Пад знакам ісламізму: як 45 гадоў таму Іран перажыў рэвалюцыю

Ісламская рэвалюцыя 1979 года кардынальна зьмяніла ўвесь рэгіён. Гэтая падзея, безумоўна, уплывае і на ўвесь сьвет аж да сёньня. Як сталася, што фундамэнталісты рэжыму Аятолаў захапілі ўладу?

Перадумовы

Махамад Рэза Шах Пехлаві, які ўзышоў на трон у 1941 годзе, стаў на шлях мадэрнізацыі і вэстэрнізацыі сваёй краіны. Ён быў натхнёны ідэяй пераўтварэньня Ірану ў сучасную магутную дзяржаву. Ягоныя рэформы, вядомыя як Белая рэвалюцыя, распачатыя ў 1963 годзе, уключалі зямельную рэформу, пашырэньне правоў кабетаў, разьвіцьцё адукацыі і хуткую індустрыялізацыю. Аднак гэтыя ініцыятывы акрамя энтузіязму сустрэлі глыбокі супраціў пэўных колаў грамадзтва.

Праграма зямельнай рэформы, якая мела на мэце скасаваць феадальны кантроль так званай зямельнай арыстакратыі шляхам пераразьмеркаваньня зямлі сялянам, ненаўмысна дэстабілізавала сельскую эканоміку. Шматлікія сяляне, непадрыхтаваныя да зьменаў, мігравалі ў гарады, што павялічвала іх насельніцтва і пагаршала беспрацоўе і жыльлёвы крызіс.

Нафтавы бум 1970-х гадоў, нягледзячы на значны рост нацыянальнага прыбытку Ірану, не прынёс карысьці большасьці насельніцтва. Багацьце было сканцэнтраванае ў руках нешматлікай эліты, што стварала вялікую прорву паміж горадам і вёскай, а таксама паміж рознымі сацыяльнымі клясамі.

Шчыльная сувязь шаха з Захадам, асабліва са ЗША, адыграла ключавую ролю ў фармаваньні палітыкі дарэвалюцыйнага Ірану. Гэтыя адносіны былі замацаваныя стратэгічным эканамічным і ваенным партнэрствам, якое ўключала значныя амэрыканскія інвестыцыі і прысутнасьць ваенных дарадцаў ЗША ў Іране.

Прысутнасьць заходніх карпарацыяў і персаналу ў Іране ў спалучэньні з празаходняй палітыкай шаха былі ўспрынятыя некаторымі іранцамі як нэакаляніяльны замах на сувэрэнітэт Ірану. Гэтыя настроі не былі беспадстаўнымі. Можна ўзгадаць дзяржаўны пераварот 1953 году, арганізаваны ЦРУ і брытанскай выведкай з мэтай зрынаньня прэм'ер-міністра Махамада Масадыка і аднаўленьня абсалютнай манархіі шаха. Тады нацыяналізацыя іранскай нафтавай прамысловасьці, праведзеная Масадыкам, стварала пагрозу для інтарэсаў Захаду, што і выклікала ўмяшаньне.

Рэлігійныя лідэры адчувалі асаблівую пагрозу праз сэкулярызацыю і мадэрнізацыю. Яны пачалі актывізаваць апазыцыю, разглядаючы рэформы шаха як замах на ісламскія каштоўнасьці.

У Іране новы закон — цяпер за «прапаганду» парушэння ісламскага дрэс-коду — да 10 гадоў турмы

Аятала Рухала Хамэйні, вядомы духоўны дзеяч Ірану, выступаў у якасьці актыўнага крытыка шаха. Ён выказваў ідэі ісламскай улады, якія знайшлі водгук у тых, хто быў расчараваны кірункам, у якім рухалася краіна.

Таемная паліцыя Ірану, Савак, стала сінонімам рэпрэсіўнай тактыкі рэжыму, які ўжываў сачэньне, цэнзуру, турэмнае зьняволеньне, катаваньні, каб прымусіць замаўчаць крытыкаў. Гэта распаўсюджвалася ня толькі на актывістаў і палітычных апанэнтаў, але і на простых грамадзянаў, што стварала атмасфэру страху і недаверу. Вельмі знаёмая сітуацыя, ці ня праўда?

