Захад спрабуе ўтапіць у крыві славянскае братэрства і ўтрымаць сваё дамінаванне ўсімі спосабамі. Умацоўваецца вайсковая інфраструктура, каля меж Саюзнай дзяржавы засяроджваюцца войскі NATO», — заявіў 20 траўня так званы міністр абароны Беларусі Віктар Хрэнін.
Пад «славянскім братэрствам», мяркуючы па гэтым і папярэдніх падобных выказваннях, маецца на ўвазе беларуска-расійская інтэграцыя з прэтэнзіяй на ўключэнне ў яе Украіны — канцэпцыя трыадзінага рускага народа. Але справа не проста ў падмене паняццяў. Падцягваюцца дадатковыя сэнсы. Выраз апелюе да славянства як агульнасці, змацаванай роднаснымі сувязямі. Такім чынам, вайна паміж Расіяй і Украінай — братазабойчая, архетыпова асабліва грахоўная (як забойства Авеля Каінам). Невыпадкова выбраны словы «ўтапіць у крыві», бо гэта «братэрская кроў».
Пры гэтым віна за грэх ускладаецца на Захад як трэці бок, які падтрымлівае Украіну і «акупаваны англасаксамі», а не на Расію, што ўварвалася на ўкраінскую тэрыторыю і захапіла яе — гэта змяшчэнне акцэнту з сапраўднага ініцыятара агрэсіі і парушальніка меж на заступніка пацярпелага боку.
«Захад спрабуе ўтапіць у крыві славянскае братэрства» — гэта магутны міф, архетыпова зараджаны наратыў. Але пры гэтым ён складзены з сімулякраў, злепленых маніпуляцыямі, піша «MediaIQ».
Адкуль узялася ідэя славянскага братэрства? І навошта?
Ідэя аб'яднання ўсіх славян на аснове этнічнай, культурнай і моўнай супольнасці зарадзілася яшчэ ў Сярэднявеччы, але развілася ў XIX стагоддзі ў ходзе станаўлення сучасных еўрапейскіх — у тым ліку славянскіх — нацый, а таксама як зваротная рэакцыя на пангерманізм.
Развіваючы ідэю, у Расійскай імперыі, вядома ж, не сумняваліся ў тым, хто павінен узяць на сябе ролю інтэгратара. Вось што пісаў, напрыклад, Фёдар Дастаеўскі:
«Выгада Расіі, менавіта калі трэба, пайсці нават і на відавочную нявыгаду, на відавочную ахвяру, абы не парушыць справядлівасці. Не можа Расія змяніць вялікай ідэі, завешчанай ёй шэрагам стагоддзяў. Гэта ідэя ёсць усёадзінства славян. У гэтым уся будучыня рускага прызначэння».
Пры гэтым пісьменнік адзначаў: «няма чаго нам хаваць ад саміх сябе, што нас, рускіх, вельмі нават многія са славян зусім і не любяць, лічаць нас ледзь не варварамі». Але стаяў на сваім:
«Зразумеюць калі-небудзь народы славянскія ўсю праўду рускай бескарыслівасці. Велізарнасць і магутнасць рускага яднання не будуць ужо бянтэжыць і палохаць іх, а, наадварот, прыцягнуць іх захапляльна».
У XIX стагоддзі, у часы росквіту панславізму, Расійская імперыя пад эгідай славянскага братэрства падтрымлівала, напрыклад, Балгарыю і Сербію ў супрацьстаянні з Турцыяй, а Чэхію — з Аўстра-Венгрыяй. Але пры гэтым адносіны з бліжэйшымі «братамі» складваліся горш. Напрыклад, Масковія (і пасля Расійская імперыя) стагоддзямі ваявала з Вялікім Княствам Літоўскім і Рэччу Паспалітай, якія ў выніку захапіла — а пасля захопу душыла ў тым жа XIX стагоддзі нацыянальныя паўстанні.
У XX стагоддзі таксама не ўсё было гладка: і савецка-польская вайна 1919-1921 гадоў, і пачатак Другой сусветнай з нападам СССР на Польшчу ў 1939 годзе, і канфлікт з Югаславіяй у 1956 годзе, і падаўленне «Пражскай вясны» ў 1968-м…
Зрэшты, некаторыя не бачылі супярэчнасці ў канфліктах паміж братамі. «Кіньце: гэта спрэчка славян паміж сабою, дамашняя, старая спрэчка, ужо ўзважаная лёсам», — пісаў рускі паэт Аляксандр Пушкін пра паўстанне 1830-1831 гадоў на далучанай да Расіі тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай, заклікаючы еўрапейцаў не лезці ў славянскія разборкі.
