Іран vs Ірак: Малавядомая «бессэнсоўная бойня»

У жніўні 1988-га, 35 гадоў таму, скончылася ірана-іракская вайна, якая стала апошнім буйным канфліктам у рамках «Халоднай вайны» і самым працяглым узброеным канфліктам XX стагоддзя.

Аж да пачатку перабудовы для многіх людзей у СССР «міжнародка» была эрзацам адсутнасці якога-небудзь палітычнага жыцця ўнутры краіны. Зразумець міжнародны парадак дня дапамагалі каментатары, якія з экранаў тэлевізараў і старонак газет даносілі аўдыторыі ў тым ліку пазіцыю кіраўніцтва СССР па розных канкрэтных пытаннях.

А вось з ірана-іракскай вайной выйшаў пэўны казус. Гэтым разам СССР дыстанцыяваўся ад бакоў супрацьстаяння. Таму ў газетах, якія займаліся асвятленнем падзей у свеце, друкаваліся выключна інфармацыйныя рэлізы штабоў Ірака і Ірана. Іх змест быў практычна люстэркавым. Іракскія крыніцы апісвалі грандыёзныя перамогі іракцаў, а іранскія, адпаведна, іранцаў. Таму зразумець сутнасць канфлікту і тое, што адбываецца на франтах, было не проста.

Відавочна, што вайна стала наступствам ісламскай рэвалюцыі ў Іране ў лютым 1979 года. Шахскі рэжым быў скінуты, краіну ахапіў хаос, прыхільнікі Хамейні пачаліся масавыя рэпрэсіі, у тым ліку супраць сілавікоў. У Багдадзе, дзе пры ўладзе знаходзіўся Садам Хусейн, гэта было ўспрынята як знак паслаблення іранскай дзяржаўнасці. Акрамя таго, шэраг іранскіх апазіцыйных груп звярнуліся па дапамогу да Ірака.

Нельга таксама забываць пра старыя памежныя спрэчкі і пра тое, што Хамейні пачаў «экспарт ісламскай рэвалюцыі» ў іншыя краіны Персідскага заліва, у тым ліку Ірак. Іракскія шыіты арганізавалі нават шэраг замахаў на чальцоў атачэння Хусейна. Адным словам, сутыкненне можна было прагназаваць. 

26 жніўня 1980 года на іракска-іранскім кардоне пачаліся сутыкненні. 4 верасня іранская артылерыя абстраляла два іракскія гарады. Садам Хусейн абвінаваціў Тэгеран у правакаванні канфлікту і расцаніў гэта як абвяшчэнне вайны. 

За гэтым рушылі доўгія восем гадоў вайны. Спачатку на тэатры ваенных дзеянняў дамінаваў Ірак, чыё войска акупавала частку іранскай тэрыторыі. Аднак пасля першых цяжкіх параз у наступ перайшлі іранцы. У Багдадзе нават казалі аб гатоўнасці заключыць мір. Але цяпер ужо быў супраць Тэгеран. Хамейні заявіў, што вайна будзе працягвацца да таго часу, пакуль у Багдадзе не будзе ўсталяваны новы ўрад, не будзе створана «ісламская рэспубліка».

Ваенныя дзеянні насілі пераменлівы характар. Дзеяннямі сухапутных войскаў вайна не абмежавалася. Іракская авіяцыя бамбіла іранскія танкеры, а таксама пуляла ракетамі па сталіцы Ірана. У адказ мелі месца ракетныя абстрэлы Іранам тэрыторыі Ірака, хоць і з меншай інтэнсіўнасцю. Абстрэлы гарадоў, тым не менш, пацягнулі больш за 20 тысяч ахвяр сярод цывільнага насельніцтва.

