«Беларуская мова ніколі не была "мёртвай мовай", але доўгі час яна заставалася глыбока недаацэненай»
Беларускія творцы расказалі ўкраінскаму выданню «The Kyiv Independent» пра тое, як цяпер выжываюць беларуская мова і культура пры антыбеларускім рэжыме.
Хоць беларуская мова з'яўляецца адной з дзвюх афіцыйных дзяржаўных моў у Беларусі, рашэнне гаварыць, чытаць і пісаць на ёй можа быць небяспечным выбарам для беларусаў.
Пасталеўшы, беларуская паэтка і перакладчыца Вальжына Морт даведалася, як успрымаецца беларуская мова ў яе краіне.
«Беларуская мова падвяргалася кпінам з-за яе "вясковага гучання" і ў цэлым лічылася бескарыснай — мова, якая ніяк не магла выказаць паўсядзённае жыццё ў Беларусі. Вядома, гэта сумная іронія лёсу», — гаворыць Морт у інтэрв'ю «Kyiv Independent».
«Праўда заключаецца ў тым, што руская мова не выказвала таго, што значыць быць маленькай дзяўчынкай у савецкай Беларусі, а затым, пасля распаду СССР, — жыць у каланіяльнай шызафрэніі і прачынацца ў сваёй краіне, у якой на самой справе нічога табе не належыць», — дадае Морт.
Нягледзячы на больш чым двухвекавую палітыку русіфікацыі, навязаную краіне, беларускія пісьменнікі кажуць, што іх мова і культура захаваліся.
Пасля масавых пратэстаў у 2020 годзе супраць сфальсіфікаванай «перамогі» Аляксандра Лукашэнкі на прэзідэнцкіх выбарах усё больш беларусаў сталі цікавіцца сваёй спадчынай і тым, як яна адрознівае іх ад Расіі.
Тым, хто робіць гэта аублічна, цяпер у Беларусі можа пагражаць турэмнае зняволенне. Людзі, якія размаўляюць па-беларуску, лічацца праціўнікамі рэжыму, іх арыштоўваюць, штрафуюць і знявольваюць па палітычна матываваных абвінавачаннях. Нягледзячы на гэтую рызыку, многія разглядаюць захаванне беларускай мовы і культуры як працяг сваёй барацьбы за дэмакратычную і па-сапраўднаму незалежную краіну.
Хісткі статус беларускай мовы пры Лукашэнку
Пасля многіх гадоў прыгнёту з'явілася надзея, што за распадам Савецкага Саюза рушыць услед адраджэнне беларускай культуры. Аднак гэта кароткае акно магчымасцей было закрыта хуткім прыходам Лукашэнкі да ўлады.
Глядзіце таксама
Пасля здабыцця незалежнасці ў 1991 годзе нацыянальны бел-чырвона-белы сцяг Беларусі і герб «Пагоня» – цяпер сімвалы супраціву дыктатуры Лукашэнкі – сталі афіцыйнымі сімваламі краіны, а беларуская мова карысталася падтрымкай дзяржавы.
На кароткі час беларуская мова стала адзінай афіцыйнай мовай краіны. Пасля прыходу Лукашэнкі да ўлады быў уведзены жорсткі падыход да культуры і мовы краіны.
Лукашэнка стаў прэзідэнтам у ліпені 1994 года, а ў 1995 годзе ён высунуў ідэю правядзення рэферэндуму, які таксама зрабіў бы рускую афіцыйнай дзяржаўнай мовай.
Арганізацыя па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ) пазней апублікавала даклад, у якім сцвярджаецца, што ўрад Лукашэнкі мэтанакіравана спрабаваў паўплываць на зыход рэферэндуму, а таксама парламенцкіх выбараў, якія адбыліся ў тым годзе. Законнасць рэферэндуму 1995 года была пастаўлена пад сумнеў навукоўцамі-правазнаўцамі і праваабарончымі арганізацыямі, а таксама прадстаўнікамі беларускай апазіцыі.
