Святлана Ціханоўская: У кулуарах Генасамблеі дэлегацыю рэжыму называлі «Расія+1»

Лідар дэмакратычных сіл Беларусі Святлана Ціханоўская правяла каля тыдня ў Нью-Ёрку, дзе прыняла ўдзел у Генасамблеі ААН. На публічных мерапрыемствах і асабістых сустрэчах яна ўздымала пытанне грамадска-палітычнай сітуацыі ў Беларусі, пераконвала замежных палітыкаў разгледзець магчымасць прыняцця пашпарта новай Беларусі. З якімі вынікамі лідар дэмсіл вяртаецца з насычанай паездкі, яна распавяла «Люстэрку».

— Святлана, якія практычныя вынікі вы атрымалі па выніках тыдня ў ЗША і ўдзелу ў Генасамблеі ААН?

— Нам удалося вярнуць Беларусь у парадак дня ў ААН. Наша краіна была згаданая мінімум у пяці выступах падчас Генасамблеі, некалькі разоў — падчас пасяджэння Рады бяспекі ААН. Папярэдне, ёсць дамоўленасць правесці ў Радзе бяспекі слуханні па Беларусі ў «фармаце Аррыі» (нефармальныя канфідэнцыйныя сустрэчы з адкрытым абменам думкамі па нейкім пытанні) на тэму размяшчэння ядзернай зброі, прысутнасці расійскіх войскаў і пагрозы незалежнасці Беларусі. Нам важна, каб наша краіна не стала «суцяшальным прызам» для Пуціна па выніках вайны.

Прадстаўнікі 20 краін, у тым ліку чатыры міністры замежных спраў, прынялі ўдзел у нашым сайд-івэнце па Беларусі. Мы правялі шэраг сустрэч па новых беларускіх пашпартах, нам неабходна заручыцца падтрымкай буйных дзяржаў і структур ААН для іх прызнання. Гэта будзе вельмі складана, паколькі праект не мае прэцэдэнтаў. З Фінляндыяй і Эстоніяй дамовіліся аб сумесных канферэнцыях. Вось-вось будзе прызначаны спецпасланнік ЗША па Беларусі. Таксама з прадстаўнікамі ЗША казалі пра закрыццё шчылін у санкцыях.

Я перадала шэраг дакументаў ад «Беларускага раследвальніцкага цэнтра», BELPOL і Народнага антыкрызіснага щпращлення. Некаторыя краіны пагадзіліся разгледзець запуск механізмаў па прыцягненні рэжыму да адказнасці, як гэта зрабіла Швейцарыя ў выпадку з Юрыем Гараўскім. Былі кантакты з новымі краінамі Афрыкі, Лацінскай Амерыкі і Азіі, на камунікацыю з якімі раней меў манаполію рэжым. Напрыклад, Гватэмала абяцала не купляць калій у рэжыму. Былі непублічныя сустрэчы з міністрамі замежных спраў некаторых постсавецкіх краін. У нас з вамі нашмат больш саюзнікаў, чым здаецца.

— Выступаючы перад Еўрапарламентам крыху раней, вы казалі, што будзеце стукацца ва ўсе ўрады з прапановай разгледзець пытанне прызнання пашпарта дэмсіл Беларусі. Ці ўдалося прасунуцца ў гэтым пытанні? Можа быць, ужо ёсць спіс краін, гатовых прызнаваць такія дакументы?

— Пакуль не зробленыя ўзоры пашпартоў, ніхто не будзе разглядаць іх прызнанне. Мы павінны спачатку паказаць, што дакумент адпавядае ўсім стандартам, што яго нельга падрабіць, што выкананая бяспека даных. Потым мы павінны будзем давесці, што гэта найлепшая пастанова для беларусаў, якія знаходзяцца ў выгнанні і не могуць абнавіць дакументы, — і тут Лукашэнка сваім дэкрэтам толькі ўзмацніў нашы аргументы. Потым пачнецца працэс прызнання, і ён, хутчэй за ўсё, будзе праходзіць ужо паралельна з выдачай дакументаў.

Падчас сустрэч на вышэйшым узроўні я пачула цікавую думку — што наш пашпарт можа стварыць «пазітыўны прэцэдэнт» і, калі ўсё атрымаецца, можна будзе яго выкарыстоўваць і ў іншых рэгіёнах, дзе існуюць падобныя праблемы.

