Забіў — значыць, сядзе. У Казахстане вынеслі прысуд былому міністру за забойства жонкі

Свет паступова змяняецца да лепшага. Часам — праз вялікія трагедыі. Напрыклад, для таго, каб у Казахстане ўзмацнілі пакаранне за хатні гвалт, спатрэбілася гучнае забойства, здзейсненае высокапастаўленым чыноўнікам. 

У Астане завяршыўся суд па справе былога міністра эканомікі Казахстана Куандыка Бішымбаева, які абвінавачваецца ў катаванні і забойстве сваёй жонкі Салтанат Нукенавай. Былы чыноўнік атрымаў 24 гады турмы, а яго працэс стаў знакавым для Казахстана, дзе востра стаіць праблема гвалту над жанчынамі.

Падчас працэсу з матэрыялаў матэрыялаў справы сталі вядомыя падрабязнасці падзей лістапада 2023 года, якія дзівяць сваёй жорсткасцю: на пасяджэннях суду былы міністр у падрабязнасцях расказваў, як збіваў жонку, а пакуль яна памірала, тэлефанаваў варажбітцы і перапісваўся са знаёмай. «Настоящее время» расказвае, што вядома пра гэтую справу.

Папярэджанне: у тэксце апісаны сцэны гвалту.

Што адбылося?

Увечары восьмага лістапада 2023 года Бішымбаеў пасварыўся з жонкай у рэстаране «Bau», які належыць сям'і былога міністра. Муж і жонка занялі там адну з VIP-кабінак.

Першы раз мужчына збіў Салтанат Нукенаву ў прыбіральні. На судзе ён заявіў, што падчас канфлікту Нукенава зняла з сябе і выкінула ва ўнітаз падораныя ім ўпрыгожанні, пасля чаго нібыта ўпала тварам на ўнітаз і, адскочыўшы, стукнулася галавой аб кафляную падлогу. Адвакаты сям'і забітай паказвалі фота гадзінніка і бранзалета, якія нібыта зняла з сябе жанчына.

Вынікі экспертызы паказалі, што гэтыя прадметы былі сарваныя з яе рук. Акрамя таго, адзначалася, што ў крыві Нуркенавай не было вялікай колькасці алкаголю, таму сказаць, што яна была на той момант у несвядомым стане, нельга. «Каб аскольчаты пералом носа ўтварыўся — гэта трэба чалавека ўдарыць аб унітаз», — заявіў судмедэксперт Тахір Халімназараў.

«З асаблівай жорсткасцю». У Казахстане судзяць міністра, які забіў сваю жонку

Другі раз Бішымбаеў збіў жонку на выхадзе з ліфта. Паводле яго, яны спрабавалі з'ехаць з рэстарана дадому, але ён быў занадта п'яны і заехаў на бардзюр. Пасля гэтага муж і жонка вырашылі вярнуцца ў VIP-кабінку. У ліфце паміж імі зноў пачалася сварка. Калі Нукенава выйшла, каб прайсці ў кабінку, Бішымбаеў спыніў яе і чатыры разы ўдарыў па твары. Калі жанчына ўпала, ён некалькі разоў ударыў яе нагой і паспрабаваў падняць за валасы, а затым зацягнуў у VIP-кабінку. Відэазапіс збіцця пасля выхаду з ліфта паказалі ў судзе. Што адбывалася далей — невядома, бо ў кабінцы няма камер.

«Я схапіў яе за валасы, даў чатыры аплявухі моцныя — дзве з левай рукі, дзве з правай, яна ў гэты момант, мабыць, упала. Калі яна ўпала, я штурхнуў яе разы тры-чатыры па сцягне, па ягадзіцы, я выразна ўсведамляў, што ніякі жыццёвы орган не павінен [быць закрануты]... Я штурхнуў яе разы чатыры: "Уставай, чаго ты". Я быў злы і пачаў за валасы яе падымаць», – расказваў у судзе былы міністр.

У VIP-кабінцы, паводле яго слоў, жонка легла на канапу і заснула. Ён накрыў яе пінжаком і лёг побач.

На наступны дзень Бішымбаеў пакінуў жонку ляжаць у рэстаране, а сам сышоў па справах. «Хуткую» ён выклікаў толькі ўвечары дзявятага лістапада, калі заўважыў, што ў Нукенавай пахаладзелі твар і цела. Лекары канстатавалі смерць жанчыны.