Цягам многіх гадоў палітыкі і журналісты публічна крытыкавалі Лукашэнку за тое, што ён аддае перавагу расійскай мове перад беларускай. Акрамя таго, ён казаў, што расійскі дыктатар Уладзімір Пуцін «падзякаваў» яму за тое, што ён «не дэманізаваў» расійскую мову, як, паводле слоў Пуціна, гэта рабілася ў іншых краінах.
Нягледзячы на сваё сцвярджэнне, што выкарыстанне любой з моў з'яўляецца законным выбарам, Лукашэнка неаднаразова заяўляў, што лічыць беларускую мову непаўнавартаснай.
«Людзі, якія гавораць па-беларуску, нічога не могуць зрабіць, бо нічога вялікага нельга выказаць па-беларуску. Беларуская мова — бедная мова. У свеце ёсць толькі дзве вялікія мовы: руская і англійская», — гэтая знакамітая фраза Лукашэнкі прагучала яшчэ ў 2006 годзе.
У 2023 годзе вы рэдка пачуеце беларускую мову на вуліцах Мінска і іншых буйных гарадоў, а БЧБ-сцяг і «Пагоня» могуць прывесці вас у турму.
Стагоддзі русіфікацыі
На працягу многіх пакаленняў беларусы падвяргаліся дыскрымінацыі, нападам і нават забойствам за тое, што яны прытрымліваліся сваёй культуры.
Цімох Акудовіч, беларускі гісторык, расказаў «Kyiv Independent», што беларускі нацыяналізм заўсёды глыбока ўкараняўся ва ўнікальным пачуцці беларускай культурнай ідэнтычнасці і фармаваўся беларускай мовай.
«Беларуская мова заўсёды вызначала геаграфічныя межы нашай нацыі і стала месцам назапашвання інтэлектуальных рэсурсаў і вобразаў. Усе палітычныя рухі Беларусі за апошнія 100 гадоў былі цесна звязаныя з беларускай мовай і культурай», — кажа Акудовіч.
Паводле яго слоў, менавіта таму кожная ўлада, якая хацела падпарадкаваць нацыю, імкнулася атакаваць мову і тых, хто на ёй гаварыў.
Глядзіце таксама
У часы Савецкага Саюза пад асаблівую ўвагу ўладаў трапілі дзеячы культуры. І, хоць у 1920-я гады быў кароткі перыяд, калі беларускай мове і культуры было дазволена квітнець, за ім рушылі ўслед два дзесяцігоддзі жорсткіх рэпрэсій. У выніку толькі жменьцы беларускіх пісьменнікаў, музыкаў і навукоўцаў удалося выжыць — многія былі адпраўленыя ў ГУЛАГ або забітыя, а беларускае яўрэйскае насельніцтва спустошыў Халакост. Паводле слоў шведска-амерыканскага гісторыка Андэрса Рудлінга, у Беларусі раней была адна з самых вялікіх яўрэйскіх дыяспар на душу насельніцтва ў Еўропе.
Да таго Саветы былі нацэлены на адраджэнне яўрэйскай культуры ў Беларусі. Калісьці ідыш была мовай, на якой звычайна размаўлялі ў буйных гарадах — у дадатак да беларускай, польскай і расійскай.
У сваім артыкуле «Нябачны генацыд: Халакост у Беларусі» Радлінг напісаў, што не менш за 800 000 беларускіх яўрэяў загінулі ў спробах нацыстаў заваяваць Еўропу.
Пасля Другой сусветнай вайны Саветы ажыццявілі значны праект урбанізацыі ў Беларусі і вымусілі сельскае насельніцтва пераязджаць у гарады, а таксама вывучаць рускую мову. Гэта змяніла моўны склад Беларусі.
«Былыя жыхары вёскі прынеслі з сабой сваю мову, але гэта не віталася. Руская была мовай дзяржавы і ўлады, а таксама камфортнага гарадскога жыцця», — гаворыць паэтка і перакладчыца Юля Цімафеева.
