Дэмсілам патрэбная стратэгія. Патрэбная яшчэ ўчора, а сёння на ўсю моц яе варта рэалізоўваць
Дэмакратычныя структуры вельмі не любяць, калі іх крытыкуюць, а між тым менавіта крытыка дапамагае грамадству і ўладам падтрымліваць кантакт і развівацца. Ці не ператвараюцца дэмсілы ў звычайных папулістаў?
Ілюстрацыйнае фота: ТГ-канал Святланы Ціханоўскай
Аднойчы я напісаў у Офіс Святланы Ціханоўскай з прапановай. У жніўні 2022 года. Яны ж з самага пачатку занялі пазіцыю, маўляў, рэсурсаў недастаткова, калі ёсць ідэі — увасабляйце, мы дапаможам. А тое, што медыйная рэпрэзентацыя прасядае адчувальна, да гэтага моманту было ўжо відавочна. Прасядае яна, зрэшты, і цяпер, але пра гэта, мабыць, патрэбны будзе асобны артыкул.
Так ці інакш, да жніўня першага ваеннага года, на фоне адчувальнай міжнароднай актыўнасці каманды, візітаў, сустрэч, заяў і іншага ў грамадзянскай, так бы мовіць, грамадскасці ўсё часцей узнікала пытанне: а што толку?
У фармаце прад'явы ў ліку іншага пра гэта гаварыла і Вераніка Цапкала падчас свайго знакамітага выступу на канферэнцыі «Новая Беларусь». Зрэшты, тады ўсе прэтэнзіі з флангаў гучалі не зусім пераканаўча, асабліва калі ўлічыць, што самі нападнікі не маглі пахваліцца дасягненнямі хоць бы мінімальна заўважнымі. І ўсё абмяжоўвалася размовамі. Праблема тым часам наспявала, і я распрацаваў нейкую схему справаздачы па офіснай «міжнародцы». Распрацаваў літаральна, узяў адзін або некалькі месяцаў і па ўласнаручна вынайдзеным алгарытме склаў паслядоўнасць. Я хацеў паказаць, куды вядуць візіты і сустрэчы. Для чаго яны праводзіліся. Што абмяркоўвалі. Што ў выніку атрымалася. Іншымі словамі, я імкнуўся адказаць канкрэтна на прэтэнзію кшталту «Вось вы зганялі ў Іспанію, і што?», піша аўтар ТГ-канала «Политонелогия».
На маю прапанову адгукнуліся і на працягу некаторага часу я быў у лаканічнай і не занадта маляўнічай перапісцы з Ганнай Красулінай, якая, прынамсі, на словах палічыла маю ініцыятыву як мінімум адэкватнай.
Глядзіце таксама
Аднак прыпавесць не была б прыпавесцю, калі б завяршылася яна шчаслівым канцом. Перапіска перапынілася, канферэнцыя прайшла, на апошні з лістоў маіх, з пытаннем, маўляў, «Шэф, ну што?» (як у «Калабках») адказу я не атрымаў. Не дык не, бог з табой, залатая рыбка, падумаў я, адзначыўшы, аднак, што максіма «крытыкуеш — прапануй», якой так адчайна прытрымліваюцца супрацоўнікі Ціханоўскай, злёгку пацьмянела.
Разбірацца ў прычынах мне было не вельмі цікава. Аднак заўважу, што, услед за той максімай, цьмянай глядзіцца цяпер і ўся офісная «міжнародка» ў прынцыпе. І ёсць у мяне падазрэнні, якія я выказваў і раней, з іншых прычын: супрацоўнікі Офіса, Кабінета і іншых інстанцый дэмакратычных сіл у асноўнай сваёй масе не вельмі кампетэнтныя ў пытанні сістэмнай працы.