Сучасныя выказванні пра славянскае братэрства ў беларускіх медыя належаць дыскурсу расійскай прапаганды. А ў гэтым разуменні, як відаць і з выказванняў рускіх класікаў, і з сучаснай рыторыкі наконт нападу на Украіну, славянскае братэрства — гэта не саюз роўных, а падпарадкаванне ўсіх славян Расіі.
З чаго б прыналежнасць да славян — гэта наогул аргумент для палітычнага аб'яднання?
Славяне — гэта група народаў, этналінгвістычныя агульнасць. Славянскія народы сапраўды ў некаторай меры аб'яднаны старажытнай гісторыяй, мінулым, паходжаннем. Але нават у панславянскім XIX стагоддзі ўжо было заўважна, што са старажытных часоў нашы народы пражылі свае гісторыі вельмі па-рознаму.
Тым больш незразумела, чаму ў сучасным глабалізаваным свеце агульнае гістарычнае паходжанне павінна быць абавязковай падставай для палітычнай інтэграцыі. Са старажытных часоў плямёны трансфармаваліся ў народы, а потым і ў нацыі, назапасіўшы адрозненні ў ходзе развіцця. Агульнае паходжанне можа быць спадарожным спрыяльным фактарам сучаснай інтэграцыі, вядома. Але не адзіным і не галоўным, не стрыжнёвым.
Тут больш важна гаварыць пра фактары падабенства сучасных культур, эканомік, грамадскіх мадэлей, дзяржаўнага ладу. А не пра старажытнае паходжанне і падабенства моў.
Апеляцыя ж да крэўнага сваяцтва — яшчэ больш недарэчная падстава для палітычнай інтэграцыі. Ад крэўнага сваяцтва славянскіх народаў сёння засталося, мабыць, не так ужо і шмат. Міграцыя і змешванне народаў заўсёды існавалі, але ў нашай сучаснасці, з небывалым развіццём транспарту і камунікацый, гэтыя працэсы ідуць яшчэ больш інтэнсіўна.
Сёння нацыянальнасць — гэта пытанне не генаў і крыві, а самаідэнтыфікацыі. Калі ў Беларусі праходзіць перапіс насельніцтва, чалавек сам выбірае, кім сябе называць: ніхто не патрабуе ад яго генетычны пашпарт і не пытаецца пра нацыянальнасць бацькоў. Напрыклад, падчас перапісу 2010 года 66 жыхароў Беларусі назвалі сябе ліцвінамі — гэта значыць, аднеслі сябе да ВКЛ.
І калі ўжо звяртацца да гісторыі, то славяне пастаянна ваявалі паміж сабой — пачынаючы ад міжплемянных канфліктаў і заканчваючы сённяшняй расійска-ўкраінскай вайной. А калі казаць пра братэрства, то нярэдка менавіта крэўныя сярэднявечныя браты-князі змагаліся паміж сабой за ўладу.
Паўторым: сучасныя дзяржавы і нацыі маюць куды больш важныя для інтэграцыі крытэрыі, чым старажытнае мінулае ці падабенства моў.
Інакш чаму б не ўспомніць, напрыклад, пра фіна-ўгорскае братэрства? Тады для гарманічнага развіцця і прыемнага геапалітычнага самаадчування Венгрыі варта аб'яднацца з Фінляндыяй і Эстоніяй, а таксама адняць у Расіі Карэлію, Удмурцію і яшчэ парачку рэгіёнаў.
Нарэшце, не зашкодзіла б пацікавіцца жаданнем народаў інтэгравацца — гэта больш важна, чым прыцягнутая за вушы «гістарычная місія».
Ад «славянскага братэрства» патыхае «сапраўдным арыйствам»
Зрэшты, у XX стагоддзі быў палітычны рэжым, для якога пытанні чысціні крыві былі першарадныя — гэта нацысцкі рэжым у Германіі. Нападаючы на суседнія краіны і захопліваючы іх, Адольф Гітлер хацеў аб'яднаць усю германскую нацыю ў адной дзяржаве, тады як іншыя нацыі знішчаліся. Звяртаючыся да ідэі славянскага братэрства для абгрунтавання захопу Украіны, расійскі рэжым у чымсьці прыпадабняецца таму самаму свайму архетыпічнаму ворагу, на супрацьпастаўленні з ідэямі якога будуе антыўкраінскую прапаганду.