Гэта прывяло да росту ўжывання «трасянкі» — сумесі беларускай і рускай моў, якая ўсё яшчэ шырока распаўсюджаная сёння і ўключае ў сябе рускую лексіку з беларускай граматыкай і фанетыкай.
Гэта лінгвістычная з'ява, аналагічная «суржыку» ва Украіне, якая ўяўляе сабой сумесь украінскай і рускай моў.
Глядзіце таксама
У пасляваенны перыяд Саветы выкарыстоўвалі тонкую тактыку, каб падарваць важнасць беларускай мовы. Навуковец Леанід Лыч пісаў, што напрыканцы 1950-х гадоў бацькам дазволілі хадайнічаць аб пераводзе іх дзяцей з беларускамоўных школ у рускамоўныя.
«Архітэктары такой антынацыянальнай моўнай палітыкі ў сферы адукацыі вельмі добра разумелі, што калі ва ўсіх вышэйшых і сярэдніх навучальных установах Беларусі будзе пераважаць толькі руская мова, калі ўсе віды афіцыйнай дакументацыі будуць весціся выключна на ёй, то практычна ніхто з бацькоў не будзе настойваць на тым, каб іх дзяцей вучылі і выхоўвалі на іх роднай беларускай мове», — дадаў ён. Гэта ўмацавала веру многіх беларусаў у тое, што веданне рускай мовы мае вялікую каштоўнасць, а некаторыя беларусы занепакоіліся, што беларуская мова знікне з паўсядзённага ўжытку.
Аднак Расія «не змагла цалкам знішчыць карані беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці», і «нягледзячы на ціск з боку Масквы, назіраецца паступовае распаўсюджванне беларускай мовы і культуры», — упэўнены Цімафей Акудовіч.
Дзве беларускія літаратурныя сцэны
Юля Цімафеева і Альгерд Бахарэвіч, літаратурны дуэт мужа і жонкі, якія цяпер жывуць у выгнанні, узялі ўдзел у масавых пратэстах 2020 года і даследавалі ў сваіх творах, што значыць быць беларусам.
Цімафеева нарадзілася ў вёсцы на беларуска-ўкраінскай мяжы, якая была эвакуяваная ў 1986 годзе пасля Чарнобыльскай катастрофы. Калі яна паступіла ў школу ў Гомелі, «уменне граматна і правільна размаўляць па-руску было неабходнай, хоць і не прадпісанай умовай для прыняцця», — згадвае яна.
Аднак калі Юля расла, беларускую мову заўсёды можна было пачуць дзе-небудзь па радыё або тэлебачанні ці прачытаць у газетах і часопісах. Існавалі таксама пераважна беларускамоўныя школы, хоць звычайна яны знаходзіліся ў вёсках.
Беларусь ніколі не ўспрымалася з пункту гледжання строга беларускамоўных і рускамоўнамоўных рэгіёнаў. Выкарыстанне той ці іншай мовы, як правіла, залежала ад паходжання і таго, дзе вы хацелі б быць у жыцці, дадае Цімафеева.
Глядзіце таксама
Бахарэвіч падтрымаў гэтае меркаванне. Ён лічыць, што беларуская мова ніколі не была «мёртвай мовай», але доўгі час яна заставалася глыбока недаацэненай.
«Мы вывучалі беларускую мову і літаратуру ў школе, але большасць людзей не разумелі чаму. Урэшце, дамінавала расійская мова», — тлумачыць ён.
У 2010-я гады беларуская літаратурная сцэна, актыўнай часткай якой былі Цімафеева і Бахарэвіч, існавала ў двух асобных рэальнасцях.
«Саюз пісьменнікаў Беларусі», створаны ў 2005 годзе, карыстаўся падтрымкай рэжыму Лукашэнкі. Яго чальцы карысталіся прывілеяваным доступам да кантраляваных дзяржавай сродкаў масавай інфармацыі — такіх, як тэлеканалы і газеты. Яны таксама часта атрымлівалі запрашэнні выступіць у навучальных установах.