Быў у мяне і трыгер — выпадак з дэпартацыяй беларусаў са Швецыі і недарэчныя апраўданні Франака Вячоркі ў каментарах на старонцы facebook Розы Турарбекавай. Іх мы разбяром асобным матэрыялам, які амаль гатовы, але аказаўся такім вялікім, што не змясціўся ў агульны гэты артыкул. Пакуль хачу толькі коратка адказаць паважанаму Вячорку на адзін з тэзісаў, які ён запусціў у адказ на справядлівае абурэнне Розы Маратаўны. Гучаў ён так: «Давайце толькі не накідваць». Франак, пабойся бога. Накідваць. І яшчэ накідваць. Той самы мандат, які, верагодна, вычарпаецца, але не па тэрміне прыдатнасці, а праз няўмелае захоўванне — гэта ў першую чаргу не права, а абавязак. І тым больш справаздача. Мандат — не такі, як у АГЛ, які сам сябе амандачвае, а дэмакратычны. Ён пра «вы павінны».
Так што паўтару: накідваць — і накідваць па поўнай праграме. Таму што цяпер, на пятым годзе, напярэдадні выбараў, як бы вы іх ні называлі, якія б прыстаўкі вы да іх ні ляпілі, «без», «пост», «архі» (але добра, гэта таксама асобная тэма і тычыцца яна стратэгіі і медыя — там таксама бяда), патрэбна стратэгія. Дакладней, патрэбная яна была ўчора, а сёння на ўсю моц яе варта было б рэалізоўваць.
Цяпер вельмі важна правесці аўдыт і рэвізію стратэгіі міжнароднай дзейнасці дэмакратычных сіл. Таму што ў рэшце рэшт сонца ўстане і без вас, так бывае. У рэшце рэшт мандат стане проста нікому не цікавым, і вырвацца з сітуацыі дваістасці ўжо не атрымаецца. З аднаго боку, я амаль упэўнены, усе міжнародныя партнёры працягваюць выказваць салідарнасць і, так бы мовіць, прыхільнасць універсальным каштоўнасцям, якія трэба вярнуць у некраправавы свет унутры Беларусі. З іншага ж, дыялогі «за ўсё добрае» апрацівяць і партнёрам.
Глядзім сайт Офіса. 13 верасня. «Ціханоўская сустрэлася з намеснікам дзяржсакратара ЗША ў Вільні». Можна паглядзець па спасылцы. Сухая рэшта: дамовіліся паглыбляць, пашыраць і падтрымліваць. Максімальна агульны прэс-рэліз і крыклівы фон: у сустрэчы няма рэальнай павесткі. Рыторыка самой Ціханоўскай настолькі беззмястоўная, што ўжо амаль мяжуе з папулізмам. І ў мяне ўзнікае пытанне, тое самае, дзеля якога я аднойчы прапаноўваў ім сістэму справаздач: ці прывядзе гэтая сустрэча да чаго-небудзь?
Цяпер хвілінка шызафрэніі. Офіс знаходзіцца ў Літве. Ціханоўская і іншыя супрацоўнікі Офіса перыядычна сустракаюцца з чыноўнікамі краіны. Чыноўнікі гэтыя гавораць пра салідарнасць і наступным крокам уводзяць новыя і новыя абмежаванні для беларусаў. Як жа так?! Гэты заканамерны вокліч абурэння чутны сёння адусюль. У мяне ёсць версія, і яна зводзіцца да некампетэнтнасці, а магчыма, яшчэ і да некаторага страху. Для таго, каб дамагацца ад Літвы паслаблення нейкіх абмежаванняў, выключэнняў і асаблівага статусу, трэба працаваць публічна і непублічна на ўзроўні літоўскага палітыкуму. І тэзіс першы: літоўцы ахрэнелі. Усмешлівыя прыхільнікі правоў чалавека выкарыстоўваюць беларускую карту як адзін з інструментаў вырашэння сваіх уласных унутрыпалітычных задач. І пра гэта трэба сказаць услых. Уладзіміра Зяленскага перыядычна заносіць, і яго абсякаюць тыя ці іншыя прадстаўнікі брытанскай наменклатуры. Прэзідэнт Украіны і праўда некалькі разоў «блытаў берагі», так бы мовіць, але ў іх і сітуацыя крытычная, таму перабор даравальны. Сам жа падыход цалкам адэкватны: літоўцам і латышам трэба сказаць услых, што яны ахрэнелі.