Дарэчы, пра ворагаў. Расійская прапаганда — а следам за ёй і беларуская — бачыць ворагаў у «англасаксах» (зноў жа, заўважым, вызначаючы ворагаў па нацыянальнай прыкмеце). Але гэта яшчэ больш недарэчна, чым апеляваць да славянскага братэрства. Англы і саксы — гэта старажытныя плямёны, накшталт крывічоў і радзімічаў, якія яшчэ ў Сярэднявеччы зліліся ў ангельцаў. А сённяшнія заходнія краіны — і зусім шматнацыянальныя і мультыкультуральныя. Нагадаем, што цяперашні прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі Рышы Сунак мае пенджабскае паходжанне і індуісцкае веравызнанне. А нядаўні прэзідэнт ЗША Барак Абама — афраамерыканец. Калі «англасаксы» сёння і існуюць, то справы ў іх відавочна ідуць не вельмі.
У траянскім кані «славянскага братэрства» хаваецца «рускі свет»
Гаворачы пра славянскае братэрства сёння, расійская і беларуская дзяржпрапаганда маюць на ўвазе не раўнапраўны саюз розных нацый, а пераход «маларосаў» і «беларусаў» пад крыло «вялікаросаў» і наступную іх асіміляцыю, адмову ад «штучных» нацыянальных моў на карысць рускай. Гэта значыць, на самой справе гаворка не пра «славянскае братэрства», а пра знакаміты трыадзіны рускі народ і «рускі свет». Гэта падмена паняццяў.
Асабліва прыгожа гучаць словы пра славянскае братэрства ў той час, калі траціна насельніцтва Расіі — не славяне. А бураты з чачэнцамі ваююць за «рускі свет» і «славянскае братэрства» ва Украіне.
Да таго ж прапаганда сёння чамусьці забывае пра паўднёвых і заходніх славян. Тады ўжо дакладней казаць «усходнеславянскае братэрства». Але ці то слова занадта доўгае, ці то нагадвае пра тое, што іншыя «браты» аддалі перавагу не АДКБ і ЕАЭС, а NATO і Еўрасаюзу... І якраз у той жа бок, на Захад, глядзіць Украіна.
Складваецца ўражанне, што падобна таму, як Расія экспрапрыявала слова «рускі», так яна спрабуе аслупаваць за сабой і манаполію на славянскасць. Але калі звярнуцца да старажытнай гісторыі, што так любяць рабіць у Расіі, то сталіцай Русі быў Кіеў, а не Масква. Па такой логіцы, можа, гэта Украіна павінна ўзяць на сябе геапалітычную місію аб'яднаць славян і рускія землі ў складзе ЕС і NATO ды ўціхамірыць маскоўскіх раскольнікаў?
Дарэчы, рускасць Масковіі ставілі пад сумнеў, напрыклад, у сярэднявечным Магілёве.
«Нягледзячы на той факт, што намі апрацаваны ўвесь масіў магілёўскіх магістрацкіх кніг за другую палову XVI-XVII стагоддзяў, аніводнага выпадку атаясамлівання ў гэтых крыніцах насельніцтва Маскоўскай дзяржавы з «Руссю» з боку магілёўскіх мяшчан намі не выяўлена. Наадварот, гэтыя два паняцці ў актавых кнігах паслядоўна разводзяцца і супрацьпастаўляюцца. Устойліва вызначаючы сябе «русінамі», «рускімі», «Руссю», як і сваю мову, кнігі і творы мастацтва, у дачыненні да суседзяў з усходу, магілёўскія мяшчане паслядоўна выкарыстоўвалі тэрміны «Масква», «масквічы», «маскалі», «маскавіціны», а іх мову, кнігі і рэчы называюць «маскоўскімі», — пісаў у 2018 годзе беларускі гісторык і парламентарый Ігар Марзалюк.
Сама канцэпцыя «трыадзінага рускага народа» з'явілася ў XVIII стагоддзі, калі Расія мела патрэбу ў ідэалагічным абгрунтаванні пашырэння імперыі: маўляў, не заваёўвае, а вяртае гістарычна сваё, тлумачыў гісторык Аляксандр Фрыдман. Гэты ж прыём выкарыстоўвае і сённяшняя расійская прапаганда, апраўдваючы чарговы віток імперскага росту.
