Аляксандр Баль: На «сутках» міліцыянты пыталіся, ці добра мяне корміць Радзіма

Улетку 2023 года магілёўскага барда Аляксандра Баля затрымалі і асудзілі па даносе памежніка. Адбыўшы тэрмін арышту, ён з'ехаў з Беларусі — як аказалася, на нявызначаны тэрмін. «Салідарнасць» пагаварыла з аўтарам-выканаўцам аб творчым пратэсце супраць вайны і рэпрэсій, звальненні з тэатра, прадчуванні вайны, «сутках» і жыцці ў вымушанай эміграцыі.

«Я не дасказаў усяго»

— Вельмі рада, што вы ў бяспецы і на волі.

— Дзякуй, — крыху разгублена ўсміхаецца Аляксандр. — Я цяпер часта чую гэты выраз. Наогул, усім нам таго трэба жадаць: мы не заслужылі быць не на волі, і калі мы вольныя ўнутры, чаму б і не быць свабоднымі звонку? Але, на жаль, маса людзей пакутуе, і маю свядомасць прыгнятае тое, што нічым не магу ім дапамагчы.

Цяпер гляджу ў акно, і мне не ўяўляюцца «касманаўты», якія прыйшлі мяне арыштоўваць. А вось ва ўласным доме, выглядаючы з акна, не мог адкараскацца ад адчування, што яны ўжо прыцэльваюцца.

У гэтым стане жыць невыносна: калі адкрываеш брамку — азіраешся, садзішся за руль — азіраешся, усяго баішся. Чалавек спыніўся перад табой на машыне — думаеш, ну вось, цяпер дакладна арыштуюць. Стан, што вось-вось прыйдуць, не вельмі прыемны, шчыра кажучы, таму дзесьці перастрахоўваешся: навошта правяраць на сабе задумы і намеры злых людзей?

Цяпер, вядома, выходжу з дому зусім з іншым настроем. Што тычыцца ўласнай бяспекі. А ад таго, што дзесьці ў Беларусі нехта іншы не можа свабодна дыхаць, вельмі сумна.

Пасля жніўня 2020-га прайшло ўжо тры гады, але тыя адчуванні не адпускаюць, кажа Аляксандр — і ў песнях усё роўна да гэтага вяртаецца:

— Я ж не дасказаў усяго. У 2020-м, калі ў першыя дні здарыўся самы жах, і мы чыталі ў інтэрнэце ўсе гэтыя навіны, лавіў сябе на думцы, што павінен сабрацца, мне трэба бегчы, трэба быць там. І вось я апранаюся, выходжу, кудысьці еду і па дарозе думаю: калі мяне забяруць, што я змагу? Ці змагу я сказаць, што, напэўна, павінен?

Гэта дзесьці спыняла... У Магілёве ў цэлым была не такая актыўнасць, як у сталіцы, не тыя маштабы. Але ўсё роўна хацелася ўнесці свой уклад, быць адначасова ва ўсіх месцах і сказаць нейкія патрэбныя, важныя словы, адначасова паказаўшы сваю нязгоду з тым жахлівым, што адбываецца.

— І вы гэта зрабілі. «На радзіме маёй бяда» з'явілася, калі не памыляюся, у кастрычніку 2020-га і стала адной з самых пранізлівых песень беларускага пратэсту: я чула, як ваша песня гучыць з вокнаў, з машын... Памятаеце, як яна з'явілася, што стала штуршком?

— Так, памятаю вельмі выразна. У пратэсных маршах раз-пораз гучалі «крычалкі», потым зноў маўчанне, потым пераклічка (памятаеце «Прастытуткі? Тут! Наркаманы? Тут!»), а потым зноў цішыня, людзі ідуць моўчкі. Знаёмая кажа: «Саша, а ў нас жа няма песні!». Я задумаўся пра гэта... На некалькі дзён.

Не было магчымасці зрабіць песню з аркестрам, але хацелася перадаць маршавы рытм і тэмп, водгук крокаў. Напісаў гэтую песню даволі хутка, таму што на самай справе нясцерпна свярбела, балела.

Кныровіч: Той Беларусі, у якой мы ўсе жылі да 2020 года, куды так цягне «вяртанцаў», больш няма

Я тады яшчэ працаваў у тэатры, а гэта ў цэнтры горада — і ледзь утрымліваў сябе ад таго, каб адкрыць акно, выставіць калонку, як раней рабілі (сваю любімую музыку ўключалі ў акно), каб усе пачулі гэтую песню. Разумеў, што гэта глупства, што гэтым я рэвалюцыю не зраблю, але, праўда, вельмі хацелася.