Глядзіце таксама
На фоне вынікаў — а іх практычна няма, хіба што некалькі адмоўных усплыццяў — у мяне ўзнікае (а я не ўнутры структур) сур'ёзнае падазрэнне, што ніякай рэальнай стратэгічнай працы — паўсядзённай, руціннай працы па выпрацоўцы павесткі папросту не атрымліваецца. І прычына гэтаму, мне здаецца, адна: на дадзены момант агорнутыя мандатам Офіс і Кабінет ператварыліся ў герметычную структуру, якой кіруюць адны і тыя ж людзі, не зусім здольныя рабіць паслядоўную працу. Яны быццам не разумеюць, як гэта. Калі гэтая мая версія няправільная, то сітуацыя яшчэ горшая.
Калі чытаеш прэс-рэлізы на старонках, звязаных са Святланай Ціханоўскай, цяжка пазбавіцца адчування, што кантакты з прадстаўнікамі еўрапейскіх краін у рэшце рэшт не ідуць далей за факт правядзення сустрэчы, каб нагадаць пра нашы пазіцыі і перакананні. Візіт і перамовы павінны быць вынікам вялікага падрыхтоўчага працэсу, дастаткова руціннага. Яны ж павінны адкрываць новы этап і запускаць новыя працэсы. А глядзіцца ўся структура працы так, што ў кожны наступны момант гаварыць у цэлым няма пра што. І ўрэшце мы атрымліваем чарговыя запэўніванні, якія мала каго ўзбуджаюць. Гэтая тэндэнцыя палохае, бо «міжнародка» становіцца крыху падобная да той, што даступная цяпер МЗС РБ. Афіцыйны Мінск сам загнаў сябе ў ізаляцыю, і цяпер яны ўсімі сіламі дамагаюцца хоць нейкіх кантактаў, у рамках якіх імкнуцца данесці сваю пазіцыю паводле прынцыпу «кропля камень точыць». Быў жа пазітыўны досвед у 2015-м. Так, тады сітуацыя была параўнальна прасцей (і гэта моцнае пераменшванне), але тады Еўропа дрэнна ўяўляла сабе, што такое Беларусь у прынцыпе. Экспертаў там і цяпер не скажу што шмат — адчуваецца вялікі правал у працы з нашым рэгіёнам, які пагаршаецца фокусам на Расіі. І тым больш крыўдна, бо, у адрозненне ад МЗС, для Офіса і Кабінета адчынены многія дзверы, уключаючы дзверы Белага дома.
І вось яшчэ што важна. Лукашэнку ўсе 30 гадоў было збольшага напляваць на прызнанне. Ён гісторык і фатограф-эканаміст, яму не блізкая эстэтыка дыпламатыі (яму ў прынцыпе не вельмі блізкая эстэтыка чаго-небудзь). Вядома, прыемна, калі табе тэлефануюць Меркель і Макрон. Прыемна, аднак, не значыць «неабходна». АГЛ перажыве без віншаванняў Шольца. Без палітычных саюзаў з заходнімі краінамі таксама працягне неяк. Для яго знешняя палітыка — гэта гандаль, пра што ён сам прама гаварыў пару гадоў таму на «вучобе паслоў». Але я ўсё яшчэ падазраю, што вайна стала кропкай незвароту. Пазіцыі занятыя. Прызнаваць яго — неэстэтычна. Але і толку ад гэтага асаблівага не будзе. Непрызнанне ўжо ніяк не робіць для яго больш дарагім захаванне ўлады.