Да канца 1970-х агульны эфэкт эканамічных цяжкасьцяў, палітычных рэпрэсіяў і культурнага адчужэньня прыхільнікаў ісламскай дзяржавы дасягнуў кропкі кіпеньня. Няздольнасьць шаха прымірыць мадэрнізацыю з захаваньнем культурнай і рэлігійнай самабытнасьці Ірану стварыла вакуум, які запоўніла рэвалюцыя. Гэта быў канец адной эпохі і пачатак другой.

Аятала

Рухала Хамэйні ўмела пазыцыянаваў іслам як супрацьвагу ад несправядлівасьці шахскага рэжыму і страшэннага ўплыву разбэшчанага заходняга імпэрыялізму. Ягоныя прамовы, якія распаўсюджваліся праз касэты і брашуры, дасягнулі мільёнаў іранцаў.

Рыторыка Хамэйні закранула сацыяльна-эканамічныя праблемы, ён падаваў рэвалюцыю як маральны і рэлігійны абавязак стварыць справядлівае ісламскае грамадзтва. А духоўныя лідэры ў мячэтах яшчэ больш правакавалі людзей да бунту.

Канцэптуалізацыя ісламскай рэспублікі аяталы Хамэйні была глыбока багаслоўскай. Ён уяўляў дзяржаву, дзе закон шарыяту будзе кіраваць маральнай і сацыяльнай структурай грамадзтва. Хамэйні сцьвярджаў, што толькі мадэль кіраваньня, заснаваная на ісламскіх прынцыпах, можа ліквідаваць несправядлівасьць і маральны распад, якія ён прыпісваў рэжыму шаха і заходняму ўплыву. Гэтае бачаньне было прапісанае ў ягонай канцэпцыі, якая сцьвярджала, што ісламскі судзьдзя павінен кіраваць дзяржавай як боскі распарадчык, які забясьпечвае захаваньне ісламскіх законаў і каштоўнасьцяў.

Рэвалюцыя не была маналітнай

Рэвалюцыя, якая ахапіла Іран, не была цэльнай. Сьвецкія і нацыяналістычныя групы імкнуліся замяніць дыктатуру шаха дэмакратычным урадам. Гэты ўрад павінен быў падтрымліваць нацыянальны сувэрэнітэт, мадэрнізацыю і адзьдзяленьне рэлігіі ад дзяржаўных справаў. А левакі, у тым ліку камуністы і сацыялісты, імкнуліся да рэвалюцыі, якая стварыла б сацыяльную і эканамічную роўнасьць, а некаторыя разглядалі барацьбу праз прызму клясавай вайны, а не праз рэлігійнае адраджэньне. Усё магло пайсьці інакш, але ідэі Хамэйні былі больш уплывовыя і папулярныя сярод актыўных удзельнікаў. Ён паказваў мэту сярод хаосу рэвалюцыі, аятала абяцаў ачысьціць Іран ад замежнага ўплыву і карупцыі.

Вынішчэньне канкурэнцыі

Значным момантам на шляху рэвалюцыі да дыктатуры тэакратыі стала вяртаньне аяталы Хамэйні ў Іран у лютым 1979 году і наступнае падзеньне ўраду шаха. Хамэйні і ягоныя паплечнікі хутка ўзялі кантроль. Стварэньне рэвалюцыйных саветаў і камітэтаў, у многіх зь якіх дамінавала духавенства, пачало адхіляць сьвецкіх і левых. Рэфэрэндум аб стварэньні Ісламскай Рэспублікі ў красавіку 1979 году ўмацаваў кантроль духавенства.

Рэвалюцыйныя суды, створаныя для ачысткі рэшткаў шахскага рэжыму, таксама былі скіраваныя на сьвецкія і левыя групы. Іх абвінавачвалі ў змове супраць Ісламскай Рэспублікі. Шматлікія вядомыя дзеячы гэтых груповак былі арыштаваныя, асуджаныя і пакараныя сьмерцю ў выніку чыстак, якія фактычна зьнішчылі апазыцыю.

Палітычна новая канстытуцыя Ісламскай Рэспублікі надзяліла вярхоўнай уладай пасаду Вярхоўнага лідэра, якую займаў, вядома, Хамэйні. Была заснаваная Рада вартавых Рэвалюцыі, якая мела права накладаць вета на законы, якія не былі адпаведнымі ісламскаму праву. Гэтая структура пакідала мала месца для неісламісцкіх ідэяў у краіне.