Яны выбралі рускую мову. Аднак выбар пісаць па-руску ніколі не быў канчатковай прыкметай прыналежнасці да рэжыму Лукашэнкі. Цімафеева, Бахарэвіч і Морт за сваю кар'еру працавалі як на беларускай, так і на рускай мовах.
Акрамя таго, самая вядомая пісьменніца Беларусі, лаўрэатка Нобелеўскай прэміі 2015 года Святлана Алексіевіч, піша пераважна на рускай мове. Большая частка яе работ была апублікаваная па-за межамі Беларусі — праз даўнюю гісторыю яе публічнага супрацьстаяння рэжыму Лукашэнкі.
Паводле слоў Цімафеевай, нягледзячы на падтрымку на дзяржаўным узроўні, чальцы «Саюза пісьменнікаў Беларусі» «не змаглі стварыць яркі вобраз новай будучыні дыктатарскай дзяржавы».
Між тым незалежныя аўтары існавалі «ў свайго роду культурным гета», дадала яна.
Паколькі іх творчасць была даступная значна меншай аўдыторыі, гэтая адносная невядомасць фактычна на некаторы час дала беларускім пісьменнікам пэўную ступень свабоды.
У гэты перыяд незалежная культурная сфера Беларусі выступіла з рознымі ініцыятывамі, накіраванымі на развіццё цікавасці да беларускай мовы і літаратуры, дзе пісьменнікі маглі не толькі мець зносіны з калегамі, але і ўзаемадзейнічаць са сваімі чытачамі.
Беларускія аўтары таксама сутыкнуліся з няпростай задачай канкурыраваць з велізарным уплывам расійскага рынку. Цімафеева расказала «The Kyiv Independent», што большасць кніг, прададзеных у Беларусі ў 2019 годзе, былі імпартаваныя з Расіі, а кнігі на беларускай мове, большасць з якіх былі навучальнымі матэрыяламі, сустракаліся значна радзей.
Першапачаткова беларускі культурніцкі рух не ўспрымаўся рэжымам Лукашэнкі як пагроза. Аднак пасля пратэстаў супраць сфальсіфікаваных выбараў сітуацыя пачала мяняцца. Літаратурныя часопісы, выдавецтвы і іншыя культурныя ўстановы неўзабаве аказаліся пад пільнай увагай і сталі аб'ектамі закрыцця.
Пісьменніцкая арганізацыя PEN Belarus паведаміла ўкраінскаму выданню, што, па сутнасці, існуе забарона на прафесію для тых, хто выступае супраць рэжыму. Паводле слоў Цімафеевай, гэта звязана з тым, што культурніцкія і мастацкія ініцыятывы, створаныя незалежным культурным асяроддзем Беларусі на працягу многіх гадоў, у пэўнай ступені паўплывалі на пратэсты і сфармавалі палітычную свядомасць людзей.
«Яны дапамаглі сваёй аўдыторыі адчуць жаданне ідэнтыфікаваць сябе як беларусаў і быць больш свабоднымі ў палітычным сэнсе», — тлумачыць яна.
Рэпрэсіўныя меры яшчэ больш узмацніліся пасля пратэстаў 2020 года, якія прывялі да выгнання Цімафеевай, Бахарэвіча і незлічонага мноства іншых беларусаў і беларусак.
На думку PEN Belarus, «існуе пастаянная дыскрымінацыя па прыкмеце беларускай мовы», якая асацыюецца з праціўнікамі рэжыму.
«Не толькі мы жывём у выгнанні; беларускія выдаўцы таксама жывуць у выгнанні, нашы чытачы жывуць у выгнанні, многія людзі пакінулі Беларусь, і апошнія некалькі гадоў мы ўсе спрабуем выжыць і развіваць нашу культуру ў гэтых складаных умовах», — кажа Бахарэвіч.