А хутка, нагадаю, выбары, і ў дыскурсе дэмакратычных сіл усё часцей сустракаюцца развагі пра тое, што неабходна дамагацца іх непрызнання. Тут мяне бянтэжыць адразу некалькі рэчаў. Першае — гэта сама па сабе стратэгія ў дачыненні да электаральнай кампаніі — яна пакуль што падобная да (знайшоў іранічную назву) «гібрыднага байкоту» і наогул паражэнчая. Другое: ніхто лепш за сам рэжым не можа дамагчыся непрызнання выбараў. Трэцяе: прызнанне і непрызнанне — гэта хутчэй не навуковая, а публіцыстычная катэгорыя, як і праславутая «міжнародная легітымнасць». Падсанкцыйны Рыжанкоў лётаў і будзе лётаць на тую ж Генеральную Асамблею. І на дадзены момант няма механізму, рычага і асаблівых шанцаў гэтую сітуацыю змяніць. А выбары 2020 года не прызналі многія.
Глядзіце таксама
Выходзіць, дэмакратычныя сілы ўперліся ў праблему мэтапакладання. Нерэалістычныя мэты ў духу папулізму гучаць звонка і прыцягваюць. Майстры клікбэйтных загалоўкаў забываюць, што «жоўтая прэса» раздражняе, а лозунгавасць і плакатнасць рыторыкі на пятым годзе проста выклікаюць раздражненне: у тым ліку і ў міжнародных партнёраў. Я ўжо не кажу пра тое, наколькі ссоўваецца перыядычна фокус увагі. Вось яшчэ цытата з прэс-рэлізу аб сустрэчы Ціханоўскай з амерыканскім дыпламатам: «Працяг стратэгічнага дыялогу паміж ЗША і дэмакратычнымі сіламі Беларусі: дамовіліся працягваць працу па некалькіх напрамках: палітвязні, медыя, нацыянальная ідэнтычнасць, абарона правоў чалавека і іншыя, а таксама правесці наступную вялікую сустрэчу ў бліжэйшыя месяцы».
Мне можа хто-небудзь растлумачыць, навошта абмяркоўваць з намеснікам дзяржсакратара нацыянальную ідэнтычнасць? Гэтая частка дыялогу з чыста інструментальнага пункту гледжання куды вядзе? Не, мне можна запярэчыць стандартным наборам з чахла нацыяналістаў у Офісе — пра мову, культуру і іншыя штукі. Я цяпер не вазьмуся чарговы раз спрачацца з гэтымі адкрыткавымі заявамі, аднак: ПРАДСТАЎНІК. ДЗЯРЖДЭПА — намеснік дзяржсакратара. Яму навошта пра ўсё гэта гаварыць? У чым мэта? Гэта значыць, так, я, вядома, разумею, што ў прадстаўнікоў старой апазіцыі, якія так ці інакш (скажу мякка) ёсць побач з Ціханоўскай, існуе любімая ёлачная цацка, і яны з ёй ніколі не расстануцца. Аднак за гэтымі размовамі не праглядаецца рэальнай паўсядзённай працы і нейкай стратэгічнай павесткі.
Цяпер паглядзім справаздачу ад 2 жніўня 2024 года пад загалоўкам «Ключавыя дасягненні палітычнага сезону: чаго дамогся Офіс Святланы Ціханоўскай». Адразу трапляецца на вочы такі вось, дапусцім, пасаж: «А таксама ўсталявала працоўныя адносіны з Аргенцінай і Арменіяй. Дарэчы, дзякуючы кантактам з уладамі Арменіі сёлета нам удалося выратаваць грамадзяніна Беларусі, які атрымаў палітычны прытулак у Арменіі».