— Песня, што называецца, пайшла ў народ, і нават нейкі час гучала на канцэртах. Як прымалі?

— Добра, хоць і адчувалася, што рэагуюць з аглядкай. Усё ж такі, як бы мы ні былі рашуча настроены, усе мы жывыя людзі, і вінаваціць кагосьці, што ён перастае пляскаць або апускае рукі каля сваяка, які сядзіць, каб, барані Божа, ніякая камера не засняла — ніколі я нікога не асуджаў за гэта.

Так, добра, калі мы разам і падпяваем — але ўсё ж такі важна зберагчы сябе, інакш для каго ўсё гэта? Калі мы не будзем берагчы сябе, то пладамі нашых прац могуць скарыстацца дрэнныя людзі.

На жывых канцэртах, успамінае Аляксандр, слухачы выказвалі салідарнасць, як маглі: хтосьці прытопваў, хтосьці плакаў ад лішку пачуццяў. Іншая справа інтэрнэт-пляцоўкі, тут хапала і негатыву, і нават пагроз у адрас аўтара — але да гэтага ён ставіцца па-філасофску: калі абураюцца, значыць, зачапіла, значна важней, што абыякавых няма.

«На радзіме маёй» магла прагучаць і на фестывалях аўтарскай песні — у снежні 2021-га, выступаючы ў Маскве, Аляксандр Баль думаў было яе выканаць. Але, памеркаваўшы, вырашыў не ўносіць вострую палітычную ноту ў творчы бардаўскі конкурс: «Тады яшчэ ўсе выконвалі песні па-за палітыкай, па-за вайной, і тое, што праз усяго два месяцы з многімі ўдзельнікамі мы сталі ў прамым сэнсе ідэйнымі ворагамі — дзіўна і страшна».

— Вельмі хочацца, каб гэтая песня хутчэй перайшла ў стан «рэтра», стала гісторыяй, не звязанай з тым, што мы пражываем тут і цяпер, з нашым болем, — уздыхае суразмоўца.

«Тэлевізар, дзе паказваюць Лепса і Круга, значна мацнейшы»

— Як вашы песні ўспрынялі іх антыгероі, сярод сілавікоў ёсць слухачы, якія разумеюць?

— Я вам раскажу, як яны слухалі мае песні, — смяецца бард. — У ізалятары, дзе я адбываў «суткі», вельмі гулкі калідор. І вось прыходзяць розныя афіцэры да калідорнага з пытаннем, хто тут у цябе, і ім уключаюць гэтую песню. З мабільніка гучыць вельмі гучна, на ўвесь калідор раздаецца «На радзіме маёй бяда, бяда» — і яны адразу пачынаюць шыпець: цішэй, цішэй... А справа адбываецца ў турме — такая недарэчнасць ва ўсім гэтым, такая недарэчнасць, і яны пасмейваюцца, што дарослы чалавек, а так па-дурному разважае.

Яны мне казалі, што шчыра вераць у свайго правадыра. Зразумела, што ў іх пры гэтым кабура, і стол, і ствол. Заходзіла прыкладна такая размова: «Добра, апусцім, што я міліцыянт — ты можаш мне сказаць, чаго вы хочаце?» — «А давайце, — кажу, — памяняемся месцамі, і тады я шчыра пагавару з вамі. А цяпер чаму я павінен вам верыць, калі ў вас кодла з гарматамі і пер'ем?»

Размовы з імі не можа атрымацца — настолькі мы розныя планеты. Калі мяне арыштавалі, я ж вяртаўся з канцэрта, не падазраючы, якая весялосць мяне чакае. На мяжы, у Віцебскай вобласці, узялі тэлефон на дагляд. Адзін з аператыўнікаў паклікаў маладога амапаўца ў поўнай амуніцыі, і той стаіць з аўтаматам, слухае куплет песні з тэлефона і кажа: «Глупства нейкае. Трэба спяваць, як Лепс! Ці як Круг».

Смешна, і шкада іх. А з другога боку, думаеш: гэта ж таксама мае суайчыннікі, да якіх неяк спрабуеш дагрукацца — а там нікога. І табе ў адказ распавядаюць, што такіх «ідэйных» ненавідзяць, і што нас трэба адпраўляць на перакоўку.

Здавалася, яны хочуць, каб я ім нагрубіў — але барані Божа грубіць вар'яту, у якога ў руках зброя і які адчуў сваю беспакаранасць.

