«Ворагі пралетарскай дыктатуры». Як пазбаўлялі звання акадэмікаў 90 гадоў таму і ці змянілася нешта сёння

6 снежня – трагічны дзень для беларускай навукі. У 1930 годзе шасцёра стваральнікаў БелАН, сярод якіх Ластоўскі, Некрашэвіч і Пічэта, былі пазбаўленыя звання акадэмікаў. Пазней палову з іх заб’юць. 

6 снежня 1930 года пастановай СНК БССР выбітныя навукоўцы Вацлаў Ластоўскі, Уладзімір Пічэта, Язэп Лёсік, Сцяпан Некрашэвіч, Гаўрыла Гарэцкі і Аляксандр Дубах былі пазбаўленыя звання акадэмікаў як «ворагі пралетарскай дыктатуры». Але пра ўсё па парадку.

«Рэпрэсіі 1920-х — пачатку 1930-х не былі яшчэ масавымі. Так, вяліся надуманыя справы, людзей арыштоўвалі, катавалі, давалі тэрміны… Не было толькі масавасці, да якой заставаўся адзін крок», — адзначае гісторык Барыс Палута. Сугучна з нашым часам, праўда?

Тады, як і праз 90 гадоў, масавасць рэпрэсій чакаць сябе не прымусіла.

У 1930 годзе бальшавікі абвесцілі вайну з беларускімі навукоўцамі, сфальсіфікаваўшы справу «Саюза вызвалення Беларусі». Агулам па гэтай справе ў бліжэйшыя месяцы былі арыштаваныя 108 дзеячаў беларускай навукі, сярод якіх — Вацлаў Ластоўскі, Максім Гарэцкі, Уладзімір Дубоўка, Якуб Колас і многія іншыя. Большасць абвінавачаных – 77 чалавек – былі асуджаныя да 5-гадовай высылкі. 

Але першы рэктар БДУ, адзін з арганізатараў Інбелкульта і БелАН Уладзімір Пічэта, сын серба і ўкраінкі, па справе СВБ не праходзіў. Затое праходзіў па іншай – сфабрыкаванай у 1929-м ГПУ «акадэмічнай справе», па якой у змове з мэтай звяржэння Савецкай улады абвінавачвалі 115 навукоўцаў.

13 верасня 1930 года Уладзімір Пічэта быў арыштаваны АГПУ СССР у Ленінградзе. Пастановай СНК БССР ад 6 снежня таго ж года ён, сярод іншых, быў пазбаўлены звання акадэміка. 8 жніўня 1931-га асуджаны да 5-гадовай высылкі. Праз 4 гады справу Пічэты перагледзяць. Яму дазволяць жыць у Маскве. Пазней Уладзімір Пічэта стане Акадэмікам АН СССР.

«Расстраляная гісторыя». Як сталінскія рэпрэсіі 1930-х закранулі айчынную гістарычную навуку?

Яго калегам, таксама пазбаўленым звання ў той снежаньскі дзень 1930-га, пашчасціла значна менш. Аўтар «Кароткай гісторыі Беларусі», прэм’ер-міністр БНР, сакратар Беларускай АН Вацлаў Ластоўскі быў арыштаваны па справе СВБ 21 ліпеня 1930-га. На 5 гадоў яго выслалі ў Саратаў. Падчас высылкі спадар Ластоўскі працаваў у мясцовым універсітэце. 

У 1937-м яго арыштавалі паўторна і расстралялі, назваўшы «агентам польскай разведкі і ўдзельнікам нацыянал-фашысцкай арганізацыі».

Падобным трагічным чынам склаўся лёс кіраўніка БНР, аднаго з першых выкладчыкаў БДУ Язэпа Лёсіка. Упершыню ён быў арыштаваны савецкай уладай у 1922-м. Падручнік «Практычная граматыка беларускае мовы» аўтарства Лёсіка бальшавікі назвалі «контррэвалюцыйным». Сваім вызваленнем у той час Язэп Лёсік абавязаны наркаму асветы ССРБ Усеваладу Ігнатоўскаму.

На жаль, ніхто не здолее дапамагчы самаму Ігнатоўскаму, які па адной версіі скончыць жыццё самагубствам пасля допыту ў ДПУ, па іншай – будзе застрэлены савецкімі карнікамі ў 1931-м.

