«Сэрца ў Літве засталося». Тамаш Зан — паэт, асветнік, выгнанец
227 гадоў таму нарадзіўся адзін з пачынальнікаў беларускай культуры, рамантык і рэвалюцыянер Тамаш Зан. Як і многія іншыя дзеячы, якія дбалі пра лёс Беларусі, Зан меў няпросты шлях, пра які ўжо сказана нямала. А вось вершаў ягоных амаль не ведаюць — і гэта трэба выпраўляць.
Партрэт Тамаша Зана. Выява: wikipedia.org
Кожная рэч, як і кожная з'ява, падзея, ідэя, мае свае вытокі. Збан да таго, як прыняць сваю форму і захоўваць у сабе ваду, ляжыць глінай недзе пад глебай; кніга збіраецца з асобных думак і сказаў, а краіна — са шматлікіх спроб самастойнасці, незалежнасці.
Беларуская культура, якой мы яе ведаем сёння, літаратура і агулам беларуская ідэя выспявалі не адно стагоддзе і былі б немагчымымі без філаматаў і філарэтаў — таемных суполак студэнтаў Віленскага ўніверсітэта, якія першымі высловілі любоў да роднай мовы і прагу незалежнасці ад каланізатараў.
Людзей ідэі звычайна лічаць дзівакамі. Для прагматычнага свету чужыя інтэнцыі «жыццё за радзіму» і г. д. А менавіта з гэтага пачыналі паўстанні Касцюшка і Каліноўскі. Менавіта так урэшце і атрымалася ў Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Ігната Дамейкі і іншых віленскіх студэнтаў, якія за свае ідэі, за любоў да радзімы заплацілі свабодай і... самой радзімай. Сасланыя царскім урадам у самыя далёкія куты імперыі, яны вымушаныя былі свае таленты аддаваць там, у той час як сэрца балела аб Беларусі.
Глядзіце таксама
Сёння аднаму з тых герояў, Тамашу Зану, самаму «прамяністаму» з «Прамяністых», споўнілася б 227 гадоў. У свой час ён, сам на тое не спадзеючыся, паспеў стаць адным з самых уплывовых віленчукоў: створанае ім «Таварыства прамяністых», што мела на мэце далучэнне маладых людзей да навукі, роднай мовы, літаратуры, гісторыі, стала настолькі папулярным, што ў свой час кожны трэці студэнт Віленскага ўніверсітэта быў яго чальцом.
Прамова на першай маёўцы «Прамяністых» 6.V.1820
Брацця, сыны, аднаверцы! Якая ж вас сіла
З цёплай пасцелі ўзняла, уначы пабудзіла?
Што за прамень залаты вас паклікаў у поле?
Што вы шукаеце тут, як сляпыя без долі?
Што, адкажыце? Але — хто шукае, той знойдзе,
Стукай — адчыняць, а той, хто ідзе, той і дойдзе!
Той, хто працуе, мець будзе і хлеб, і да хлеба.
Працу аплоцяць яго — хай не людзі, дык
Неба. Хто да навукі прыхільны, хто шчыры, цярплівы,
Хто спагадае людзям, хто сумленны, цнатлівы,
Хто чарнаты з сваім сэрцы не мае ні звання,
Хай той прыступіць цяперака да цалавання (1).
Брацця, сыны, вы, сябры прамяністае славы,
Што вам тут трэба, скажыце? Забавы? — «Забавы!!!»
Добра, ды дзе лоб трохкутны (2) ўсім вам на пацеху
Жартаў такіх набярэ ды вясёлага смеху?
Як жа ён твары ўсім вам распагодзіць, дасць рады
Тым, хто не рады сабе і нікому не рады?
Хто весялосці ні зерня ў душы не пасее,
Хто ані ў кога з нас светлага ўбачыць не ўмее...
Не разумее, як быць у наш час неласкавы,
Што ж за карысць нам усім во ад гэтай забавы?
...
Дайце спачыць языку, думцы ж — вольную волю.
Лоб і рука — для айчыны: хай вернуць ёй долю.
Потым прыязна далоні падасць хай брат брату...
Мець балдахін яшчэ трэба — для цела, для спрату...
Менш балбатаць, больш рабіць — вам парада такая.
Вагу, Нямцэвіча, Бандтке хай кожны чытае.
Хай прамяністыя лезуць вам веды ў галовы,
Эля хай чуе ад вас толькі гожыя словы...
Бліжнім усім памагаць хай нам будзе прыемна.
Маладзіка зменіць поўнік. Так, як і ўзаемна...
Сэрца праўдзівыя словы ва ўсіх нараджае...
Любую ў доле сырым хай душа не кідае.
Пробуй пяра свайго згук, не лічы за змест шаты,
Вольнасць дай хлопам — сам будзеш шчаслівы, багаты.
Працу шануйце ўсе, музыкі сілу пазнайце,
Ніткі пачатак-канец — у клубку пашукайце...
Трэба ўсё зведаць нам — кола, пас, эліпс, каменьчык,
Вочы, каханне, адчай, смеласць, вершы, праменьчык...
Правіла знайце: зялёныя ягады ў садзе
З часам паспеюць — па мудрай прыроды раскладзе.
З статкаў малых вырастаюць чароды, прымецім...
Два мінаваўшы крыгі, я прысяду на трэцім
І прамяністасць усю нанясу на паперу.