Ён чытаў мой верш: «Мы ў палоне? Мы ніхто? Мы нішто? Наша імя цярпілы?». І я бачыў, як ён прыходзіць у жах ад таго, што нехта можа так казаць пра іх. «Вы што, — кажа, — хочаце, каб я паклікаў АМАП, паказаў ім гэтыя вершы, каб з вамі зрабілі, як тут напісана, «дазваляеш падонку сябе на дубінку надзець»?

Наогул, гэта ўсё даволі доўга працягвалася: затрымалі мяне ў 12.30, а кайданкі надзелі ў 19.35. Тэлефон канфіскавалі, вядома.

З пункту гледжання гісторыі, гэтая сітуацыя даволі пацешная, а з пункту гледжання Радзімы — вельмі брыдкая, яна паказвае, што не дагрукацца нам да «таго боку», не атрымаецца нармальна дамовіцца, растлумачыць і пераканаць. Таму што тэлевізар, дзе паказваюць Лепса і Круга, значна мацнейшы.

— Як прайшлі вашы «суткі»?

— Перыядычна падсаджвалі ўсякіх п'яніц, якія скардзіліся на жыццё. І я спачатку думаў, што ўсе іх апавяданні — праўда, а потым пачаў падазраваць, што гэта спецыяльныя людзі, якіх падсаджваюць, каб вывудзіць інфармацыю.

А потым адзін з калідорных абурыўся па тэлефоне, калі прывялі чарговага, ужо чацвёртага за пятнаццаць сутак, суседа: «Што ён у яго высветліць, ён жа п'яны зусім!?»

Гэта значыць, мэта была праз гэтых людзей высветліць нешта пра мае «сувязі з апазіцыяй», з тымі «бабкамі», якія я быццам бы атрымліваю за свае песні, — са смехам успамінае Аляксандр. — І міліцыянты ў мяне абсалютна сур'ёзна пыталіся, ці па сваёй волі я гэта пісаў. Немагчыма нешта растлумачыць гэтым людзям, затое яны павераць самаму неверагоднаму, што было сказана з тэлевізара.

— Калі пятнаццаць сутак падыходзілі да канца, далі зразумець, што да вас яшчэ прыйдуць?

— Не. Наогул, трэба сказаць, ставіліся ўсе даволі паважліва. Нават калі вырашылі забраць у мяне «лішнія» рэчы, якія я выкарыстоўваў у якасці падушкі, бо «палітычным» нічога не выдаюць (ручнік і бялізна, якія я заварочваў у майку, каб на гэтым неяк спаць — усё баліць пасля тамтэйшых дошак).

Прытым які-небудзь афіцэр, калі спрабаваў нешта сказаць ці спытаць, вельмі хваляваўся — я бачыў, як ён увесь чырванее. Але ні разу мне не нагрубілі, не спрабавалі неяк зняважыць. Адзінае, што пацікавіліся: ці добра мяне корміць — і праз паўзу — Радзіма? Адказваць на гэтае пытанне можна было б доўга, але я разумеў, што гэта бессэнсоўна або будзе сабе даражэй, таму проста паціснуў плячыма.

Выпусцілі Баля з РАУС своечасова, хвіліна ў хвіліну, і на развітанне абышлося без пагроз у духу «мы да цябе яшчэ дабяромся». Аднак у сваёй справе Аляксандр заўважыў, акрамя асноўнага абвінавачвання паводле артыкула 19.11 ч. 2, «распаўсюджванне экстрэмісцкай інфармацыі» (спасылка на Паўла Латушку), яшчэ каля 40 старонак, якія сілавікі «выцягнулі» з тэлефона — вершы, фатаграфіі з кліпаў і г.д. Суддзя прагартала гэтую частку без цікавасці, але думка пра тое, што гэтую інфармацыю яшчэ выкарыстоўваюць, не давала спакою.

— Неўзабаве я паехаў на фестываль у Арменію, і тут суседзі мае паведамляюць: прыйшлі «супрацоўнікі», чагосьці хочуць, звоняць у дзверы — і я зразумеў, што вяртацца мне не трэба.

«Калі я пішу, я злы. Гэта дае надзею на жыццё»

— Пасля падзей 2020-га з Магілёўскага абласнога драмтэатра звольнілі дырэктара Андрэя Новікава, загліта Вольгу Семчанка, адміністратараў, юрыстаў, намесніка дырэктара, артыстаў, «сышлі» і вас. З якімі пачуццямі расставаліся з тэатрам, якому было аддадзена 26 гадоў жыцця?

— Калі ты 26 гадоў працуеш у тэатры, і да цябе на «вы», і па імені ды па бацьку, і ў кабінет уваходзяць са стукам, і ставяцца паважліва. І раптам ні з таго ні з сяго з'яўляюцца нейкія людзі, захопліваюць у тэатры ўладу, нахабна нагой адкрываюць дзверы і кажуць «ды сыходзь ты да чортавай маці», і іншае, іншае — уяўляеце, які настрой?

