«Геніяльны паэт стаў вязнем сумлення». Як Уладзіміра Дубоўку пераследавалі за яго беларускасць
Часы вяртаюцца, і сёння ў Беларусі таксама пераследуюць за беларускую мову і жаданне быць беларусамі. «Настоящее время» расказвае, як гэта было стагоддзе таму з беларускім паэтам Уладзімірам Дубоўкам.
Уладзімір Дубоўка. Фота: wikipedia.org
27 гадоў турмаў, ссылак, лагераў, страта адзінага сына і таўро «ворага народа», якога не атрымалася пазбавіцца да канца жыцця, — такую цану заплаціў беларускі паэт Уладзімір Дубоўка за тое, што пісаў на роднай мове.
«Адправілі вучыцца ледзь не ў 5 гадоў: быў вельмі рослым і вельмі развітым»
Уладзімір Дубоўка нарадзіўся ў вёсцы Агароднікі тагачаснай Віленскай губерні ў небагатай сялянскай сям'і.
— У адной з аўтабіяграфічных нататак Уладзімір Дубоўка піша, што яго адправілі вучыцца ледзь не ў 5 гадоў, паколькі ён быў вельмі рослы, вельмі развіты, і мама вырашыла пасадзіць яго ў школьны клас, каб не блытаўся пад нагамі, — расказвае Ганна Севярынец, даследчыца беларускай літаратуры, аўтарка кнігі «Уладзімір Дубоўка: ён і пра яго».
Нягледзячы на невялікі дастатак, яго бацька Мікалай Тодаравіч сам быў добра адукаваны: ведаў ідыш, нямецкую і польскую мовы, сваім дзецям імкнуўся даць добрую адукацыю. Уладзіміру, другому сыну ў сям'і, ён прадказваў кар'еру настаўніка: у кастрычніку 1914 года той паступіў у настаўніцкую семінарыю, якая адкрылася якраз напярэдадні вайны ў літоўскім горадзе Нова-Вілейску.
Мікалай Тодаравіч да пачатку вайны ўладкаваўся працаваць на чыгунку. З набліжэннем фронту чыгуначнікаў вырашана было эвакуяваць углыб краіны, і сям'я Дубоўкаў аказалася сярод першых, хто выехаў. Ім удалося атрымаць службовае жыллё ў Маскве — прасторную кватэру на вуліцы Малая Грузінская, 34. Уладзімір працягваў навучанне ў семінарыі, але ў лютым 1918 года пад пагрозай наступлення нямецкіх войскаў вучняў выпусцілі датэрмінова. Дубоўка атрымаў атэстат і быў накіраваны настаўнікам пачатковых класаў у Тульскую губерню.
«Чытачы і слухачы прынялі яго захоплена»
У 1921 годзе па ініцыятыве Валерыя Брусава ў Маскве быў створаны Вышэйшы літаратурна-мастацкі інстытут. Рэктарам новай ВНУ прызначылі самога Брусава. А Уладзімір Дубоўка стаў адным з любімых вучняў паэта-сімваліста, частым госцем у яго доме. Таленавіты беларус пісаў вершы толькі на роднай мове, што не перашкаджала яму з поспехам выступаць у Маскве, перад рускімі слухачамі, на адной сцэне з Маякоўскім, Ясеніным і Гарадзецкім.
У ліпені 1925 года Дубоўка выйшаў з Інстытута ўжо паэтам з імем, аўтарам некалькіх паэтычных зборнікаў. Застаючыся ў сталіцы, ён паспяваў сачыць і за літаратурным жыццём у Беларусі. Восенню 1923 года пры яго ўдзеле было арганізавана літаратурнае аб'яднанне «Маладняк».
Вяртаннем беларускіх бежанцаў з усіх канцоў імперыі з 1923 года займалася пастаяннае прадстаўніцтва БССР пры ўрадзе РСФСР, якое размяшчалася ў Крамлі. Уладзімір Дубоўка неяк зайшоў туды па газеты — і неўзабаве ўжо працаваў там сакратаром. Тут ён аказаўся незаменным у ролі перакладчыка з рускай на беларускую. Усе савецкія законы і пастановы прыходзілі ў БССР менавіта ў яго рэдакцыі. Па сутнасці, Дубоўка стварыў сучасную беларускую юрыдычную лексіку.
А ў 1924 годзе ён упершыню прыехаў у Мінск.
