Беларускі Берлін — месцы, якія дыхаюць нашай гісторыяй
Берлін не ў ХХ стагоддзі стаў прывабліваць беларускіх эмігрантаў. Беларускі след у сталіцы Германіі быў пакінуты задоўга да падзей сусветных войн.
Культурны цэнтр «Мінск» у Патсдаме
Дзе жылі Радзівілы і як у іх рэзідэнцыі пасяліўся Ота фон Бісмарк, а пазней і Адольф Гітлер? У якой галерэі ўпершыню ў Германіі выстаўляўся Марк Шагал? Што пра гісторыю Беларусі маглі расказаць манашкі, якія прымалі пацыентаў у Берлінскай клініцы святой Ядвігі? Чаму менавіта ў Берліне ўзнікла першая дыпламатычная місія БНР? «Нямецкая хваля» расказвае пра беларускія мясціны ў Берліне, якія цесна звязаны з гісторыяй Беларусі.
Рэзідэнцыя Радзівілаў, якая стала офісам фон Бісмарка
Радзівілы — адна з самых уплывовых сем'яў у ВКЛ, а пазней і ў Рэчы Паспалітай — умелі жыць з густам. Акрамя шматлікіх палацаў і замкаў на цяперашняй тэрыторыі Беларусі, у канцы XVIII стагоддзя ў іх з'явілася рэзідэнцыя ў Берліне. У 1796 годзе ў ёй пасяліліся Антоній Радзівіл з жонкай Фрэдэрыкай Луізай, прускай прынцэсай і пляменніцай Фрыдрыха Вялікага.
Першапачаткова шлюб быў няроўным, але аказаўся шчаслівым. У сям'і нарадзіліся чацвёра дзяцей: двое сыноў выхоўваліся ў каталіцкай традыцыі бацькі, дзве дачкі — у евангелічнай, як іх маці.
Сама рэзідэнцыя называлася Hôtel de Radziwill, ужо тады яна была адным з культавых месцаў Берліна: у салоне ў Радзівілаў збіраліся Ёган Вольфганг фон Гётэ, Фрэдэрык Шапэн, Вільгельм і Аляксандр фон Гумбальт, Фелікс Мендэльсон і многія іншыя вядомыя людзі.
Тры пакаленні сям'і Радзівілаў пражылі ў палацы, пакуль дом не стаў занадта цесным для яе — і ў 1875 годзе яго прадалі дзяржаве. Пасля невялікай рэнавацыі ў былой рэзідэнцыі беларускіх магнатаў размясцілася нямецкая рэйхсканцэлярыя, у якой жыў і працаваў Ота фон Бісмарк, першы канцлер Германскай імперыі.
У 1933 годзе ў палацы абгрунтаваліся нацыянал-сацыялісты, якія прыйшлі да ўлады. Апошнім яго «рэзідэнтам» стаў Адольф Гітлер. Для працы ён узвёў непадалёк новую рэйхсканцэлярыю, а былы палац Радзівілаў выкарыстаў як прыватную рэзідэнцыю, у двары якой пабудаваў бункер.
Падчас вайны палац моцна пацярпеў, але захаваўся. У 1949 годзе савецкія ўлады разбурылі яго цалкам. Месца доўгі час пуставала, пакуль у 1980-х тут не ўзвялі жылы квартал «панэлек» для эліты ГДР.
Цяперашні адрас былой рэзідэнцыі Радзівілаў — Wilhelmstraße 92.
Што можна паглядзець побач? Месца, дзе знаходзіўся бункер Гітлера; мемарыял ахвярам Халакоста; Брандэнбургскую браму; парк Tiergarten.
Бальніца, якую заснаваў Радзівіл (і эпатаваў мясцовых)
На ціхай Große Hamburger Straße ў берлінскім раёне Mitte прымае пацыентаў клініка святой Ядвігі — вось ужо больш за 150 гадоў. У 1844 годзе дазвол на будаўніцтва бальніцы даў сам кароль Фрыдрых Вільгельм IV.
Першапачаткова яна служыла бальніцай для невялікай каталіцкай абшчыны Берліна, якая ў той час налічвала каля 20 тысяч чалавек. Яе будаўніцтва падтрымаў і прафінансаваў князь Багуслаў Радзівіл — адзін з двух сыноў Антонія. У выніку клініка павінна была разгрузіць перапоўненую «Шарытэ».
Бальніцу пабудавалі хутка: ужо з 1850 года ў ёй функцыянавалі тэрапеўтычнае і хірургічнае аддзяленні, а таксама дзіцячы дом. Працавалі ў ёй не толькі ўрачы, але і каталіцкія манашкі. Першыя з іх нарабілі ў горадзе шмат шуму: за 300 гадоў Рэфармацыі берлінцы забыліся, як выглядаюць манашкі. А тут з'явіліся адразу чатыры — у доўгім чорным адзенні, з белымі каптурамі на галовах. Іх — з Патсдама ў Берлін, невыпадкова — у адкрытай карэце правёз па горадзе сам Багуслаў Радзівіл. Мабыць, ужо тады падазраваў, што ў Берліне любяць здзіўляць.