У 2022 годзе раман Бахарэвіча «Сабакі Еўропы» быў забаронены беларускімі ўладамі як «экстрэмісцкая літаратура». Гэта вялікі раман з некалькімі сюжэтнымі лініямі, якія пераплятаюцца паміж сабой, а дзеянне ў іх разгортваецца на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў у антыўтапічным свеце, дзе намаляваная рэальнасць, у якой Расія захапіла Беларусь і некалькі іншых краін, каб стаць дыктатарскай звышдзяржавай.
У ліпені Бахарэвіч напісаў у Facebook, што яму стала вядома пра планы беларускіх уладаў пераараць канфіскаваныя асобнікі кнігі трактарамі.
Яго раман «Апошняя кніга пана А.» таксама быў забаронены ў 2023 годзе. Простае валрданне асобнікамі гэтых кніг у Беларусі цяпер можа наклікаць на чалавека непрыемнасці.
Між тым, PEN Belarus паведаміў «The Kyiv Independent», што цяпер у турмах Лукашэнкі ўтрымліваюцца 132 прадстаўнікі культурнай сферы Беларусі, што складае, паводле ацэнак, 9% ад усіх палітычных зняволеных у краіне, афіцыйна зарэгістраваных праваабарончым цэнтрам «Вясна».
Глядзіце таксама
Аднак рэпрэсіі Лукашэнкі закранулі не толькі літаратурную сферу, але і сферу мастацтва. Людзі з усіх слаёў грамадства ў Беларусі сутыкаюцца з турэмным зняволеннем, катаваннямі і забойствамі за тое, што адважыліся захацець жыць у дэмакратычнай краіне.
«Пры нявысветленых абставінах» 11 ліпеня памёр у турме вядомы мастак Алесь Пушкін. Ён быў арыштаваны па палітычна матываваных абвінавачаннях у 2021 годзе — пасля таго, як беларускія ўлады заявілі, што адна з яго карцін «рэабілітавала і апраўдвала нацызм».
У 1999 годзе Пушкін адзначыў пяцігадовую гадавіну прыходу Лукашэнкі да ўлады, зваліўшы чырвоную тачку з гноем ля галоўнага ўваходу ў прэзідэнцкую адміністрацыю ў Мінску, змясціўшы па-над гноем фотаздымак Лукашэнкі і праткнуўшы яе віламі.
Ён таксама вывесіў гістарычны бел-чырвона-белы сцяг над сваім домам і яшчэ ў 90-я гады заявіў, што Лукашэнка не зрабіў нічога добрага для Беларусі і яе народа.
«Алесь быў неверагодна таленавітым, правакацыйным і смелым мастаком — і добрым чалавекам. Ён застанецца мастаком і чалавекам, які быў забіты ў турме, забіты гэтым рэжымам. Ён быў забіты за мову, талент і адвагу — за тое, што быў беларусам», — кажа Бахарэвіч і дадае, што «гэтае забойства нельга дараваць».
Культурнае адраджэнне працягваецца
Нягледзячы на частыя нападкі на тых, хто адважваецца размаўляць па-беларуску, усё больш беларусаў пішуць на беларускай мове, гавораць на ёй, чытаюць і разумеюць, навошта ім гэта трэба.
Гэта вельмі важна, улічваючы, што беларуская мова не падтрымліваецца на дзяржаўным узроўні, а рэжым Лукашэнкі разбурае беларускую культуру, заяўляе PEN Belarus.
Юля Цімафеева пачала выкарыстоўваць беларускую мову яшчэ ў 2006 годзе. Як і ў многіх іншых беларусаў, гэта было свядомае рашэнне, прынятае падчас пратэстаў супраць фальсіфікацыі выбараў. Яна таксама пачала працаваць у беларускамоўных незалежных СМІ і паступіла ў навучальную ўстанову, дзе выкладанне вялося ў асноўным на беларускай мове.