Незалежна ад пашпарта, будзем працаваць над спрашчэннем працэдур легалізацыі. Нам удалося дамовіцца з Літвой аб працягу тэрмінаў ВНЖ для грамадзян Беларусі. У ААН паабяцалі звярнуцца да дзяржаў-членаў не выдвараць беларусаў, якія сутыкнуцца з праблемамі легалізацыі, — гэта таксама вынік (такі заклік ад ААН ужо прагучаў 20 верасня). Асабліва хачу падзякаваць спецдакладчыцы па Беларусі Анаіс Марын, якая прыклала для гэтага велізарныя намаганні.

Ціханоўская і Алейнік у ААН. Што казалі на Генасамблеі дэмакратычная лідарка і дыпламат рэжыму

— Як можа дапамагчы ў гэтым пытанні Міжнародная арганізацыя па міграцыі? Ці былі сігналы адтуль пра гатоўнасць працаваць над гэтым?

— Мы ведаем, што там ужо абмяркоўвалі гэтае пытанне. Спадзяюся, нам удасца наладзіць супрацоўніцтва. Бо размова можа ісці пра сотні тысяч беларусаў, якія могуць апынуцца без дакументаў і без апекі дзяржавы. Мы будзем адстойваць інтарэсы і правы беларусаў.

— Якія новыя інструменты для прасоўвання развязання крызісу ў Беларусі вы бачыце цяпер? Ці абмяркоўваліся нейкія з іх на палях або ў кулуарах Генасамблеі, на двухбаковых сустрэчах, якія былі ў вас на гэтым тыдні?

— Абмяркоўваліся, вядома. Па двух напрамках. Першы — як спыніць рэпрэсіі, вызваліць палітвязняў. Другі — як спыніць паглынанне Беларусі Расіяй. У асноўным у міжнародным парадку дня цяпер цэнтральная тэма — гэта расійская агрэсія супраць Украіны, а таксама энергетычны і харчовы крызіс, якія ў нейкай ступені з'яўляюцца вытворнымі ад вайны. Я тлумачу, што Беларусь — гэта не толькі частка праблемы, але і частка рашэння. І нам неабходна мець агульную праактыўную стратэгію па Беларусі, а не нейкія спантанныя крокі, як правіла, у выглядзе рэакцыі на дзеянні рэжыму Лукашэнкі.

Напрыклад, мы казалі, што санкцыі супраць Расіі павінны таксама ўводзіцца за варожыя дзеянні РФ супраць Беларусі і падрыў беларускага суверэнітэту. Казалі, што пры абмеркаванні абмежаванняў умовай павінна ставіцца вызваленне палітвязняў, як у выпадку з закрыццём межаў для грузаў. Неабходна прыцягваць памагатых рэжыму да адказнасці, таму што цяпер яны адчуваюць беспакаранасць, — і для гэтага няма неабходнасці кансенсусу ў АБСЕ або ЕС. Асобна абмяркоўвалі праграмы падтрымкі рэпрэсаваным сем'ям і былым палітвязням. Нядаўна Германія падтрымала такую праграму, але гэта дапамога для пары сотняў чалавек, а пакутуюць тысячы. Плюс — падтрымка незалежных медыя, а таксама культурных праектаў, накіраваных на ўзмацненне нацыянальнай ідэнтычнасці.

— Выступаючы 21 верасня, вы закранулі пытанне Міжнароднага крымінальнага суда і разгляду спраў у рамках універсальнай юрысдыкцыі ў дачыненні да тых, хто мае дачыненне да рэпрэсій у Беларусі. Як думаеце, суд над экс-спецназаўцам Юрыем Гараўскім нейкім чынам мяняе кантэкст і перспектывы таго, што такія людзі рана ці позна панясуць адказнасць?

— Відавочна, мяняе. Гэта прэцэдэнт. І, спадзяюся, услед за Гараўскім будуць адкрывацца новыя справы — у рамках і міжнародных судоў, і ўніверсальнай юрысдыкцыі. Дарэчы, кейс Гараўскага таксама досыць шырока абмяркоўваўся ў Нью-Ёрку. Для некаторых было навіной, што рэпрэсіі і палітычныя забойствы пачаліся не ў 2020 годзе. Гэты працэс прыцягвае ўвагу да Беларусі, дае новыя дэталі і большае разуменне ў свеце, што адбываецца ў нас у краіне. Трэба распавядаць больш пра Беларусь, і я хачу папрасіць дыяспары дапамагаць у гэтым.