На целе забітай было мноства ран і сінякоў. Судовая экспертыза паказала, што Салтанат Нукенава памерла ад «закрытай чэрапна-мазгавой траўмы, якая суправаджаецца вострай субдуральнай гематомай». На шыі жанчыны знайшлі сляды задушэння.

Апошнія гадзіны перад смерцю, паводле слоў медэксперта, Нукенава была ў агоніі. Яна пакутліва памірала, задыхаючыся, і памерла задоўга да таго, як Бішымбаеў вырашыў выклікаць «хуткую».

Што кажуць Бішымбаеў, яго стрыечны брат і іншыя сведкі

Куандыка Бішымбаева затрымалі амаль адразу пасля забойства. Слуханні ў судзе пачаліся 11 сакавіка 2024 года.

Спачатку падсудны не прызнаваў віну. Ён казаў, што «датычны да смерці [жонкі], але наўмысна не забіваў, не было намеру здзяйсняць такі бессэнсоўны акт». Так ён адказаў на каментар маці забітай. Падчас выступу Бішымбаева, звяртаючыся да падсуднага, яна заявіла: «Я не бачыла твару свайго дзіцяці, Ты восем гадзін забіваў маю дачку!»

Пазней Бішымбаеў прызнаў, што нанёс жонцы пабоі, якія сталі прычынай яе смерці. Але ён усё яшчэ адмаўляе віну ў наўмысным забойстве.

Разам з Бішымбаевым судзілі яго стрыечнага брата Бакытжана Байжанава — дырэктара «Гастрацэнтра», якому належыць рэстаран «Bau». Мужчыну абвінавацілі ва ўкрывальніцтве і неданясенні аб злачынстве. Віну ён не прызнаў.

Стрыечны брат дапамагаў Бішымбаеву аднесці жонку ў машыну пасля збіцця, а потым назад у VIP-кабінку, калі яны зразумелі, што жанчына не стаіць на нагах.

Акрамя таго, пасля збіцця жонкі Бішымбаеў папрасіў Байжанава адпусціць персанал і выдаліць відэазапісы з камер назірання. У судзе высветлілася, што дзявятага лістапада рэстаран быў забраніраваны для расійскай дэлегацыі, якая прыехала ў Казахстан у дзень візіту ў Астану Уладзіміра Пуціна. Але бронь давялося зняць.

Сам Бішымбаеў гаварыў, што прасіў выдаліць запіс не для таго, каб схаваць забойства, а таму што не хацеў, каб відэа распаўсюдзілася па тэлеграм-каналах.

Яшчэ адной яго просьбай да Байжанава было ўзяць тэлефон жонкі і адвезці яго дадому. Па дарозе стрыечны брат былога міністра павінен быў заехаць у фітнес-цэнтр. Бішымбаеў тлумачыў гэта тым, што не хацеў, каб брат жонкі, які адсочваў яе тэлефон праз геалакацыю, ведаў, дзе яна знаходзіцца.

У Бішымбаева з братам жонкі ўжо быў канфлікт на глебе гвалту, які Бішымбаеў ужываў да Салтанат. На судзе брат Нукенавай Айтбек Амангельды расказаў, што праз некалькі месяцаў пасля таго, як пара правяла мусульманскі абрад шлюбу, сястра даслала яму фотаздымак з сінякамі на твары. Яна прасіла яго захаваць здымкі, выдаліць перапіску і нічога не рабіць. Брат вырашыў усё-ткі прыехаць у кватэру Бішымбаева. Ён хацеў забраць адтуль сястру.

«Я ёй сказаў: паехалі дадому, збірайся, табе гэта ўсё не патрэбна. Яна адказала, што сама разбярэцца, што яна дарослая самастойная жанчына... і што яна кахае Куандыка», — сказаў на судзе брат загінулай. Пасля гэтага ён зачытаў паведамленні сястры, у якіх прасіў яе сысці ад мужа, а яна адказвала, што «сама вінаватая».

Айтбек Амангельды таксама дадаў, што яго сястра ўсё-ткі прадпрымала спробы скончыць стасункі. Паводле яго слоў, за 2023 год Нукенава сыходзіла ад Бішымбаева каля васьмі разоў. Канчаткова парваць стасункі не магла праз тое, што мужчына шантажаваў яе інтымным відэа.