Па «Справе вызвалення Беларусі» Язэп Лёсік быў арыштаваны 14 ліпеня 1930 года. Пасля арышту яго пасадзілі ў турму НКУС, так званую амерыканку. Як і спадара Ластоўскага, Лёсіка таксама вышлюць на 5 гадоў у Саратаўскую вобласць. У 1938-м колішняга кіраўніка БНР ізноў абвінавацяць, гэтым разам па справе «Контррэвалюцыйнай арганізацыі палітссыльных у Саратаве», і асудзяць на 5 гадоў ГУЛАГу. Язэп Лёсік памёр на наступны дзень пасля прысуду.

Першы старшыня Інбелкульту, віцэ-прэзідэнт БелАН, выбітны мовазнаўца Сцяпан Некрашэвіч таксама быў арыштаваны ў ліпені 1930-га, па ўсё той жа справе СВБ. На 7 гадоў яго саслалі ва Удмурцію. У 1937 годзе крыважэрныя бальшавікі арыштавалі Некрашэвіча паўторна і прысудзілі да расстрэлу.

Пяцёра з шасці забітыя, адзін правёў жыццё ў лагерах. Як склаўся лёс тых, хто ўводзіў «наркамаўку»

Беларускі геолаг, археолаг, самы малады з заснавальнікаў Беларускай Акадэміі Навук Гаўрыла Гарэцкі дажыў ажно да 1988-га – фактычна цудам. У ліпені 1930-га яго арыштавалі па справе «Працоўнай сялянскай партыі». У траўні 1931-га Гарэцкага асудзілі на смерць як «кіраўніка контррэвалюцыйнай арганізацыі», але пазней прысуд замянілі на 10 гадоў лагераў. Роўна праз 7 гадоў Гаўрылу Гарэцкага зноў прысудзілі да расстрэлу. Прабыўшы год у турме, ён усё ж здолеў выжыць. У 1965 годзе яго адновяць у званні акадэміка АН БССР.

Аляксандр Дубах, навуковец у галіне меліярацыі і геалогіі, таксама быў пазбаўлены звання акадэміка 6 снежня 1930-га. Як і Гаўрылу Гарэцкага, яго арыштоўвалі па справе «Працоўнай сялянскай партыі», але ўжо ў 1932 годзе навукоўца рэабілітавалі. У 1937-м Дубах не пазбегнуў паўторнага арышта, але і гэтым разам справа ў дачыненні яго хутка была закрытая. Хацелася б сказаць «пашчасціла», але, на жаль, Аляксандру Дубаху было наканавана пайсці з жыцця даволі рана – у 1942 годзе, у чужым яму Свярдлоўску, куды былы акадэмік трапіў падчас эвакуацыі.

Такім чынам, як адзначаў спадар Барыс Палута, «на піку развіцця гістарычная школа была знішчаная. Рэпрэсіі закранулі ўсіх: і масцітых навукоўцаў з ступенямі і званнямі, і маладых перспектыўных даследчыкаў».

«Чысткі, тэрор, даносы, дух страху і падазронасці… Гэтыя ўмовы не спрыялі развіццю не толькі гістарычнай навукі, але і навукі наогул».

Адметна, што не абмінулі чысткі й Мікалая Галадзеда, за подпісам якога выйшла тая самая пастанова СНК БССР ад 6 снежня 1930 года, у якой акадэмікі названыя «ворагамі пралетарскай дыктатуры». 21 чэрвеня 1937 года былы кіраўнік БССР выкінуўся з акна 5-га паверха будынка НКУС.

Мікалай Галадзед. Ад кіраўніцтва БССР да таямнічай смерці падчас допыту

«Сапраўдная катастрофа». Што адбываецца ў беларускім навуковым асяродку сёння?

У лістападзе 2022 года Беларусь абляцела дзікая, нават па мерках сённяшняга часу, навіна – у Акадэміі навук КДБ зладзіў аблаву. 44 супрацоўнікі былі затрыманыя. Пазней, як паведамляла «Наша Ніва», большасць навукоўцаў адпусцілі, але ўзялі падпіску аб неразгалошванні.