— Чытачы і слухачы прынялі яго захоплена, як сталічную штучку. Бо нават вершы ён чытаў па-маскоўску Тэатральна: балансуючы рукамі, быццам утрымліваючы раўнавагу, — расказвае Ганна Севярынец. — Але патэнцыйныя спаборнікі ўспрынялі з'яўленне Дубоўкі інакш: для іх ён быў чалавекам, які прыехаў на чужое поле. Тут людзі зубамі гэтую зямлю грызуць, а невядома хто раптам прыязджае на ўсё гатовенькае. Ды яшчэ з Масквы, а масквічам, маўляў, наогул усё лёгка даецца. Адбілася і тое, што Дубоўка быў чалавекам з даволі няпростым характарам. Ён мог быць бескампрамісным, асабліва ў ацэнках чужой творчасці, а ў творчым асяроддзі падобнае ўспрымаецца ў штыкі.
У 1926 годзе выйшла першае выданне беларускай савецкай энцыклапедыі, і ў яго было ўнесена імя 26-гадовага Уладзіміра Дубоўкі. У тым жа годзе ён разам з некалькімі аднадумцамі выйшаў з «Маладняка» і стварыў новае літаратурнае аб'яднанне — «Узвышша». Стаўка была зроблена на нацыянальны каларыт і незалежнасць літаратурнага працэсу ў Беларусі ад Расіі. Дубоўка быў галоўным ідэйным натхняльнікам новага аб'яднання. Заняць асаблівае становішча ў нацыянальнай літаратуры паэту не перашкодзіла тое, што ўвесь гэты час ён працягваў жыць у Маскве, працаваў у прадстаўніцтве БССР, а ў Мінску бываў толькі наездамі.
Паспеў Дубоўка ўнесці і сур'ёзны ўклад у станаўленне сучаснай літаратурнай беларускай мовы. Так, ён прапанаваў стварыць літары для перадачы на пісьме ўнікальных гукаў роднай мовы — напрыклад, «дж» і «дз», прымаў удзел у працы Акадэмічнай канферэнцыі па змяненні беларускага правапісу і азбукі, якая адбылася ў лістападзе 1926 года.
У канцы 1926 года паэта запрасілі весці курсы па вывучэнні беларускай мовы пры Цэнтральным беларускім клубе ў Маскве. Там ён пазнаёміўся з курсісткай Марыяй Кляус — завязаўся раман, і ў 1927 годзе пара вырашыла жыць разам. У тыя гады прагрэсіўная моладзь надавала мала значэння такім умоўнасцям, як рэгістрацыя шлюбу. Марыя была супраць, але Уладзімір настаяў: лепш аформіць усё афіцыйна. Час паказаў, што ён меў рацыю: рэгістрацыя спатрэбілася і пры перадачах у турму, і пры атрыманні дазволаў на спатканні…
Праз год пасля вяселля ў Дубовік нарадзіўся сын Альгерд.
— У беларускім інтэлігенцкім асяроддзі тады было вельмі модна называць дзяцей імёнамі нацыянальных гістарычных дзеячаў. На свет з'яўляліся Радаславы або Гедыміны. Пара Дубоўкаў вырашыла назваць сына ў гонар князя Вялікага Княства Літоўскага. А ў побыце яны называлі яго Алікам, — тлумачыць Ганна Севярынец.
Спакойнага жыцця маладой сям'і было адведзена ўсяго два гады.
«У вершах Дубоўкі адчуваецца злоснае хіхіканне класавага ворага»
Савецкая ўлада ўбачыла ў нацыянальнай скіраванасці «Узвышша» пагрозу для «свабоднага» саюза рэспублік. У беларускай прэсе была разгорнута «выкрывальная» кампанія супраць літаб'яднання і яго лідара. «У вершах Дубоўкі адчуваецца злоснае хіхіканне класавага ворага, які высмейвае і савецкі друк, і культурнае будаўніцтва, і барацьбу з ухіламі і г. д.» — у такіх фармулёўках «выкрывалі» паэта.
Дубоўка паспрабаваў знайсці абарону ў сталіцы, у той час як у Крамлі вырашылі раз і назаўжды разабрацца з нацыяналістычнымі настроямі ў савецкіх рэспубліках. ГПУ сфабрыкавала справы «Саюза вызвалення Украіны» і «Саюза вызвалення Беларусі». Падазраванымі па справе СВБ сталі 108 чалавек: паэты, пісьменнікі, грамадскія дзеячы, прадстаўнікі культурнай эліты Беларусі.
