Фрыдман: Я б не рабіў «Магутны Божа» гімнам Беларусі
Гісторык і палітычны аглядальнік Аляксандр Фрыдман патлумачыў, чаму прапаганда палюе на Каліноўскага і адкуль такая нелюбоў да БЧБ-сцяга і «Пагоні».
Прапаганда спрабуе цалкам сцерці імя Кастуся Каліноўскага з памяці беларусаў. Ілюстрацыйнае фота «НЧ»
У Свіслачы Гродзенскай вобласці гімназію імя Кастуся Каліноўскага перайменавалі ў гонар падпольшчыцы Праскоўі Васіленка. Адзіная навучальная ўстанова ў краіне насіла імя Кастуся Каліноўскага невыпадкова: тут ён вучыўся ў 1847-1852 гадах.
Яшчэ раней са школьнай праграмы прыбралі раман Уладзіміра Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» пра паўстанне 1863-1864 гадоў.
Відавочна беларускі рэжым сцірае імя Кастуся Каліноўскага з памяці народнай.
Якую небяспеку Каліноўскі ўяўляе для беларускага рэжыму? Чаму мінскія «знаўцы» з лукашэнкаўскай абоймы абзываюць бел-чырвона-белы сцяг «нацысцкім»? І хто сёння ў краіне запраўляе гістарычнай навукай?
«BGmedia» абмеркавалі гэтую тэму з гісторыкам, палітычным аглядальнікам Аляксандрам Фрыдманам.
Імя Каліноўскага спрабуюць сцерці з памяці
— Многія пастановы ўладаў адносна Каліноўскага прымаюцца спантанна, асабіста я не заўважаю паслядоўнасці дзеянняў. У адносінах да Каліноўскага назіраецца дваістасць. З аднаго боку, Каліноўскі выкраслены са спісу беларускіх нацыянальных герояў, абвешчаны злачынцам, забойцам, які пераследаваў праваслаўных і далей у такім жа духу. Дзяржаўная прапаганда выкарыстоўвае любую магчымасць, каб нанесці па ім удар. Кіраўнік лукашэнкаўскай адміністрацыі Сергяенка прама сказаў, што гэта не наш герой. А з іншага боку, вуліцы Каліноўскага заставаліся, гімназія таксама насіла імя Каліноўскага — ніхто іх не пераназываў да нядаўняга часу.
Глядзіце таксама
Парадокс зразумела прапаганда. У адным з эфіраў я выказаўся з гэтай нагоды, і прапагандыстаў гэтая гісторыя зачапіла. Настолькі зачапіла, што вырашылі выказацца наконт таго, чаму не пераназываюць вуліцы. Прагучаў вельмі дзіўны аргумент: прапаганда назвала Каліноўскага «падонкам», але, маўляў, мы не ўкраінцы, каб пераназываць. «Бедныя-няшчасныя» людзі жывуць на вуліцы Каліноўскага ў Мінску, а вуліц Каліноўскага ў Беларусі не адна і не дзве: у Гродне, у Жодзіне, у іншых гарадах вуліцы названыя імем Каліноўскага. Яшчэ ў савецкія часы, не ў лукашэнкаўскія. Прапагандысты агучылі свой «аргумент» тыдні два таму, у мяне тады ўзнікла думка, што сапраўды не пераймяноўваюць вуліцы Каліноўскага, таму што не хочуць параўнанняў з Украінай.
Але аказалася, што ўсё не так. Махавік працуе, але рашэнні прымаюцца даволі павольна: яшчэ два тыдні таму такога рашэння не было. Цяпер гімназію імя Кастуся Каліноўскага ў Свіслачы перайменавалі ў гонар падпольшчыцы Праскоўі Васіленка. Я шчыра спадзяюся, што мае развагі не сталі каталізатарам для прыняцця гэтага рашэння. І нават упэўнены, што не сталі каталізатарам, але дваістасць падыходу да гістарычнай постаці дайшла да іх. І яны пачалі кампанію супраць Каліноўскага, і пачалі са школы. Думаю, на чарзе — перайменаванне вуліцы Каліноўскага ў Мінску і ў іншых беларускіх гарадах.
Каліноўскі стаў сімвалам пратэстаў 2020 года
— Чаму? Лукашэнку ў 2019 годзе задавалі пытанне наконт стаўлення да Кастуся Каліноўскага. Пасля перапахавання Каліноўскага «Еўрарадыё» запыталася ў Лукашэнкі, ці лічыць ён Каліноўскага нацыянальным героем. Той адказаў даволі нейтральна: гэта наш чалавек, але нацыянальным героем яго не назваў. Каліноўскі з'яўляўся сімвалам супраціву рэжыму, але рэжым не вёў з ім вайну.