Сваёй сяброўцы Аідзе Ахмедзінай Нукенава расказвала, што Бішымбаеў маніпуляцыямі прымусіў яе зняць ролік, паабяцаўшы, што пасля гэтага яны расстануцца: «Ён сказаў, [што] не адпусціць, маўляў, у маёй сям'і ёсць фота са збіццём і нібыта мы яго будзем шантажаваць... і ён прасіў зрабіць відэа, дзе я голая, каб у яго таксама быў рычаг [ціску] на мяне, і што гэта яго гарантыя, што ніхто яго не будзе шантажаваць».

Званкі варажбітцы і здымкі збіцця ў тэлефоне

За пасяджэннямі па справе аб забойстве Салтанат Нукенавай пільна сачылі як у Казахстане, так і ў іншых краінах. Першапачаткова цікавасць да працэсу была выкліканая тым, што на лаве падсудных апынуўся вядомы ў краіне былы чыноўнік. Пры гэтым злачынства, якое ён здзейсніў, не толькі не замоўчвалі, а наадварот вялі адкрытыя трансляцыі з пасяджэнняў, на кожным з якіх станавіліся вядомымі новыя падрабязнасці жорсткага збіцця і падзей, якія адбываліся пасля.

«Адыграла ролю і навізна падачы інфармацыі, — мяркуе сузаснавальніца казахстанскай феміністычнай ініцыятывы «Фемініта» Гулзада Сяржан. — Інфармацыя транслявалася праз праўрадавы канал у добрай якасці. Многія грамадзяне Казахстана разлічваюць на рашэнне канфліктаў праз суд. Назіраючы за працэсам, яны атрымлівалі бясплатныя веды пра тое, як праходзяць справы па бытавых канфліктах».

Пакуль збітая ім жонка заставалася без дапамогі ў рэстаране, дзе пасля памерла, Бішымбаеў перапісваўся з некалькімі жанчынамі. Першым кантактам была блогерка Гульнара Насірбекава, другім – невядомая дзяўчына, запісаная ў тэлефоне былога міністра як «Юлія супер».

На судзе Гульнара Насірбекава пацвердзіла, што сустракалася з Бішымбаевым у тым жа рэстаране «Bau» ў абед дзявятага лістапада. Паводле яе, пра сустрэчу яны дамовіліся за дзень да гэтага. Былы міністр прапанаваў ёй выпіць кавы і абмеркаваць рэкламу рэстарана ў яе блогу.

З «Юліяй супер» Бішымбаеў пачаў перапіску раніцай дзявятага лістапада, спытаўшы ў яе: «Як справы?» Увечары дыялог працягнуўся. Былы міністр напісаў дзяўчыне: «Што роб? Вольная?» На яе паведамленне з пытаннем «А якой?» Бішымбаеў ужо не адказаў. У якіх адносінах ён быў з гэтай дзяўчынай, тлумачыць у судзе ён не стаў.

Замкнёнае кола гвалту: беспакаранасць у краіне = беспакаранасць у сям'і

Яшчэ адной суразмоўніцай Куандыка Бішымбаева дзявятага лістапада была знаёмая варажбітка: ён пытаўся ў яе пра стан збітай ім жонкі. Ён тэлефанаваў варажбітцы шэсць разоў і пісаў паведамленні. Першы раз Бішымбаеў патэлефанаваў «празорцы» ў  абедзенны час, калі ўбачыў, што на твары жонкі праступіў вялікі сіняк. Варажбітка была занятая і папрасіла ператэлефанаваць праз 10 хвілін, потым, паводле слоў былога міністра, запэўніла яго, што з жонкай усё ў парадку: «Ды яна проста стамілася і п'яная».

«Перад прыездам лекараў Бішымбаеў патэлефанаваў варажбітцы зноў. Паколькі пульс не знайшоў, хацеў спытаць, што адбываецца. Яна не брала, потым узяла, сказала выклікаць "хуткую" і кінула слухаўку. Я казаў ёй: "Вы ж казалі, што яна павінна прачнуцца ўвечары"», – расказаў суду Бішымбаеў. На пытанне аб тым, чаму ён не выклікаў "хуткую" адразу, а вырашыў прытрымлівацца парады варажбіткі, адказваў, што «давяраў ёй».