Не шкада сыходзіць — тэатр ужо не быў ранейшай мілай мясцінай, ён быў ужо загаджаны варварамі і вандаламі, якія выціраюць ногі аб усё, што табе было дорага.

У момант, калі канчаецца нармальны слоўнікавы запас, пераходзіш на эмацыйны. Нехта, пачуўшы, як я лаюся з гэтымі людзьмі, падумаў, што справа да бойкі дайшла. Не, барані Божа.

Не было канкрэтнага патрабавання, што я такі-сякі і таму павінен сысці. Проста ўвальваецца ў студыю нейкі чалавек, быццам бы стрыечны брат дырэктара, адказны за нешта там — а ты тут складаеш песні для казачкі, «тра-ля-ля, вожычычкі, зайчыкі». І вось ён прыйшоў, незразумела навошта, і стаіць у дзвярах. Здавалася, што чакае грубасці. Не сысці было ўжо проста немагчыма. Але без эксцэсаў — «па пагадненні бакоў».

— На той момант было ўжо відавочна, што рэпрэсіі не спыняцца і што зачышчаць працягнуць усё жывое. Не было ў вас думкі з'ехаць з Беларусі?

— У эміграцыю хацелася заўсёды, яшчэ ў падлеткавым узросце, калі мы марылі пра жуйку, красоўкі і іншыя радасці. І пасля 8 класа мы паехалі з пацанамі ў Рыжскае мараходнае вучылішча паступаць: хтосьці сказаў, што маракі ў «замежжа» ходзяць. Але я заваліў матэматыку і, вярнуўшыся, падаў дакументы ў ПТВ (як з гумарам кажа пра гэты эпізод сваёй біяграфіі бард, «маю незаменны ў мірным жыцці трэці разрад слесара»).

У першы раз з'ехаў сур'ёзна ў 1993 годзе, у Ізраіль, як толькі з'явілася магчымасць хоць кудысьці з'ехаць. Але застацца там мог толькі адным спосабам: ажаніцца. Прапрацаваў некалькі месяцаў на будоўлі, але разумеў, што дома нешта не дарабіў, і гэта адчуванне не давала спакою, ды і жаніцца не хацеў — вярнуўся.

З'ехаць з нашай Радзімы — з Савецкага Саюза, з постсавецкай краіны, з Беларусі — ніколі не позна і ніколі не сорамна. Я марыў пра гэта вельмі даўно. Іншая справа: куды, навошта?

Адзін паляк клікаў у госці: «Прыязджай да нас, у Варшаву, толькі, калі ласка, не спявай па-руску». А я, так атрымалася, складаю, спяваю па-руску, і калі мне не спяваць па-руску — гэта значыць, што ніяк. У гэтым сэнсе я палонны моўнай сітуацыі.

Я два месяцы жыў у Арменіі. Армяне добра разумеюць розніцу паміж уладай і народам і спачувалі мне. Да беларусаў ставяцца інакш, чым да расійцаў — да нас трошкі цяплей. Але ўсё ж я звязаны рускай мовай вельмі моцна. Гэта не дае магчымасці асімілявацца ў эміграцыі, проста жыць, шчасліва выступаючы; трэба быць вельмі вядомым чалавекам у постсавецкіх краінах, каб дазволіць сабе жыць на такім узроўні.

Але калі «прыцісне», і ты з'язджаеш з адным чамаданам і з гітарай, разумееш — Госпадзе, ды нічога мне больш і не трэба. Вось калі б гітару не ўзяў з сабой, было б складаней.

Да канца сваіх дзён буду ўдзячны добрым людзям, якія дапамагаюць выжыць у чужой краіне. Калі незнаёмы чалавек піша і настойліва патрабуе мае банкаўскія рэквізіты, а потым яшчэ і дзякуе мне за нешта — гэта кожны раз даводзіць да слёз. Дзякуй вам, людзі добрыя! Беражыце сябе!

«Галоўным становіцца не “пакаранне”, а “запалохванне”, такі своеасаблівы контррэвалюцыйны тэрор»

— Як вы адаптуецеся цяпер, з рускай мовай, у краіне, дзе, мякка кажучы, не занадта даруюць рускамоўным: ці ёсць планы, што рабіць далей, або пакуль у падвешаным стане?