З 2020 года ўсё абвастрылася, паколькі Каліноўскі стаў фігурай, з якой ідэнтыфікавалі сябе пратэстоўцы. Потым ва Украіне паўстаў полк Каліноўскага: яго імя абрана невыпадкова. У сувязі з гэтым нянавісць улады да Каліноўскага ўзмацнілася. А акрамя таго, у структуры ўлады заўсёды знаходзіліся людзі (назавем іх «русафіламі»), якія заўсёды змагаліся з Каліноўскім, нават калі гэта яшчэ не было ў модзе. Той жа Гігін заўсёды падкрэсліваў, што яго любімая гістарычная фігура — генерал-губернатар Мураўёў, «вешальнік» паўстання 1863-1864 гадоў. Ва ўладзе ёсць людзі, якія прасоўваюць гэтыя наратывы і з асабістых, і з ідэалагічных прычын.
Прысутнічае і расійскі фактар. Расійскі бок навязвае свой вобраз Каліноўскага — праціўніка Расіі, паляка, русафоба, а беларуская ўлада гэтаму патурае. Але патурае не праз ідэалагічныя прычыны, а таму што Каліноўскага выкарыстоўвае іншы бок: раз вы выкарыстоўваеце, дык мы вам адкажам. Тое самае з бел-чырвона-белым сцягам і гербам «Пагоня». Думаю, Лукашэнка першапачаткова пляваць хацеў і на герб, і на сцяг. Але калі ён убачыў, што бел-чырвона-белы сцяг і «Пагоня» ператвараюцца ў сімвал пратэсту, ён правёў рэферэндум у 1995 годзе. А пасля 2020 года і зусім разгарнулася паўнавартасная хваля пераследу бел-чырвона-белага сцяга.
Глядзіце таксама
— Гэта значыць, Каліноўскі выступае сімвалам беларускіх пратэстаў?
— У вачах улады — так. Але ва ўладзе ёсць таварышы, якія карыстаюцца ўдалым момантам, каб сцерці з памяці Каліноўскага. Напрыклад, Гігіна гэтае пытанне турбавала апошнія 25 гадоў. А цяпер у яго ёсць магчымасць расправіцца з Каліноўскім: ён моцна ўплывае на сталічную палітыку і праціскае гэтае рашэнне. Але ўнутры ўлады таксама, як мне здаецца, згоды няма. Па бел-чырвона-белым сцягу ёсць згода паміж ключавымі гісторыкамі рэжыму. А ключавых гісторыкаў рэжыму на гэты момант, напэўна, тры: Даніловіч — рэктар Акадэміі кіравання, Марзалюк і Гігін. А вось адносна Каліноўскага Марзалюк не выказваецца, мне здаецца, што да яго ён ставіцца па-іншаму.
Бел-чырвона-белы сцяг і «Пагоня» ніякага дачынення да нацызму не маюць
— Раз ужо закранулі тэму знакаў. Днямі старшыня Вярхоўнага суда абвясціў, што з 2020 года за «прапаганду або публічнае дэманстраванне, выраб, распаўсюджанне нацысцкай сімволікі або атрыбутыкі» да адміністрацыйнай адказнасці прыцягнутыя 650 чалавек. Пра дакладнасць статыстыкі прамаўчу. Як я разумею, пад «нацысцкімі сімваламі» маецца на ўвазе менавіта бел-чырвона-белы сцяг. Але па якім гістарычным і юрыдычным праве бел-чырвона-белы сцяг абвешчаны «нацысцкім»?
— «Нацысцкай сімволікай» прынята называць тую сімволіку, якую выкарыстоўвалі нацысты. Свастыка не з'яўляецца першапачатковай сімволікай нацыстаў, але яна стала сімвалам нацызму. Са свастыкай даволі зразумелая гісторыя.
А вось што тычыцца бел-чырвона-белага сцяга і герба «Пагоня», то яны ніякага дачынення да нацызму не маюць. Сапраўды, падчас Другой сусветнай вайны падчас акупацыі Беларусі былі людзі, якія супрацоўнічалі з нацыстамі і выкарыстоўвалі згаданую сімволіку. Але гісторыя сімволікі не абмяжоўваецца перыядам акупацыі. Таму з-за гэтага перыяду называць гэтую сімволіку нацысцкай, прынамсі, неразумна. Таму што рэжым Вішы ў Францыі, які супрацоўнічаў з нацыстамі, падчас вайны выкарыстаў нацыянальную французскую сімволіку — французскі трыкалор. Гэта падстава, каб абвясціць французскі трыкалор нацысцкай сімволікай і забараніць? Усе гэтыя «аргументы» надуманыя, прычым надуманыя пасля пратэстаў 2020 года.