Прыгожа, але выглядае некаторым перабольшаннем. З пункту гледжання апошніх падзей на Паўднёвым Каўказе, у кантэксце трансфармацыі ролі РФ у рэгіёне, плаўны паварот армянскага ўрада ў бок дэмакратычных сіл выглядае ледзь заўважным элементам значна большага трэнду. Пры гэтым важна адзначыць, што найбольшыя дасягненні па ўсталяванні даверных адносінаў паміж Ерэванам і дэмсіламі належаць Лукашэнку, які настолькі не ў стане закрыць рот, што перад армянамі сорамна. Я да таго, што за ўсімі гэтымі нешматслоўнымі справаздачамі пра дасягненні відавочна не праглядаецца сістэмны аналіз сусветнай палітыкі, спецыфікі рэгіянальных падсістэм. А вось хаос праглядаецца. Паўтару тое, што гаварыў ужо некалькі разоў: герметычныя дэмакратычныя сілы захапілі палітыкі-няўдачнікі. Герметычным дэмакратычным сілам трэба неадкладна адкрыцца і звярнуцца да экспертаў. На дадзены момант — я без прозвішчаў, спадзеючыся на веру ў якую-ніякую маю рэпутацыю, — скажу, што эксперты ўсё часцей адмаўляюцца супрацоўнічаць з Офісам і Кабінетам.
Глядзіце таксама
Але вярнуся да дасягненняў. «Гэты палітычны сезон таксама адзначыўся для нас фармалізацыяй адносінаў з міжнароднымі партнёрамі. Такім чынам, быў запушчаны беспрэцэдэнтны стратэгічны дыялог з ЗША...» — скажу так. Кожны раз, калі вы сустракаеце слова беспрэцэдэнтны, адсоткаў на 70 можаце не сумнявацца: гэта размова дзеля размовы. Мацней за гэты эпітэта хіба што «всепогодное партнёрство», а цану такому — асабліва цяпер — мы бачылі, калі кітайскі міністр прыязджаў. Працытую па памяці, маўляў, ёсць прымаўка беларуская: «добрыя сябры важнейшыя за багацце». Кітайцы — вопытныя дыпламаты, і словы іх, асабліва кідком сказаныя, варта слухаць.
Наогул, чытаючы гэтую і іншыя шматлікія справаздачы пра сустрэчы, большасць з якіх праходзяць з прадстаўнікамі МЗС, я ўсё ясней бачу пэўную непрыемную рамку, у межах якой існуе дэмсілаўская «міжнародка». Паслы, намеснікі паслоў, міністры, намеснікі міністраў таксама павінны адказваць перад сваімі працадаўцамі. У іх частка працы: праводзіць сустрэчы. Гэтымі сустрэчамі так ці інакш апісваецца эфектыўнасць дыпламатычнай дзейнасці. Не толькі, але шмат у чым. Большая частка тых перамоваў, якія потым трапляюць у прэс-рэлізы, выглядаюць як россып разавых мерапрыемстваў, якія трапляюць у справаздачы, ды там і атабарваюцца, пакрываючыся пылам.
Замест рэалістычных мэтаў мы бачым зноў і зноў загалоўкі аўтарства ўсё таго ж Латушкі ў духу: «Нам не патрэбныя F-16 і "Леапарды", перадайце іх у як мага большай колькасці Украіне. Прыцягніце да адказнасці Лукашэнку, дайце нам магчымасць раскалоць эліты».
Ілюзіі, люты пах «жоўтай прэсы», папулізм і ўвядзенне ў зман — і прыхільнікаў, і партнёраў. На каго ў 2024 годзе разлічаная, напрыклад, фраза пра «раскол эліт»? Яшчэ ўвосень 2020-га многія аналітыкі, якія ўсё ж спадзяваліся на эліты, зразумелі, што гэта немагчыма.