— Ніякага разумення, што будзе далей. Я жыў у Арменіі з думкай, што там перазімую. Але тут зноў бяда ў Карабаху, шмат уцекачоў-армян, і ў службе па эмігрантах кажуць: вы ж разумееце, што суайчыннікі ў нас у прыярытэце, а вашы справы і інтарэсы адсоўваюцца на нявызначаны тэрмін.

Да таго ж бежанцаў было так шмат, што ўзляцелі цэны на жыллё, перспектыва была жудасная, і, паколькі ў мяне была віза, я вырашыў з'ехаць у Еўропу.

Хацеў перазімаваць у цяпле — зімую са снегам. Мае сябры, знаёмыя, сябры па сацсетках клікалі ў госці ў розныя краіны, у тым ліку ў Ізраіль — і хто мог падумаць, што там такое здарыцца? Так што ні ў чым нельга быць упэўненым, і нешта планаваць цяпер — гэта здзяйсняць нейкі гвалтоўны акт над здаровым сэнсам.

Так, я жывы, у мяне ёсць грэчка з сасіскай, і больш ад мяне цяпер нічога не залежыць. Хіба што новыя песні — біўся вось над адной некалькі дзён.

— Пішацца?

— Пакутліва, але, аднак, так. Калі пачалася вайна, наогул адбіла ўсё жаданне. Памятаю, напярэдадні я захварэў на ковід; а як толькі прачытаў навіны, што здарылася ўварванне — тэмпература сышла, і я рэзка ачуняў.

Тут эмацыйны момант вельмі важны. У першы час, акрамя слёз, нічога не было. А калі душаць слёзы, пісаць вельмі складана. Ты можаш плакаць над тым, што злажаў, гэта так, але калі ты плачаш — складаць немагчыма.

Пакуль не прыйшла лютасць — яна, прынамсі, дапамагае перамагчы дэпрэсію, стан засмучэння. І цяпер, калі я пішу, я злы, люты — гэта дае надзею на жыццё.

Чаму беларусаў затрымліваюць «пры вяртанні з-за мяжы». Яшчэ адна прычына

«Каб у камеры быў тэлевізар і па ім паказвалі, наколькі мы шчаслівыя без яго»

— Кажуць, у паэтаў ёсць дар прадбачання; і некаторыя вашы старыя песні сёння зноў актуальныя. Як думаеце, чорная паласа, у якую трапілі беларусы — гэта надоўга?

— Я ж не прарок і не празорлівец, — сумна ўсміхаецца Аляксандр. — У дваццаць гадоў, складаючы шмат песень на тэму смерці, зразумеў, што прарочыць бяду прасцей. Вось кажаш, што будзе дрэнна, і яно будзе так.

Хоць, бывала раней, сніліся нейкія сітуацыі, якія пазней раптам спраўджваліся. І што цікава, калі паглядзець у соннікі, звычайна сюжэты ў сне азначаюць зусім іншыя рэчы: сабака — гэта да аднаго, рыба — да цяжарнасці. І толькі калі сніцца вайна — гэта да вайны.

Вось вайну я бачыў у сне вельмі відавочна ў 2014 годзе. Зразумела, што для нас, якія выраслі на савецкіх фільмах, вайна звязана з гітлераўцамі-фашыстамі: вось і мне снілася, што я ўцякаў ад нейкіх матацыклістаў у нямецкай форме, хаваўся, відавочна адчуваў небяспеку. І тут пачалася гісторыя з уварваннем у Крым.

І ў 2022-м снілася, што па дарозе недалёка ад майго дома едуць танкі, і калі пачалася вайна, я сяджу каля дома, гляджу на гэтую дарогу і разумею, што яны ў любы момант могуць прыехаць. Ад такіх сноў сапраўды страшна. Але, як і калі гэта ўсё скончыцца, на жаль, адказу я не ведаю.

— Хочацца вярнуцца ў Беларусь і праспяваць старыя і новыя песні ўжывую?

— Так, вельмі хочацца. Калі пачаліся пратэсты і я быў перакананы, што мы перамагаем — абяцаў сабе, што на ганку свайго тэатра абавязкова буду спяваць. Потым, калі пратэсты разгарнуліся больш шырока, уяўляў, якія мы будзем радасныя і шчаслівыя і які адбудзецца канцэрт на цэнтральнай плошчы.

А наогул, калі казаць пра будучыню: калі людзі па-злому жадаюць смерці нашаму «любімаму і дарагому правадыру» — я не жадаю. Не хачу, каб перамены здарыліся з гэтай прычыны. Наадварот, хачу, каб ён жыў вельмі доўга. Каб у камеры ў яго быў вялікі прыгожы тэлевізар і каб там пастаянна паказвалі, наколькі мы шчаслівыя без яго.