На працягу наступных дзесяцігоддзяў будынак бальніцы перабудоўваўся і пашыраўся, аўтэнтычная неаготыка змешвалася з югендстылем. Падчас Першай сусветнай вайны кампанія «Villeroy and Boch» падарыла ёй дэкаратыўную плітку, якая да гэтага часу ўпрыгожвае калідоры клінікі. Сам будынак знаходзіцца пад абаронай Закона «Аб ахове гістарычнай спадчыны».
Падчас Першай сусветнай вайны клініка стала лазарэтам, у часы Другой сусветнай у ёй хавалі яўрэяў — у аддзяленні, дзе нібыта знаходзіліся хворыя сыпным тыфам.
Сёння клініка па-ранейшаму прымае пацыентаў, як і 173 гады таму. А ўнутры, на стойцы рэгістрацыі, часам можна сустрэць манашак, гатовых расказаць пра гісторыю бальніцы і пра Багуслава Радзівіла, які прыклаў руку да яе з'яўлення.
Дакладны адрас — Große Hamburger Straße 5-11.
Што можна паглядзець побач? Утульны двор Sophienkirche, у якім да гэтага часу можна ўбачыць сляды ад куль Другой сусветнай вайны; комплекс закрытых двароў і былых мануфактур Hackescher Höfe; галерэйную вуліцу Auguststraße; парк Monbijou; Тахелес; Музейны востраў.
Галерэя, дзе ўпершыню ў Германіі выстаўляўся Шагал
Марк Шагал асацыюецца, у першую чаргу, з Віцебскам і Парыжам, але быў у яго жыцці і берлінскі перыяд. Менавіта тут у 1913 годзе ў яго адбылося першае знаёмства з Германіяй — у авангардысцкай галерэі «Der Sturm», якая калісьці размяшчалася на Potsdamer Straße.
На тым Восеньскім салоне выдавец і галерыст Герварт Вальдэн выставіў усяго тры працы Шагала — побач з творамі ў стылі футурызму, кубізму, экспрэсіянізму і іншых плыняў. Германская прэса вялікай любові да Шагала не праявіла, а вось мастацкія крытыкі прынялі яго вельмі цёпла.
Наступная — ужо персанальная — выстава Шагала прайшла ў 1914 годзе, у той жа галерэі «Der Sturm». На ёй былі прадстаўлены 34 карціны алеем і больш за 100 малюнкаў і акварэляў, якія пазней апынуліся ў прыватных калекцыях, з-за чаго мастаку нават прыйшлося судзіцца з галерыстам.
На пачатку 1920-х, перад пераездам у Парыж, Шагал спыняўся ў Берліне на дзевяць месяцаў, але там не прыжыўся. Хоць сувязь з германскім мастацкім светам у яго засталася: напрыклад, з вядомым імпрэсіяністам Максам Ліберманам. Апошні раз у Берліне Шагал быў у 1930-м, пасля чаго больш ніколі не вяртаўся ў Германію. Але тэма Халакосту і яго наступстваў стала пастаянна прысутнічаць у яго творчасці.
Цяпер на месцы авангардысцкай галерэі, якая зачынілася яшчэ ў 1920-х, стаяць жылыя дамы, у якіх праходзіць звычайнае берлінскае жыццё. Дакладны адрас — Potsdamer Straße 180.
«Тахелес» і яго легендарны рэзідэнт Алесь Родзін
Калісьці «Тахелес» быў звычайнай гандлёвай галерэяй. Яго пабудавалі ў 1908 годзе, і гэтаму будынку — у літаральным сэнсе на ўласным фасадзе — давялося выпрабаваць многія падзеі, на якія быў так шчодры ХХ стагоддзе: дзве сусветныя вайны, падзел Германіі, падзенне Берлінскай сцяны.
Апынуўшыся на тэрыторыі Усходняга Берліна, «Тахелес» паступова прыходзіў у заняпад, а сам будынак — у непрыдатнасць для эксплуатацыі. У 1990-м яго планавалі знесці. І план бы ажыццявіўся, калі б туды не прыйшлі мастакі і сквотары, якія дамагліся таго, каб яго прызналі помнікам архітэктуры.
Пасля гэтага «Тахелес» перарадзіўся як арт-сквот і цэнтр мастацкіх майстэрняў і выставачных пляцовак. Адну з іх з 2000 года займаў вядомы беларускі мастак-авангардыст Алесь Родзін. Для яго работ у «Тахелесе» выдзелілі цэлы паверх, а гэта больш за тысячу квадратных метраў — такога прызнання не было ні ў аднаго іншага мастака ў цэнтры.