Бакамі ўжывалася хімічная зброя, а ў ваенных дзеяннях удзельнічалі дзеці. Іранам практыкавалася тактыка «жывых хваляў», калі жаўнеры наступалі ў эшаланаваным фармаце літаральна «накатамі», хваля за хваляй. Да таго часу, як перадавы шэраг быў знішчаны супернікам, за ёй ішла другая, а затым і трэцяя партыі.

Паколькі Іран фліртаваў з ірацкімі курдамі Хусейн кінуў супраць іх частку сваіх войскаў. Карныя аперацыі набылі формы генацыду. Па розных ацэнках, было забіта ад 50 да 182 тысяч курдаў, а бежанцамі сталі мільён чалавек. У той жа час на тэрыторыю іракскага Курдыстана мэтанакіравана перасялялася беднае арабскае насельніцтва з паўднёвых раёнаў краіны, каб змяніць этнічны склад рэгіёна. Курдскае насельніцтва гвалтоўна перасялялі ва «ўзорныя пасёлкі», якія нагадвалі канцлагеры. 

Найбольшы тактычны поспех быў дасягнуты іранцаміў 1986 годзе, калі Ірак быў фактычна адрэзаны ад мора з-за страты кантролю над паўвостравам Фао. У тым ліку такі поспех забяспечылі так званыя «басіджы» — рэлігійныя фанатыкі, якія ішлі наперад насуперак любой небяспецы. Смерць не ўяўляла для іх вялікага жаху. Яны шчыра верылі, што стануць пакутнікамі, грахі будуць дараваны, а ў замагільным жыцці іх чакае гарантаваны вырай. Такая рашучасць рабіла для іх вайну не толькі памяркоўнай, але і жаданай. 

Аднак у выніку Ірак змог атрымаць верх, як лічыцца, дзякуючы пастаўкам заходняй зброі, адкрытай падтрымцы ЗША і нейтралітэту СССР, які баяўся росту ўплыву Ірана на настроі савецкіх мусульман. У 1988 годзе Ірак вызваліў акупаваныя іранцамі тэрыторыі і паспяхова развіў наступленне ўглыб Ірана. Пад пагрозай ваеннай катастрофы Хамейні ў жніўні 1988 года пагадзіўся на прапанаванае Іракам перамір'е, такім чынам завяршыўшы канфлікт.

Іранскія крыніцы сцвярджаюць, што на Хамейні ў асноўным паўплывалі чуткі аб тым, што Іран можа быць асуджаны Саветам Бяспекі ААН, што давала Захаду падставы для больш шырокай падтрымкі Ірака.

Вайна мела жудасныя наступствы для абодвух бакоў канфлікту. Падчас канфлікту загінула прыблізна 180 тысяч іракскіх салдат і 500 тысяч іранскіх Параненыя былі каля 1,5 мільёна чалавек агулам. Увогуле Ірак і Іран страцілі да 1,3 адсоткі свайго насельніцтва. Парадаксальна, аднак вайна спрыяла замацаванню рэжымаў як у Іраку, так і ў Іране. 

Так ці інакш, фармальна ў той вайне перамог Ірак, што хутка згуляе фатальны жарт з Хусейнам. «Галавакружэнне ад поспехаў», выкліканае паспяховым завяршэннем вайны, прывяло яго да рашэння аб уварванні ў Кувейт у 1990 годзе, што, як мы ведаем, мела катастрафічныя наступствы для Ірака. 

Які ўрок можна зрабіць з той вайны? У афіцыйнай гістарыяграфіі абедзвюх краін тая вайна трактуецца як нешта гераічнае. Іранцы называюць вайну «Свяшчэннай абаронай», бо яны (шыіты) абараняліся ад замахаў арабаў-сунітаў. У Іраку склалася традыцыя называць канфлікт Кадысіяй Садама. Кадысія — мястэчка, побач з якім адбылася вырашальная бітва падчас арабскай заваёвы Персіі ў VII стагоддзі.

Зрэшты, у прэсе пры ўзгадках той вайны часцяком можна трапіць на тэрмін «бессэнсоўная бойня».