Класкоўскі: Ціханоўская трывала перахапіла ў рэжыму міжнародны парадак дня

— Вы бачыліся з прадстаўнікамі МЗС Беларусі? Калі так, як адбылася і прайшла гэтая сустрэча?

— Я не бачылася з дэлегацыяй рэжыму, але з імі сустрэўся Франак Вячорка. Я не думаю, што іх удзел у Генасамблеі адыграў нейкую важную ролю.

— Вы таксама казалі, што Лукашэнка і ягоныя памагатыя павінны быць выключаныя з форумаў ААН. Але, як мы бачым, іх зноў і зноў запрашаюць на такія мерапрыемствы. Як думаеце, чаму?

— Вядома, мы працуем над тым, каб замест прадстаўнікоў рэжыму Лукашэнкі запрашалі прадстаўнікоў дэмакратычнай Беларусі і грамадзянскай супольнасці. Не толькі ў ААН, але і ў Радзе Еўропы, АБСЕ. Таму што прадстаўнікі рэжыму выкарыстоўваюць гэтыя пляцоўкі для апраўдання тэрору і рэпрэсій, прапаганды вайны. Іх наратыў выразны — не перашкаджайце нам прыгнятаць свой народ, гэта наша ўнутраная справа. Так было і падчас гэтай Генасамблеі ў Нью-Ёрку.

Структура ААН не дазваляе тэхнічна выключыць прадстаўнікоў рэжыму, яны аўтаматычна маюць доступ да мерапрыемстваў ААН, паколькі маюць акрэдытаваныя дэлегацыі пры ААН. У выпадку спрэчных сітуацый, як у нас, ААН проста працуе з ужо акрэдытаванымі дэлегацыямі. Напрыклад, Бірму (адно з назваў М'янмы) у ААН прадстаўляе мінулы ўрад, паколькі ААН не акрэдытавала новага прадстаўніка, прызначанага ваеннай хунтай, якая ўтрымлівае ўладу. Таму і ўдзел прадстаўнікоў рэжыму Лукашэнкі не азначае нейкае прызнанне, хутчэй, гэта вынік недасканаласці структуры ААН.

Важны не толькі ўдзел, але і тое, як успрымаюць дэлегацыю рэжыму. Часцей за ўсё ў кулуарах іх жартам называюць «Расія+1». Гэта кажа аб іх несамастойнасці, бо ва ўсіх спрэчках і галасаваннях яны галасуюць як Расія. Але для рэжыму, відавочна, ААН перастала быць «сваёй», «камфортнай» пляцоўкай. Менавіта таму Лукашэнка адмовіўся ехаць на Генасамблею і выліўся крытыкай у бок ААН.

Апошнім часам рэжым пацярпеў шэраг дыпламатычных паразаў у ААН: разгромна прайграў галасаванне за месца ў Радзе бяспекі, былі прынятыя тры рэзалюцыі, якія асуджаюць Расію і рэжым у Беларусі, Міжнародная арганізацыя працы (таксама структура ААН) прыняла ў дачыненні да Мінска 33-ты артыкул [статута арганізацыі], за парушэнне правоў працоўных. У Радзе правоў чалавека на гэтым тыдні дзясяткі краін асудзілі рэпрэсіі ў Беларусі. Рэжым, відавочна, губляе голас і ўплыў у ААН.

— Прама цяпер развіваецца канфлікт паміж Польшчай і Украінай, медыя ўсё часцей пішуць, што заходні свет усё з большай неахвотай дапамагае Кіеву. Ці адчуваеце вы, што беларускае пытанне і нашы праблемы таксама выклікаюць усё менш энтузіязму ў дэмакратычных краінах?

— Вядома, ёсць стомленасць у свеце ад вайны, ад нашых праблем. У кожнага — свае ўнутраныя крызісы, канфлікты, і трэба шмат намаганняў, каб заваяваць падтрымку міру. Я не сказала б, што ёсць неахвота дапамагаць Кіеву. Прэзідэнт Зяленскі робіць каласальную працу на міжнароднай арэне, каб падтрымка працягвалася і каб ва Украіны было больш саюзнікаў. І я ўвесь час кажу, каб свет падтрымліваў Украіну ўсім, чым магчыма. Бо перамога Украіны дапаможа і Беларусі. Але падтрымка свабоднай Беларусі таксама дапаможа і Украіне. Я тлумачу, што Беларусь і Украіна ўзаемазвязаныя. Без свабоднай Беларусі не будзе бяспечнай Украіны і Еўропы.