«У мяне было даволі шырокае кола людзей, якія размаўлялі па-беларуску, але для іх усіх гэта была вывучаная мова», — сказала яна. Але, паводле слоў паэткі, за апошнія 20 гадоў больш дзяцей, якія нарадзіліся ў гарадах, былі выхаваныя так, каб размаўляць па-беларуску як на роднай мове.
«Я стала больш аптымістычна глядзець на лёс беларускай мовы, асабліва калі параўноўваць сённяшнюю сітуацыю з сітуацыяй, якая была ў нас у 1980-х ці нават 1990-х гадах», — кажа яна.
Хоць беларускім культурніцкім ініцыятывам не хапае дзяржаўнай падтрымкі і большая частка іх працы выконваецца ў выгнанні, яны — адданыя сваёй справе энтузіясты, якія вераць у тое, што робяць, і спрабуюць данесці гэта да больш шырокай аўдыторыі.
Знаёмства з беларускай мовай і культурай таксама можа быць сродкам суцяшэння, калі вы перажываеце наступствы пратэстаў, сутыкаецеся з выгнаннем і становіцеся сведкамі пачатку генацыду, які праводзіць Расія ў суседняй Украіне, неафіцыйным удзельнікам якога з'яўляецца рэжым Лукашэнкі.
«Людзі шукаюць яснасці ў ідэях і ў мове, гэта значыць у літаратуры і ў мове мастацтва ў цэлым. Эмоцыі вельмі моцныя, і менавіта музыка і выяўленчае мастацтва могуць адлюстраваць гэтую інтэнсіўнасць, не чапляючы цэтлікаў, не называючы імёнаў. Такім чынам, у гэтыя крызісныя часы попыт на мастацтва высокі», — упэўненая Вальжына Морт.
Глядзіце таксама
Альгерд Бахарэвіч тлумачыць, што многія беларусы зразумелі пасля 2020 года, што сістэма, у якой яны жылі, «была пабудаваная на хлусні і гвалце»:
«У 2020 годзе гэтыя людзі пачалі чытаць больш беларускай літаратуры, таму што ім патрэбныя адказы на іх балючыя пытанні: хто мы такія, як гэтая (палітычная) катастрофа стала магчымай, якое наша мінулае і куды мы ідзём цяпер».
Нягледзячы на тое, што поўнамаштабнае ўварванне Расіі ва Украіну стала адным з фактараў, якія заахвоцілі многіх беларусаў усталяваць больш цесныя сувязі з беларускай мовай і культурай, не ўсе беларусы гатовыя цалкам выключыць рускую мову са свайго жыцця.
Беларусь ніколі не была аднамоўнай дзяржавай. Юля Цімафеева не чакае, што беларуская будзе адзінай мовай, на якой гавораць у краіне. «Хоць я сапраўды хачу бачыць лепшую будучыню для беларускай мовы», — дадае яна.
Раней Бахарэвіч сам пераклаў многія са сваіх раманаў на рускую мову. Ён перакананы, што веданне мноства розных моў заўсёды карыснае, але па-ранейшаму лічыць сябе ў першую чаргу носьбітам беларускай мовы.
«Я думаю па-беларуску і мару па-беларуску, — тлумачыць ён. — Руская мова — гэта наша каланіяльная спадчына. Я не забыўся на яе, але я рэдка размаўляю на ёй, у асноўным, калі маю зносіны з расійцамі».
Вальжына Морт лічыць праблемай не саму рускую мову, а хутчэй тых, хто прасоўвае дэструктыўную ідэалогію расійскага рэжыму. Галоўная праблема з рускай мовай у самой паэткі заўсёды заключалася ў тым, што яна не дазваляе ёй выказваць сябе гэтак жа свабодна, як беларуская мова, і што яна пазбаўляе беларусаў пачуцця сваёй гісторыі і самастойнасці.
«Руская мова не разумее беларускую вёску», — кажа яна.