Глядзіце таксама
Дарэчы, гэта ўжо другі ўсплёск пераследу нацыянальнай сімволікі. Першы прыйшоўся на рэферэндум 1995 года, тады і паўстаў наратыў пра «нацысцкую сімволіку». Лукашэнка дамогся сваёй мэты, хоць, як мы бачым, працяглы перыяд гэтая барацьба з сімволікай не насіла актыўнага характару. Але пасля 2020 года, калі людзі выйшлі на пратэсты пад бел-чырвона-белымі сцягамі і гербам «Пагоня», адбылося своеасаблівае дэжавю.
Наогул трэба сказаць, што мы жывём у такі час, асабліва ва ўсходнееўрапейскім кантэксце, калі такія тэрміны, як «нацызм», дэвальваваныя: тое, што цяпер маюць на ўвазе пад гэтымі тэрмінамі, не мае нічога агульнага з рэальным нацызмам. Проста гэты тэрмін выкарыстоўваецца палітыкамі, каб абразіць, закрануць, зняважыць сваіх праціўнікаў, таму што ў людзей нацызм выклікае адпаведныя асацыяцыі.
— Тут да месца згадаць, што і Лукашэнка першую прысягу прымаў пад бел-чырвона-белым сцягам, які ён жа і абвясціў «нацысцкім»…
— Ён жа тлумачыў, што іншага сцяга тады не было.
Я бачу праблему ў іншым. Большасць людзей з гісторыяй знаёмыя вельмі павярхоўна. Калі ім з кожнага праса будуць паказваць кадры па выкарыстанні бел-чырвона-белага сцяга ў перыяд Другой сусветнай вайны, гэта ўдарыць па рэпутацыі сцяга. Гэта значыць, колькасць людзей, якія сімпатызуюць сцягу, будзе змяншацца нават сярод дэмакратычнай часткі грамадства. Гэты аргумент я даволі часта чую сярод праціўнікаў бел-чырвона-белага сцяга: я супраць Лукашэнкі, я за дэмакратыю, але мы не можам выкарыстоўваць сцяг, які выкарыстоўвалі нацысты.
Ёсць шмат спрэчных момантаў адносна бел-чырвона-белага сцяга. Асабіста для мяне гэты сцяг праблематычным зусім не з'яўляецца, мне абсалютна зразумела, як і чаму выкарыстоўвалі гэты сцяг і хто яго выкарыстаў. Гэта подла да бел-чырвона-белага сцяга і да дэмакратычнага руху ў цэлым — звесці ўсю яго гісторыю да дзеянняў людзей, якія супрацоўнічалі з нацыстамі.
Ёсць больш праблематычныя рэчы, якія існуюць у дэмакратычных колах. Напрыклад, у якасці будучага гімна разглядаецца «Магутны Божа» Наталлі Арсенневай. Гэтая гісторыя куды больш праблематычная, чым з бел-чырвона-белым сцягам. Арсеннева падчас акупацыі ўсё-ткі супрацоўнічала з немцамі, яна друкавалася ў выданнях нацысцкай прапаганды. І напісаны гэты верш падчас вайны. Калі б мне задалі пытанне, як я стаўлюся да таго, каб гэты твор стаў гімнам будучай Беларусі, я б не рэкамендаваў гэтага рабіць.
Глядзіце таксама
Але паміж дзвюма з'явамі існуе вялізная розніца: паміж Арсенневай, якая падчас вайны піша «Магутны Божа», і бел-чырвона-белым сцягам, які быў сімвалам першай беларускай дзяржавы ў асобе БНР, а потым некаторы час выкарыстоўваўся калабарацыяністамі. Заўважце: менавіта калабарацыяністамі, а не нацыстамі.
— Да перайменавання гімназіі ў Свіслачы прыклала руку сумна вядомая Вольга Бондарава. Па-мойму, гэта не нават не гаворачая галава, а язык, які боўтаецца і якім спрытна кіруе нябачная сіла. Што гэта за сіла?
— А я не пагаджуся, што Бондарава такая несамастойная фігура. Яна якраз стварае ўражанне чалавека абсалютна некантралюемага, якую проста нясе. Яна адчувае, што прыйшоў яе час. Хутчэй, яна не столькі выступае за ўладу, колькі за «рускі свет». Дапускаю, што гэта яе ўласная ініцыятыва.