Доўгі час ніхто не падазраваў, што менавіта Дубоўка яшчэ ў 1926 годзе напісаў адзін з самых вострых вершаў тых гадоў, які стаў гімнам беларускіх нацыяналістаў, — «За ўсе краіны, за ўсе народы свету...». Ён быў надрукавана ананімна, пад псеўданімам Янка Крывічанін у часопісе «Беларуская культура», які выдаваўся на тэрыторыі Заходняй Беларусі, непадкантрольнай СССР. Але гэта не перашкодзіла вершу шырока разысціся сярод усіх патрыётаў Беларусі.
ГПУ здолела адшукаць аўтарскі асобнік верша і па «почырку» друкаванай машынкі ўстанавіць, дзе ён быў надрукаваны — у прадстаўніцтве БССР у Маскве. Пасля гэтага знайсці аўтара было нескладана. Менавіта гэты верш ляжа ў аснову абвінавачвання паэта па справе «Саюза вызвалення Беларусі».
Дубоўка быў арыштаваны адным з першых. 19 ліпеня 1930 года па паэта прыйшлі проста ў Крэмль, у Саўнаркам. «Дзень быў гарачы, на працу ён паехаў у белым касцюме і сандалях. Так яго і забралі», — успамінала Марыя Дубоўка. Яна спрабавала даведацца, што стала з яе мужам, але на ўсе запыты атрымлівала адмовы. Тады яна змяніла тактыку: пачала абыходзіць адну маскоўскую турму за другой з перадачай — яе нідзе не прынялі. Нарэшце Марыі параілі паехаць у Мінск, дзе ёй нарэшце пацвердзілі: «Так, ваш муж у нас».
Уладзімір Дубоўка паводзіў сябе не менш устойліва, чым таварышы па пяры
«У. Дубоўка адмовіўся падпісаць пастанову аб затрыманні і абвінаваўчае заключэнне, — напісаў у часопісе «Полымя» ў 1994 годзе беларускі гісторык Уладзімір Міхнюк. — Гэта была прынцыповая пазіцыя чалавека, які не прызнаў сябе вінаватым, не абмяркоўваў сябе, сваіх сяброў, калег ці знаёмых, у адрозненне ад некаторых іншых арыштаваных па справе, ён быў вельмі нешматслоўны. За час знаходжання ва ўнутранай турме ГПУ БССР следчым удалося атрымаць ад яго толькі адно невялікае сведчанне. У ім няма аніводнага імя. Геніяльны паэт стаў вязнем сумлення».
Следству не ўдалося «ўстанавіць» асобы кіраўнікоў СВБ, і справа пачала развальвацца. Тым не менш большасць арыштаваных былі асуджаныя на пяцігадовую высылку ў аддаленыя ад Беларусі месцы. Уладзіміра Дубоўку ў красавіку 1931 года выслалі ў Яранск Вяцкай губерні. Гэтая ссылка павінна была скончыцца ў 1935 годзе, але амаль усім фігурантам «справы СВБ» падоўжылі тэрмін. Дубоўку «накінулі» яшчэ 2 гады, а ў ліпені 1937 года яго арыштавалі. Без суда і следства Уладзіміра Дубоўку прысудзілі да 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў паводле арт. 58-10, ч. 1, і арт. 58-11 КК РСФСР. Ён быў сасланы ў Бамлаг, у Бірабіджан.
«Яго інтэлігентнасць выяўлялася ў манеры размовы, у знешнасці»
У 1947 годзе тэрмін 10-гадовага зняволення скончыўся. Вярнуцца ў Маскву ці родную Беларусь Дубоўка не меў права. Пасля холаду і голаду Бамлага ён вырашыў перабрацца туды, дзе цёпла і няма недахопу вітамінаў. Так ён апынуўся ў грузінскім мястэчку Зугдзідзі, дзе змог уладкавацца рахункаводам у чайны саўгас Наразені. Там жа адбылася і доўгачаканая сустрэча з жонкай. Здавалася, што нарэшце з'явіўся шанец на спакойнае, ціхае жыццё высока ў гарах, удалечыні ад усіх праблем…
Але 16 лютага 1949 года ссыльнага паэта арыштавалі трэці раз.