Ну, сур'ёзна, растлумачце мне (можна нават у чарговым відэа, як любіць Пал Палыч), на якую аўдыторыю вы працуеце? Палітык, сябра усіх сяброўстваў — каго і ў чым вы хочаце пераканаць гэтым? Шчырых лукашыстаў? Іх вылечыць час (акрамя, хіба што, Грышы). Прыстасаванцаў? Гэта ў сэнсе, цытуючы Латушку ж: «Дайце нам магчымасць раскалоць эліты»? Дазвольце, але колькі яшчэ павінна прайсці часу, каб да «палітыкаў» дайшла цалкам сабе немудрагелістая экспертная выснова: «Для расколу эліт у сістэме павінны быць эліты». Вы Качанаву расколваць будзеце? Рыжанкова? Можа, даруй божа, вы плануеце раскалоць Мясніковіча? Ці Шэймана? Віцю Лукашэнку калоць таксама будзем? Лукашэнку нядаўна сучкарэз паказвалі айчыннай вытворчасці. Я вось думаю: можна яго выкарыстоўваць для расколу эліт.
Глядзіце таксама
Добра, а як вы лічыце, ваша пісаніна і відэа вось з гэтым «у паніцы» нармальна ўспрымаецца, напрыклад, шэрай зонай грамадзянскай супольнасці? Людзьмі ва ўнутранай эміграцыі, якія імкнуцца тут і цяпер перажыць усё, што адбываецца. Многія з іх, дарэчы, выходзілі на маршы. Калі маршы былі магчымыя.
Або пратэснае ядро — вы яму навошта патрэбныя? Тым, хто ўнутры краіны, ваша палітычная рэклама ў духу таблоідаў — яна для чаго? Нявіннасці пазбаўляюцца адзін раз. Намер раз за разам уводзіць менавіта дзеля гэтага выглядае вельмі дзіўна — а пакуль бездань глядзіць на вас.
Час спыняць самадзейнасць. Гэта не капуснік на першым курсе. У вас не хапае рэсурсаў? Гэта сумна. Але, можа быць, варта перагледзець прыярытэты. Прыпыніць, пакінуць на другім плане тое, што адносіцца да міфічнай будучыні. Канстытуцыі, планы дапамогі — гэта выдатна, але, па-першае (і тут мае рацыю цалкам Шрайбман) — гарантый, што пасля сыходу Лукашэнкі менавіта дэмакратычныя сілы цяперашняй канфігурацыі трапяць у палац вяршыць дэмакратычны ж паварот — дык вось гарантый такіх няма. Шанцы? Лічыць палянюся, але на бягучы момант невялікія, асабліва з улікам таго, якімі хісткімі аказаліся структуры. Так што ці не пара адкінуць размовы з партнёрамі за нацыянальную, дапусцім, ідэнтычнасць і засяродзіцца на інструменталізацыі працэсаў тут і цяпер?
Я абавязкова бліжэйшым часам вярнуся сюды з рэкамендацыямі і канкрэтнымі прапановамі, але праблема ў тым, што вы не гатовыя іх чуць. У вас засталося зусім мала часу — а вы не гатовыя. Нікому не цікавы ваш мандат, калі вы не ўмееце ім карыстацца. Калі вам няма чаго больш сказаць, акрамя «Лукашэнка дыктатар і забойца». Гэта не навіна, а навін вы не ствараеце.
Любы палітычны штаб у хоць бы адносна цывілізаваным свеце абапіраецца на аналіз і на паліттэхналогію. Вы не робіце ні таго, ні другога. Ды яшчэ і пасылаеце Франака «гасіць» шкоду ад крытыкі. Дэмакратычным сілам цяпер як ніколі патрэбны дыялог і рэформы. Усе пратаколы, закліканыя на паперы ўмацаваць структуру, неабходна адмяніць. Гэта наогул не праблема. Старую каманду — асабліва на ўзроўні Офіса — трэба тэрмінова перагледзець. І, што важна, дэканструяваць вертыкаль, прынамсі ў бягучым выглядзе. І так, для гэтага патрэбны дыялог.