«Славянскае братэрства» змацавана саюзам NATO: большасць славянскіх краін — у альянсе
Ну добра, дапусцім, славянскае братэрства — гэта ўсё ж рэальная з'ява. Тады пытанне: дзе больш славянскага братэрства — у АДКБ, у якім знаходзяцца дзве краіны з тытульнымі славянскімі нацыямі, або ў NATO, у якім такіх сем?
Славяне жывуць не толькі ў Беларусі, Расіі і Украіне, пра што быццам забываюць прапагандысты. Ёсць яшчэ Польшча, Чэхія, Славакія, Балгарыя, Боснія і Герцагавіна, Паўночная Македонія, Сербія, Харватыя, Славенія, Чарнагорыя — ва ўсіх гэтых краінах большасць насельніцтва складае аднайменны назве дзяржавы славянскі народ. Дарэчы, некаторыя з іх праваслаўныя, у некаторых кірылічная пісьменнасць.
Пры гэтым восем з трынаццаці славянскіх краін уваходзяць у NATO. Так што калі меркаваць па колькасці, то славянскае братэрства хутчэй змацоўваецца саюзніцкімі адносінамі ў NATO, чым у АДКБ, у якую ўваходзяць толькі дзве ўмоўна славянскія краіны — Расія і Беларусь (што жадаюць стаць адной Саюзнай дзяржавай). Умоўна славянскія — таму што Расія, нагадаем, з'яўляецца федэрацыяй. І са 146 млн жыхароў Расіі толькі каля 106,7 млн з'яўляюцца славянамі (105,6 млн рускіх і яшчэ каля 1,1 млн украінцаў, беларусаў і іншых славян). Ды і ва ўсіх іншых вышэйзгаданых краінах жывуць не толькі славяне.
Калі падсумаваць славянскае насельніцтва дзяржаў, то ў АДКБ значна больш славян (106,7 млн), чым у краінах NATO (65,3 млн). Але калі б Украіна, якая не ўваходзіць ні ў адзін з блокаў (46,4 млн), уступіла ў NATO, чыю падтрымку атрымлівае для абароны ад расійскай агрэсіі, то славян у краінах Альянсу і ў краінах АДКБ стала б прыкладна пароўну (нават на 5 млн больш славян у NATO: 106,7 млн супраць 111,7).
Так што з пункту гледжання арыфметыкі са славянскім братэрствам, як любяць прыгаворваць расійскія прапагандысты, усё не так адназначна.
Калі, вядома, не верыць усур'ёз у тое, што славянскія народы былі паняволены Захадам і загнаны ў NATO гвалтам і падманам... Зрэшты, пра тое, як гвалтам заганяць у саюзніцтва, маглі б лепш расказаць савецкія вайскоўцы, якія душылі «Пражскую вясну» ў 1968 годзе. А можа быць, і сучасная Расія, якая адной з прычын нападу на Украіну называе імкненне апошняй уступіць у NATO.
Высновы: паняцце «славянскае братэрства» некарэктнае, але выкарыстоўваецца для рашэння палітычных задач
У XIX стагоддзі Расія выкарыстала ідэю «славянскага братэрства» для абгрунтавання падпарадкавання ўсіх славян. Сёння апетыты паменшыліся да Беларусі і Украіны.
«Славянскае братэрства» — гэта сімулякр. Не існуе з'явы, якая сапраўды адпавядае гэтаму выразу. Але прапаганда выкарыстоўвае яго для маніпулявання людзьмі і як шырму для абгрунтавання палітыкі. Падаючы «славянскае братэрства» як падставу для палітычнай інтэграцыі, прапаганда стварае псеўдалагічную сувязь. Надзяляючы яго першараднай важнасцю як спрыяльны фактар і — змяшчае акцэнт. Называючы так беларуска-расійскую інтэграцыю, падмяняе паняцці. Выключаючы са «славянскага братэрства» арыентаваныя на Захад славянскія народы, падтасоўвае факты.
Старажытная гісторыя, генетыка і сучасная ідэнтычнасць — розныя рэчы, яны не звязаны паміж сабой непасрэдна. Свет складаны. Прапаганда спрашчае, каб расколваць. Настройваць «сваіх» супраць «чужых», чый варожы вобраз таксама сканструяваны праз спрашчэнне.