Доступ да ліставанняў суд атрымаў пасля разблакоўкі тэлефона Бішымбаева. Акрамя званкоў варажбіткі і паведамленняў, адпраўленых дзяўчатам, там знайшлі 12 відэа, знятых былым міністрам у дзень забойства жонкі. Публічна гэтыя запісы не транслявалі, але суддзя глядзела іх з гукам падчас пасяджэння. Відэа доўжацца па некалькі секунд. На запісах голас, падобны да голасу Бішымбаева, абзывае жанчыну нецэнзурнымі словамі і прымушае прызнавацца ў здрадзе.

На адным з відэа былы міністр пытаецца ў жонкі: «Ты спала з ім?» Уздыхнуўшы, жанчына адказвае: «Так». Спачатку Бішымбаеў гаварыў, што запісы яму скінуў нехта ў WhatsUp і яны захаваліся ў тэлефоне. Потым сцвярджаў, што гэтыя кадры — падробка і мантаж, хтосьці нібыта наклаў яго голас на відэа. Урэшце ён усё-ткі прызнаўся, што здымаў іх сам.

Казахстанскія журналісты змаглі распазнаць імя таго, пра каго ішла гаворка на відэа, – гэта Раімбек Баталаў. Як мяркуецца, старшыня праўлення Нацыянальнай палаты прадпрымальнікаў «Атамекен». Баталаў апублікаваў у сваім Instagram відэа, у якім назваў абвінавачанні Бішымбаева «адкрытым трызненнем» і «вар'яцкай хлуснёй».

Суд з удзелам прысяжных – як гэта ўладкавана ў Казахстане?

Суд над Бішымбаевым праходзіў з удзелам прысяжных. Пры праглядзе відэазапісаў таго, як былы міністр здзекаваўся з жонкі, засядацелі плакалі. Адной з жанчын у калегіі прысяжных стала дрэнна. Іншага засядацеля давялося замяніць па стане здароўя.

З 2010-2012 гадоў у Казахстане з удзелам прысяжных пачалі разглядацца ў судах усе асабліва цяжкія злачынствы. Паводле даных судовай калегіі па крымінальных справах Вярхоўнага суда, суды прысяжных выносяць апраўдальныя прысуды на 8-8, 5% часцей, чым звычайныя.

Хатні гвалт: маштабы праблемы ў Беларусі і ў суседзяў

Каб справа разглядалася ў такім фармаце, боку абароны дастаткова заявіць адпаведнае хадайніцтва. Усяго ў калегіі прысяжных 11 чалавек: 10 прысяжных і суддзя, які вядзе справу. Ёсць яшчэ двое дадатковых прысяжных на выпадак, калі спатрэбіцца замена. Для вынясення абвінаваўчага прысуду трэба, каб большасць прысяжных адказалі станоўча на тры пытанні па кожным з абвінавачанняў.

Эксперты кажуць, што суддзя можа ўплываць на прысяжных, прымушаючы іх адказаць на пытанні патрэбным чынам. Адвакат Джахар Уцёбекаў, напрыклад, пісаў: «Для апраўдання Бішымбаева дастаткова шасці галасоў з 11. Калі суддзя гэтага хоча, то ёй дастаткова пераканаць пяцярых прысяжных. Закон нават не забараняе ёй гэтага».

Справа аб забойстве Салтанат Нукенавай і абарона правоў жанчын

Падчас разгляду крымінальнай справы аб гібелі Нукенавай у судзе высветлілася, што Бішымбаеў прытрымліваўся традыцыйных поглядаў на размеркаванне роляў у сям'і. «Вось у мяне было да яе літаральна некалькі патрабаванняў, так?  Гэта каб яна праводзіла мяне на працу, вечарам гатавала вячэру. Больш ад яе нічога не патрабавалася. <...> Ну, праз тое, што яна ўвесь час была ў нейкім такім стане, яна не спраўлялася», — заяўляў падсудны.

Казахстанскія праваабаронцы лічаць, што Бішымбаеў так разлічваў схіліць на свой бок кансерватыўную частку насельніцтва краіны.

«Бішымбаеў ладзіць шоу не для нас, а для прысяжных. Ён цісне на стэрэатыпы, на маркеры, якія вызначаюць "добрых" і "нядобрых" жанчын. На жаль, у нашай краіне да гэтага часу звяртаюць увагу на тое, "чыстая" ці "нячыстая" нявеста. Нават калі самому мужчыну гэта ўсё роўна, гэта мае значэнне для сям'і, і яны [члены сям'і] могуць абражаць нявестку, гаварыць, што ў яе "не тая рэпутацыя" і што яна выйшла замуж не нявінніцай», – расказвала ў інтэрв'ю «Forbes» заснавальніца казахстанскай праваабарончай арганізацыі «SVET» («Stop Violence End Tyranny») Молдыр Албан.