— Пасля заканчэння вайны ў 1945 годзе да СССР былі далучаныя тэрыторыі, дзе савецкая ўлада не была ўсталяваная ў 1917 годзе. На гэтых землях у Беларусі, Украіне, Латвіі і Літве былі вельмі моцныя нацыянальныя рухі. Так, калі ва ўсходніх абласцях Беларусі нацыянальную інтэлігенцыю разграмілі яшчэ ў 1930-х гадах, то на далучанай частцы яшчэ трэба было ўсё «зачысціць». Таму ў 1947 годзе быў ініцыяваны шэраг буйных спраў супраць нацыянальных арганізацый. А ў 1949 годзе на хвалі гэтых чыстак усіх «старых» рэпрэсаваных адправілі на вечнае пасяленне. З беларускіх «ворагаў народа», асуджаных на пачатку 1930-х гадоў, пад гэтую хвалю, калі не памыляюся, трапіў толькі Дубоўка. Ён адзіны выжыў з тых, хто не супрацоўнічаў з органамі і не купіў сабе такім коштам змякчэнне пакарання, — расказвае Ганна Севярынец.
У красавіку 1949 года пастановай адмысловага савета МДБ СССР «былы член к/р нацыяналістычнай арганізацыі» Уладзімір Дубоўка быў прысуджаны да 25-гадовай ссылкі. Для паэта гэты прысуд стаў ужо чацвёртым. З сонечнай Грузіі яго этапам выслалі ў Краснаярскі край.
«Запляміць сябе ўдзелам у шэльмаванні Пастарнака ён не мог»
Падчас цкавання Барыса Пастэрнака, якое разгарнулася ў краіне ў той перыяд, Дубоўка выступіў на чарговым «выкрывальным» пасяджэнні. Пастарнак быў адным з любімых паэтаў Дубоўкі яшчэ ў тыя часы, калі ў Беларусі пра будучага аўтара «Доктара Жывага» мала хто чуў, але адмовіцца ад выступу Дубоўка не адважыўся: «вораг народа» абавязаны быў даказаць, што перастаў ім быць. Дубоўка выйшаў на трыбуну і расказаў кітайскую легенду: «Адзін мастак сказаў: "Я ствару цуд". Ён працаваў некалькі гадоў і стварыў маленькую малпачку. Вось тое самае зрабіў Пастарнак». У зале пачуўся смех і апладысменты.
— Ці асудзіў ён Пастарнака? Вялікае пытанне. Дубоўка быў выдатна інтэграваны ў кітайскую культуру. Ён быў адным з першых беларускіх перакладчыкаў з кітайскай, пераказваў кітайскія казкі для дзяцей, у яго вершах ёсць алюзіі на гісторыю Кітая. Што такое малпа ў кітайскай культуры? Гэта сімвал мудрасці, вышэйшых ведаў пра жыццё. Калі слухаць выступ Дубоўкі, ведаючы Кітай так, як ведаў яго паэт, пачуем: «Пастарнак сказаў, што зробіць цуд, — і выканаў сваё абяцанне», — лічыць Ганна Севярынец. — Вядома, мы не можам быць упэўненыя на ўсе 100%. Але, аналізуючы тэксты Дубоўкі пасляреабілітацыйнага перыяду, я бачу, што ў іх вельмі шмат «эзопавай мовы» — адсылак, метафар, зашыфраваных сэнсаў, падказак. Каб чытаць і разумець Дубоўку, трэба мець дзве вышэйшыя адукацыі. Таму я думаю, што і гэтае выказванне варта трактаваць у такім ключы. Дубоўка не стаў бы прамаўляць падобныя тэксты без нейкага намеру. А гэтую адсылку да кітайскай культуры цалкам відавочна не маглі расшыфраваць прысутныя на сходзе чыноўнікі. Дубоўка вельмі сачыў за тым, каб не быць подлым не толькі ў жыцці, але і ў тэкстах. І запляміць сябе ўдзелам у кампаніі шельмавання Пастарнака ён сабе дазволіць не мог.
Уладзімір Дубоўка памёр 20 сакавіка 1976 года, Марыя — амаль у той жа дзень, 18 сакавіка, але на чатыры гады пазней. Пахавалі яе побач з чалавекам, з якім яна стойка прайшла праз усе выпрабаванні, пасланыя ім лёсам.
Цалкам артыкул пра Уладзіміра Дубоўку чытайце на «Настоящем времени».