Пазней, як паведамляла крыніца «Зеркала», у Прэзідыум Акадэміі навук выклікалі дырэктараў інстытутаў і загадалі звольніць тых, хто пасля аблавы апынуўся на сутках. Адным са звольненых навукоўцаў быў выбітны мовазнаўца Сяргей Гаранін. Ён правёў на Акрэсціна 10 сутак.

У інтэрв’ю «Новаму Часу» Сяргей Гаранін казаў: «Справа ў тым, што пазіцыя кіраўніцтва Акадэміі навук заключалася ў тым, што «навука — па-за межамі палітыкі», а пасля — «навука павінна быць з уладай». Аналагічнае — «па-за межамі палітыкі» — было і ў тых жа германскіх вучоных у 1930-я гады: «Гэта ў іх там на вуліцы фашызм. Так, фашызм — дрэнна, але гэта ТАМ, а ў нас тут, у лабараторыі — навука». Тое, з чым сутыкнуліся германскія вучоныя, калі ўсё стала яўным, канешне, прывяло іх да вялікага крызісу.

У самім жа навуковым асяроддзі людзі збольшага пасіўна падтрымлівалі пратэсты, а актыўная частка не была вялікай — але, тым не менш, яна была».

Сяргей Гаранін: Узаемадапамога і салідарнасць сёння зачынены ў камерах

Пасля лістападаўскай аблавы ў АН за кратамі засталіся член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар біялагічных навук 72-гадовы Алег Давыдзенка і яго жонка Наталля.

Як пішуць праваабаронцы «Вясны», нагодай для пераследу стала фота, на якім сямейная пара стаіць з плакатам падчас пратэстаў 2020 года. 

У залежнасці ад ролі кожнага, іх вінавацілі па двух крымінальных артыкулах: ч. 1 арт. 342 («Актыўны ўдзел у дзеяннях, якія груба парушаюць грамадскі парадак») і арт. 368 (абраза Лукашэнкі).

Справу супраць іх суд Савецкага раёна Мінска разгледзеў за адзін дзень. 29 снежня 2022 суддзя Алена Жуковіч прызначыла Алегу і Наталлі па тры гады абмежавання волі без накіравання ў ПУАТ. Па зняволенні Алега Давыдзенку звольнілі з Інстытута генетыкі і цыталогіі Акадэміі навук Беларусі.

Алег Давыдзенка – аўтар 300 навуковых працаў, у тым ліку 5 манаграфіяў, 1 падручніка, вывеў 19 гатункаў раслін. Ён даследаваў геном карэннага насельніцтва Беларусі.

Сёлета ў траўні затрымалі наўпрост у Акадэміі і кінулі на Акрэсціна супрацоўніка Інстытута сацыялогіі НАН, магістра сацыялогіі Андрэя Баханава. У 2020 годзе, падчас хвалі звальненняў супрацоўнікаў інстытутаў Акадэміі навук, ён падпісваў адкрыты ліст вучоных супраць рэпрэсій.

Сітуацыю з чысткамі ў Інстытуце сацыялогіі АН каментаваў у праекце «Ток» былы кіраўнік Інстытута Генадзь Коршунаў: 

Асаблівую ўвагу кіраўніцтва Беларусі чакана надае пераследу гісторыкаў і архівістаў. Кандыдат гістарычных навук Наталля Гардзіенкаказала ў інтэрв’ю «Радыё Свабода»:

«Безумоўна, тое, што сёння адбываецца ў Беларусі, і ў архівах, і ў гістарычнай навуцы, выглядае сапраўднай катастрофай. Выцясненне прафесіяналаў з навуковых устаноў не можа не адбіцца на ўзроўні працы, якасці даследаванняў.

Дасведчанага гісторыка або архівіста немагчыма замяніць, проста набраўшы выпускнікоў з гістфака. Чалавек сыходзіць разам з усімі сваімі ведамі, часам разам з тэмаю, якою ніхто іншы проста не займаецца. Каб выгадаваць новага спецыяліста аналагічнага ўзроўню, неабходныя гады. Вынікі тых чыстак, якія адбываюцца сёння, будуць адгукацца беларускай навуцы цягам доўгіх гадоў».