Хатні гвалт у Беларусі: праблема ёсць, а вырашаць няма каму

З ёю згодная казахская актывістка і праваабаронца Гулзада Сяржан. Яна дадала, што лічыць «традыцыйныя каштоўнасці», па якіх, як высветлілася ў судзе, жыве Бішымбаеў, каланіяльнымі практыкамі. «У 2017 годзе нашы заканадаўцы здрадліва скапіявалі закон па дэкрыміналізацыі бытавога гвалту ў Расіі. На гэта наклаўся крызіс кавіда. У выніку мы атрымалі сапраўдны феміцыд», — адзначыла Сяржан.

Рэакцыя на працэс у Казахстане

Хатні гвалт — сур'ёзная праблема для Казахстана. Кожны год ад пабояў у сям'і паміраюць не менш за 80 жанчын — гэта афіцыйныя даныя Генпракуратуры краіны.

Працэс над Бішымбаевым запусціў новую хвалю дыскусіі аб барацьбе з хатнім гвалтам. Сацыяльныя сеткі запоўненыя допісамі пра працэс. Карыстальнікі публікуюць урыўкі з судовых пасяджэнняў, свае разважанні аб хатнім гвалце і відэа, закліканыя прыцягнуць увагу да праблемы.

Многія выступілі ў падтрымку Нукенавай і яе сям'і, дзяліліся публікацыямі з хэштэгамі #заСалтанат, #Saltanat. Пад першым хэштэгам у Instagram ужо налічваецца больш за 11 тысяч публікацый, у TikTok — больш за 40 тысяч.

У ЗША і Еўропе праходзяць акцыі ў падтрымку Нукенавай. Казахстанцы, якія жывуць там, выходзяць на вуліцы з плакатамі #Салтанатншын («За Салтанат»), No Excuse For Abuse («Няма апраўдання аб'юзу»).

Мастакі прысвячаюць працэсу свае працы. Актрыса Мадзіна Бяспаева прадставіла відэаперформанс «Права на абарону» па матывах суду над Бішымбаевым. Яна ўключыла ў яго словы з выступаў былога міністра. Перформанс пачаўся і скончыўся словамі: «Я павінен сябе абараніць. Мне няма сэнсу вам хлусіць».

Тыпалогія ўдараў

Але самы важны вынік грамадскай кампаніі вакол гэтага працэсу — прыняцце закона аб хатнім гвалце. 15 красавіка 2024 года прэзідэнт Казахстана Касым-Жамарт Такаеў падпісаў закон, які робіць больш жорсткім пакаранне за пабоі ў сям'і.

Законам уводзіцца крымінальная адказнасць за наўмыснае прычыненне лёгкай шкоды здароўю і пабоі. Акрамя таго, выключаецца магчымасць прымірэння бакоў, калі гаворка ідзе пра фізічны гвалт і жорсткае абыходжанне з дзецьмі або пра паўторны гвалт, які адбыўся на працягу года з моманту прымірэння бакоў. У Казахстане таксама павінны з'явіцца цэнтры падтрымкі сям'і, якія будуць дапамагаць пацярпелым ад гвалту.

Рашэнне суду

Суд прысяжных прысудзіў былога міністра эканомікі Казахстана Куандыка Бішымбаева да 24 гадоў пазбаўлення волі — за катаванні і забойства з асаблівай жорсткасцю сваёй жонкі Салтанат Нукенавай. Бакітжан Байжанаў, стрыечны брат Бішымбаева, які абвінавачваўся ва ўкрывальніцтве злачынства, атрымаў чатыры гады пазбаўлення волі.

У сваім апошнім слове Бішымбаеў заявіў, што вінаваты, але не ў наўмысным забойстве. «Ні ў адзін момант таго вечара я не жадаў смерці сваёй жонцы. Я не меркаваў такога зыходу. Я вінаваты, але не ў наўмысным забойстве», — заявіў ён, дадаўшы, што «не спрабаваў сысці ад адказнасці», а следства «паддалося ціску сацсетак і СМІ».