У выніку склалася палітычная сістэма, у якой ісламісцкія групоўкі валодалі бясспрэчнай уладай, яны фармавалі палітыку Ірану ў адпаведнасьці са сваёй інтэрпрэтацыяй шыіцкага ісламу.

Бестэрміновая вайна з Захадам

Адным з найбольш непасрэдных і працяглых наступстваў Ісламскай рэвалюцыі на міжнародныя адносіны стаў крызіс закладнікаў у Іране. У лістападзе 1979 году ісламскія баевікі захапілі амбасаду ЗША ў Тэгеране. Яны ўзялі ў закладнікі 52 амэрыканскіх дыпляматаў і грамадзянаў у якасьці адплаты за прадастаўленьне Злучанымі Штатамі прытулку зрынутаму шаху. Крызіс цягнуўся 444 дні. Тактыка ісламістаў, як бачым, пасьпяхова ўжываецца ХАМАС і іншымі тэрарыстамі сёньня.

Гэта правяло да разрыву ў амэрыкана-іранскіх адносінах, што пацягнула, зразумела, санкцыі.

Той выпадак падкрэсьліў антыімпэрыялістычны дух рэвалюцыі, і новы рэжым назваў Злучаныя Штаты «вялікім сатаной», сымбалем прыгнёту і карупцыі, супраць якіх паўстала ісламская рэвалюцыя.

Гэты посьпех натхніў ісламісцкія групы ў розных краінах, ад Блізкага Ўсходу да Паўднёвай Азіі і далей. У Афганістане ісламская рэвалюцыя дала ідэалягічнае падсілкоўваньне баевікам-маджахедам, якія ваявалі з камуністамі-саветамі, а ў Лібане яна паспрыяла фармаваньню і дзейнасьці шыіцкіх тэрарыстычных груповак, такіх як Хізбала.

Першыя зьмены ў Іране

Стварэньне Ісламскай Рэспублікі Іран у 1979 годзе азначала радыкальны адыход ад папярэдняй палітычнай і сацыяльнай структуры краіны. Нягледзячы на тое, што рэвалюцыя абяцала справядлівасьць, годнасьць і свабоду ад замежнага панаваньня, наступствы былі вельмі на аматара.

Канстытуцыя Ісламскай Рэспублікі хоць і прызнае пэўныя правы і свабоды, ставіць іх у межы ісламскага права. Свабода слова, прэсы і сходаў абмежаваная, асабліва калі гэта супярэчыць ісламскай маралі або інтарэсам рэжыму. Палітычная нязгода часта сутыкалася з жорсткімі рэпрэсіямі. Тысячы і тысячы людзей былі забітыя.

Рэвалюцыя і наступнае ўсталяваньне тэакратычнай дыктатуры аяталы значна зьмянілі правы кабетаў у Іране. У эпоху шаха былі праведзеныя рэформы, скіраваныя на паляпшэньне роўнасьці, у тым ліку прадастаўленьне кабетам права голасу і пашырэньне іхных магчымасьцяў для атрыманьня адукацыі і працаўладкаваньня.

Аднак у Ісламскай Рэспубліцы правы перагледжаныя праз тлумачэньне законаў шарыяту. Абавязковае нашэньне хіджабу, сэгрэгацыя ў грамадзкіх месцах і ісламскія сямейныя законы зьяўляюцца прыкметнымі праявамі «посьпехаў» ісламскай рэвалюцыі.

Ісламская Рэспубліка сутыкнулася са значнымі эканамічнымі і сацыяльнымі праблемамі, якія пагаршаюцца міжнароднымі санкцыямі і карупцыяй. Эканоміка, у значнай ступені залежная ад экспарту нафты, была вельмі ўразьлівая да ваганьняў сусьветных коштаў на нафту і ўзьдзеяньня санкцыяў, уведзеных з-за ядзернай праграмы Ірану.

У Іран — без візаў!

Сёньня Іран уваходзіць у Вось Зла, якая намагаецца зьнішчыць увесь сусьветны парадак. Іранскія ісламісты не прызнаюць права на існаваньне дзяржавы Ізраіль і ўсялякімі спосабамі спрабуюць сьцерці габрэйкую краіну. Разам з гэтым Іран выступае хаўрусьнікам Расеі ў ейнай агрэсіі супраць Украіны.

Як вядома, рэвалюцыя зьядае сваіх дзяцей. Іранскія ісламісты таксама некалі стануць гісторыяй.