Зараз пачнём «Ойча наш», «Прывітана будзь», «Веру».
(1) — Цалаванне — адзін з рытуалаў «Прамяністых»: сябры таварыства па чарзе падыходзілі да старшыні (Тамаша Зана) перад пачаткам маёўкі і цалавалі яго, засведчваючы тым самым адданасць «Таварыству прамяністых».
(2) — Лоб трохкутны — так услед за сябрамі жартам называе сябе Тамаш Зан, які меў своесаблівую форму галавы.
Глядзіце таксама
З такім заклікам у вершаванай форме звярнуўся Тамаш Зан да сваіх паплечнікаў на іх першай сустрэчы. І заклік гэты быў падтрыманы! Здавалася б, мусіць пачацца цудоўная гісторыя адраджэння нацыі, выспявання яе ў новым зерні, але не: аніякая іншая нацыя, акрамя рускіх, імперыі была непатрэбная, як і адукаваныя, выхаваныя грамадзяне, таму і філаматаў, і філарэтаў, і «прамяністых» задушылі тут жа, як толькі выкрылі. Тамаш Зан узяў на сябе ўсю адказнасць за дзейнасць арганізацый, і яму прызначылі самае суровае пакаранне: выслалі ў самую далеч — у Арэнбург, дзе малады паэт не згубіўся, не зламаўся, а стаў незамяняльным інжынерам, які адкрыў нямала радовішчаў карысных выкапняў.
Песня з турмы ў Вільні
Каб арліныя мне крылы,
Тут жа б я — хай згуба —
Паляцеў праз небасхілы
Да цябе, да любай.
Сэрца ў жалю, ў смутку вочы.
Без цябе, дзяўчына,
Дні мае — нібыта ночы,
Нібы год — хвіліна.
Покуль жыць мне Бог дазволіць,
Буду, закаханы,
У няволі, у нядолі
Я табе адданы.
Нас разлучаць назаўсёды,
З іншым шлюб твой будзе,
Ды цябе праз дзён чароды
Сэрца не забудзе.
І калі ў знямозе крылы
Я складу пад жвірам,
Мо ўздыхнеш хоць ля магілы:
«Так кахаў ён шчыра».
У сваім дзённіку ў выгнанні Тамаш Зан пісаў, што не пакідаюць яго ўлады, працягваюць пераслед — хаця і так ужо выслалі і забаранілі вяртацца на радзіму:
«Са смуткам, з прыкрасцю і страхам чытаў я ў газетах данясенне камісіі пра польскія патрыятычныя таварыствы — там згадваецца ў прыпісцы і маё імя.
У імгле свяціў месяц. Назаўтра, нягледзячы на дождж, мы варочаліся... дамоў. Ехалі аж да поўначы. У месячным святле, а потым у начной цемнаце тыя самыя горы і даліны глядзеліся зусім па-новаму.
У сябе ў кватэры я знайшоў пісьмы Сузіна і Чачота. Апошні ізноў узлаваў мяне сваімі капрызамі.
Сёння чытаў у асобным выданні данясенне той камісіі.
Не ведаю, што са мною будзе...»
Глядзіце таксама
Зан адбываў пакаранне ў Арэнбургскай крэпасці, потым жыў там на пасяленні. Праз 13 гадоў пасля высылкі яму дазволілі пераехаць у Санкт-Пецярбург, а яшчэ праз 4 гады, у 1841-м, былы грамадскі дзеяч вярнуўся на радзіму, дзе набыў маёнтак Кахачын каля Оршы і пачаў займацца літаратурнай дзейнасцю.
Трыялет
Зося, ты не плач па птаху:
Міг — жыццё яго на свеце.
Прымем долю й мы без страху.
Зося, ты не плач па птаху.
Згіне птах, спаткаўшы плаху,
Трапіць іншы ў сонца сеці.
Зося, ты не плач па птаху:
Міг — жыццё яго на свеце.
Няшмат часу было адведзена творцу на Беларусі: пасля вяртання ён пражыў тут усяго 14 гадоў, але паспеў ажаніцца з Брыгідай Свентажыцкай, пра якую сказаў так:
«Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго сына з выгнання, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю маладосць, боства, якое прадракае мне шчаслівую будучыню».
Брыгіда падарыла Тамашу Зану чатырох сыноў, была з ім да самага канца, памерла праз 5 гадоў пасля смерці мужа і пахаваная разам з ім у Смалянах.
Што пакінуў па сабе Тамаш Зан? Гісторыю. Ён — адзін з пачынальнікаў рэвалюцыйнага рамантызму на Беларусі, увасобленага не толькі ў дзейнасці філаматаў і філарэтаў, а і ў творчасці — у прыватнасці, у баладах і ў песнях, заснаваных на беларускім фальклоры. Не так шмат дайшло да нас яго твораў, якія ён пісаў па-польску. Некаторыя з іх я цытую тут у беларускіх перакладах, але арыгінальных беларускіх вершаў, нягледзячы на дэкларацыі і намеры Зана, не знайшлося.
У альбом Стафана Дамброўскага
На камені выбітае імя
Чытае ў задуме прахожы.
Вось так прачытае сяброў сям'я
І верш мой некалі, можа.
І ты з імі ўспомніш паўночны віхор,
Што нас разлучыў, гэту восень.
Знай: хоць я на свету краі, каля гор,
Ды сэрца ў Літве засталося.