Не дэбаты, не чарговая канферэнцыя, а нармальная сістэмная праца з прыцягненнем экспертаў — ад прававедаў да эканамістаў. І пажадана так, каб не чуць фонам «у мяне гербарый крымінальных спраў, таму я цудоўны». Палітычная пясочніца павінна скончыцца. Цяпер адыгрываюць ролю кампетэнцыі, а ў складзе Кабінета і Офіса іх відавочна не хапае. Ад апоры на персону таксама варта адмовіцца. Гэта тычыцца не столькі Ціханоўскай як носьбіта мандата, але і астатніх. Хто б ты ні быў: нізкая эфектыўнасць, не разбіраешся ў пытанні — сыходзіш. Беларуская экспертная супольнасць, ад палітолагаў да юрыстаў, у стане даць ацэнку планам, рашэнням, праектам. Тыя ж, хто ўваходзіць у загерметызаваную структуру — відавочна не здольныя. Сыход Валерыя Кавалеўскага так ці інакш павінен быў паказаць неабходнасць змены падыходаў, але стратэгіі няма дагэтуль. КР збіраецца і нешта «перацірае». Кабінет засядае. Стратэгіі няма на сярэдзіну верасня-2024.
Глядзіце таксама
Агучу пад канец найважнейшую, на мой погляд, думку. У офісах і кабінетах не хапае рэсурсаў. Гэта нармальна. Праблема ва ўзроўні чаканняў, які яны ствараюць вакол сябе, вольна ці мімаволі выкарыстоўваючы для гэтага свой мандат на шкоду агульнай справе. Праблема ў тым, што структура замыкаецца, што яна не транспарэнтная па сваёй прыродзе. Праблема ў тым, што дыпламатычная праца, якой неабходна займацца штодня і вельмі лакалізавана, не павінна абапірацца на папулісцкія плоскія лозунгі, За якімі нічога не стаіць. Бо ў такім выпадку ў адказ ты будзеш атрымліваць прыкладна тое самае. Праблема ў тым, што стратэгія дэмакратычных сіл як быццам абапіраецца не на аналіз і кампетэнцыі, а на амбіцыі, добраахвотнікаў і на звыклае старое — якое не працуе. І ўжо сапраўды праблема пры недахопе рэсурсаў — гэта калі не ўмееш іх размяркоўваць, не ўмееш паставіць выразную мэту і прытрымлівацца да яе. У працы структур вельмі шмат лішняга. Незразумелыя канферэнцыі — дзе размаўляюць. Неабавязковыя візіты — абы былі. Ілжывыя пытанні, асабліва ў духу старога добрага беларускага нацыяналізму, на які партнёрам збольшага напляваць. Вайна ж выразна паказала, наколькі прагматычны падыход заходніх краін. Паўтару: візіт — гэта вярхушка, лязо працэсу. У яго павінны быць і фон, і парадак, і план рэалізацыі.
МЗСаўцам іншых краін усё роўна. Гэта частка іх штодзённасці. Яна ідзе ў справаздачу. А дзе сэнс?
Размовы пра ілюзорную будучыню, нібы яно ўжо наступіла ці вось-вось наступіць, ці што яна будзе менавіта такой і ні якой інакш — гэта шалупіна. Адзін хлопец у нас тут наогул Канстытуцыю пісаў, хоць нават у выпадку падзення рэжыму няма падстаў для таго, каб яму даверылі гэта. Я б, напрыклад, не даверыў. Але працагадзіны (кандовае слова тут дарэчы) выдаткаваныя, папера спісана, і не зроблена нешта іншае.
Праблема, вядома ж, і ў пазіцыянаванні. Паўтару, Зяленскі, з пераборам, але імкнецца ўсіх ірваць, дамагаючыся сваёй мэты. А мы ўсіх любім, якую б дзічыну ні тварылі старыя і новыя дэмакратыі Старога Свету.
Працяг будзе