Ад Смаленску да Валыні

На экранах польскіх кінатэатраў пачынаецца пракат мастацкай стужкі «Смаленск», якая яшчэ да прэм’еры палярызавала грамадства. І, відавочна, будзе мець міжнародны рэзананс.

«Добрыя змены» — так іранічна называюць у Польшчы цяперашнія часы, калі краінай кіруе правая партыя «Права і справядлівасць» (PIS). Адлюстраваліся «добрыя змены» і ў свеце кіно. З’явіўся запыт на патрыятычныя карціны. Першай ластаўкай стаў фільм «Гісторыя Роя», які круцілі ў кінатэатрах увесну. Фільм праслаўляе аднаго з герояў пасляваеннага антыкамуністычнага падполля з так званых Żołnierze wyklęci (польск. «выклятыя жаўнеры»). Калі меркаваць па рэцэнзіях, фільм быў успрыняты неадназначна. Праўда, пра прыгоды Роя хутка забыліся.

А вось фільм «Смаленск» (рэжысёр Антоні Краўзе) такі лёс не чакае, якім бы мастацка слабым ні атрымаўся твор. Гэта тлумачыцца месцам тэмы смаленскай катастрофы ў міфалогіі сучасных польскіх правых. Смаленск стаў фішкай іх агітацыі ледзьве не адразу пасля авіякатастрофы ў красавіку 2010 года. Нагадаем, крушэнне польскага ўрадавага самалёта тады забрала жыцці часткі польскай эліты, уключаючы прэзідэнта Леха Качыньскага. На хвалі шоку ў правым сегменце грамадства ўзнік нават своеасаблівы дыскурс з уласнай лексікай і эстэтыкай. Адначасова ўздымаліся канспіралагічныя версіі. Атрымала папулярнасць ідэя пра штучны характар аварыі, за якой, быццам бы, маглі стаяць Масква і польскія лібералы — канкурэнты PіS.

Пасля трыумфу на выбарах 2014-га і прыходу да ўлады тэма Смаленску моцна прапісалася ў палітыцы ўраду. Напрыклад, з’явіўся так званы «смаленскі прызыў» — спіс ахвяр катастрофы, агучванне якога па распараджэнні міністра абароны стала абавязковым на ўсіх урачыстасцях, у якіх прымае ўдзел польская армія.

Культ ахвяр Смаленску не падабаецца ліберальнай фракцыі грамадства. Дастаткова ўзгадаць скандал, які меў месца падчас апошніх урачыстасцяў з нагоды гадавіны Варшаўскага паўстання: тады таксама планавалася зачытаць «смаленскі прызыў». Ветэраны паўстання, а таксама немалая частка польскага грамадства, абурыліся гэтым рашэннем. Некаторыя з паўстанцаў дэманстратыўна адмовіліся ад традыцыйнай сустрэчы з кіраўніком дзяржавы. Урэшце, Мінабароны і арганізатары знайшлі кампраміс, аднак у цэлым тэма засталася палітызаванай.

Прэм’ера фільма Краўзе зноў вяртае тэму Смаленска ў эпіцэнтр польскіх грамадскіх дэбатаў. Што трошкі дзіўна, бо фабула стужкі вядомая даўно. Стваральнікі фільма не хаваюць, што намагаюцца мастацкімі сродкамі данесці версію пра невыпадковы характар катастрофы.

Аналізуючы трэйлер карціны, можна зразумець, што, паводле аўтараў «Смаленску», супрацоўнікі спецслужбаў Расіі нейкім чынам пранеслі бомбу ў прэзідэнцкі самалёт. І яе выбух разбурыў самалёт у паветры.

Хаця ў фільме кажуць выключна пра «расійскі след» у смаленскай трагедыі, рыкашэтам такая фармулёўка б’е і па польскай ліберальнай апазіцыі. Менавіта створаная ліберальным урадам камісія шукала прычыны аварыі, каб у выніку зрабіць вінаватымі польскіх лётчыкаў і кепскія ўмовы надвор’я. Палітычная накіраванасць фільма дазваляе лібералам адносіць яго да класічных узораў прымітыўнага палітпропу.

Гэты тэзіс яны ілюструюць фактам, што самі акцёры «Смаленску», у тым ліку выканаўца ролі журналісткі, прызналіся: ім сорамна за ўдзел у здымках пасквіля. Былі выпадкі, калі некаторыя з тых, хто працаваў над стужкай, кулуарна прасілі Краўзе прыбраць іх прозвішчы з цітраў. У сваю чаргу, дырэктар карціны кажа, што шмат хто наўмысна сабатаваў вытворчасць фільма. З гэтай прычыны прэм’еру давялося адкласці на паўгода. Праўда, злыя языкі сцвярджаюць, што першапачатковы варыянт забракаваў асабіста прэм’ер-міністр.

За рэакцыяй палякаў на фільм будуць уважліва сачыць ва ўсім рэгіёне. Напярэдадні прэм’еры кіраўнік Мінабароны Польшчы наўпрост заявіў пра дачыненне Крамля да арганізацыі катастрофы. Такая катэгарычная заява з боку публічнай асобы была ўспрынятая як антырасійскі дэмарш і справакавала нейкага журналіста нават задаць міністру пытанне: «Ці гатовая Польшча да вайны?» Пазней афіцыёз інтэрпрэтаваў словы чыноўніка як гіпотэзу.

Цікава таксама, як ацэняць «Смаленск» у Кіеве. Антырасійскі падтэкст фільма не можа кампенсаваць частцы ўкраінскага палітыкуму хуткі, прызначаны на кастрычнік, рэліз фільму «Валынь». Стужка, якая распавядае пра этнічныя чысткі палякаў украінскімі нацыяналістамі ў 1943 годзе, можа пагоршыць адносіны паміж дзяржавамі. Яны і так пагоршыліся пасля таго, як польскі Сейм у ліпені прызнаў падзеі 1943-га актам генацыду. Ва ўкраінскі парламент пададзена ўжо некалькі сіметрычных законапраектаў пра заснаванне ва Украіне дня памяці па ўкраінцах — ахвярах польскай палітыкі пацыфікацыі ў 1920–1930-я гады і пасляваенных дэпартацый. Кіраўніцтва краіны намагаецца стрымліваць эмоцыі ў Вярхоўнай Радзе, аднак прагназаваць рэакцыю дэпутатаў на «Валынь» немагчыма.