Як расказваў сам Родзін у шматлікіх інтэрв'ю, «Тахелес» жыў яго выставай: у год яе наведвалі да 300 тысяч чалавек. Сам Алесь Родзін пражыў і прапрацаваў у Берліне на працягу дзесяці гадоў. Менавіта там ён пачаў працаваць над «Міфалагемай тысячагоддзя» — адной з самых вялікіх карцін у Еўропе.
Як цэнтр мастацтва «Тахелес» праіснаваў да 2012 года, хоць у апошнія гады ён паступова прыходзіў у заняпад — фізічны і маральны. Калі будынак выкупіў банк, мастакоў гвалтоўна выселілі адтуль, а выставу Родзіна практычна захапілі. Нягледзячы на пратэсты і багатую ўвагу да іх германскай прэсы, цэнтр у выніку закрыўся. На гэтым Берлін для Алеся Родзіна скончыўся, і ён вярнуўся ў Беларусь. У 2022 годзе мастак памёр ва ўзросце 75 гадоў.
Пасля 2012 года пачалася шматгадовая рэканструкцыя «Тахелеса». Нядаўна з будынка знялі будаўнічыя рыштаванні, але сам працэс яшчэ не скончаны. У найбліжэйшай будучыні ў ім размесцяцца жылыя апартаменты, офісы, а таксама музей сучаснай фатаграфіі «Fotografiska».
Першая дыпмісія БНР
Пасля вымушанай эміграцыі з Беларусі Рада БНР працягнула сваю дзейнасць за мяжой.
У Берліне з 1919 года пачала працаваць дыпламатычная місія Беларускай Народнай Рэспублікі. Яна дамагалася прызнання БНР і адкрыцця першага афіцыйнага пасольства ў сталіцы Германіі, а таксама займалася пытаннямі палонных беларусаў: да канца Першай сусветнай вайны ў германскіх лагерах знаходзілася каля 60 тысяч беларусаў. Пазней урад БНР планаваў сфармаваць з іх вайсковыя аддзелы, якія маглі б стаць асновай нацыянальнага войска.
Дзейнасць беларускай місіі ў Берліне была даволі актыўнай: яна арганізоўвала сустрэчы з уплывовымі германскімі палітыкамі, журналістамі, наладжвала сувязі з мясцовымі прадпрымальнікамі, вяла перамовы з лідарамі партый і членамі ўрада, праводзіла асветніцкія лекцыі. Але да пастаўленай мэты — прызнання БНР, адкрыцця амбасады і фармавання нацыянальнага войска — гэтыя дзеянні не прывялі. Германскі ўрад зарэгістраваў дыпмісію ў 1919-м, што дазволіла ёй выдаваць пашпарты БНР, з якімі можна свабодна жыць і перамяшчацца па Еўропе, але не больш за тое. Таксама пры ўдзеле дыпмісіі БНР у Берліне з'явілася Беларускае прэс-бюро.
Доўгі час Беларуская місія ў Берліне адыгрывала ролю галоўнага каардынатара дыпламатычнай працы БНР. Праўда, яе працу моцна абмяжоўвала фінансавае становішча: яно падтрымлівалася нерэгулярнымі паступленнямі ад урада ў Каўнасе або прыватных асоб, таксама місія зарабляла на консульскіх паслугах — за ўвесь час яе існавання было выдадзена каля 2 тысяч пашпартоў БНР.
Першая дыпмісія БНР прапрацавала ў Берліне больш за шэсць гадоў, пакуль у 1925-м не была прынятая пастанова аб ліквідацыі ўрада БНР. За два гады да гэтага, у 1923-м, Германія ўстанавіла афіцыйныя адносіны з БССР.
Будынак дыпмісіі БНР знаходзіўся на Motzstraße 21, а Беларускае прэс-бюро — на Kaiserallee 209 (цяпер — Bundesallee).
Бонус: былы рэстаран «Мінск» у Патсдаме
Калісьці ў Мінску працаваў рэстаран «Патсдам» (сёння — «Grand Cafe»), а ў Патсдаме — «Мінск». З 2004 года калісьці папулярная ўстанова пуставала, яе збіраліся знесці і пабудаваць на яе месцы жыллё, але гэтым планам не было наканавана спраўдзіцца. Дзякуючы ўдзелу мецэната Хаса Платнера ў «Мінску» правялі рэнавацыю і ў 2022 годзе адкрылі мастацкую галерэю «Das Minsk Kunsthaus in Potsdam».
Белы будынак з чырвонай паласой уздоўж фасада цяпер не падае ежу і не забаўляе, а праводзіць выставы, мастацкія варкшопы і майстэрні. Рэдкі выпадак, калі не наадварот.
Дакладны адрас — Max-Planck-Straße 1, Патсдам.