Здабыць свабоду — палова справы. Пытанне ў тым, як ёю распарадзіцца
Калі з'явіцца «акно магчымасцей» і Беларусь стане вольнай ад расійскага ўплыву, важным будзе тое, што мы зробім са сваёй свабодай. Бо можа аказацца так, што часы Лукашэнкі пададуцца нам «залатымі», упэўнены Павел Мацукевіч.
Выпуск «Пульса Леніна-19» разважае над спадчынай, якую пакіне па сабе носьбіт дзеючай улады і яго ўспрыманне ў будучыні, а таксама ацэньвае ўплыў вайны ва Украіне на лёс Беларусі. І тое, і другое — на прыкладах з мінулага, што рыфмуюцца з нашай рэчаіснасцю.
Каламутны час
Кропка ў гісторыі кіравання Аляксандра Лукашэнкі пакуль не пастаўленая. А значыць, яшчэ можа быць горш, хоць і лепш таксама можа. Залежыць выключна ад Лукашэнкі, яго жадання ўвайсці ў беларускую гісторыю са знакам «мінус» ці «плюс». Пакуль — тлусты мінус. Аднак выніковы знак можа не мець значэння ў будучыні.
Сучасныя ацэнкі эпохі Лукашэнкі могуць адрознівацца ад тых высноў, да якіх прыйдуць нашы нашчадкі, ацэньваючы спадчыну першага прэзідэнта на адлегласці і ў параўнанні з тым, што адбудзецца пасля яго.
На гэты конт існуюць цікавыя прыклады.
Скажам, той, каго сучаснікі называлі «катам» за жудасныя злачынства і бязмерны гвалт, пасля смерці праз гады стаў называцца «Грозным» — больш у хвалу, чым у дакор, як пісаў Мікалай Карамзін, праводзячы паралель паміж Іванам IV і яго дзедам Іванам III, якога народ таксама, але толькі яшчэ пры жыцці зваў «Грозным».
Тлумачэнне Карамзіна адносна метамарфозы, якая здарылася з успрыманнем Івана Васільевіча, такое («Гісторыя дзяржавы Расійскай»): таму што «добрая слава Іаанава перажыла яго худую славу ў народнай памяці: стогны змоўклі, ахвяры сатлелі і старыя паданні зацямніліся найноўшымі». І таму што «доказы спраў жудасных ляжалі ў кнігасховішчах, а народ на працягу стагоддзяў бачыў Казань, Астрахань, Сібір як жывыя манументы цара-заваёўніка».
Іншае і, як на мяне, больш дакладнае тлумачэнне дае Эдвард Радзінскі («Кроў і прывіды смуты»), і яно заключаецца ў тым, што «нашчадкі Івана IV давядуць краіну да такога сораму, такое разбурэнне дзяржавы задаволяць, што страшныя Іванавы часы здадуцца людзям дабрадзейнымі». У выніку гэтага, як піша Радзінскі, ужо ў XVII стагоддзі крывавага цара будуць называць «набожным, адважным» і пачціва «Грозным».
Глядзіце таксама
Для Беларусі такая опцыя таксама адкрытая. Не, зразумела, ніякай гарантыі, што пасля Лукашэнкі не наступіць тая самая смута, якая прымусіць яе сучаснікаў зусім інакш паглядзець на яго кіраванне. Хоць з пазіцыі сённяшняга дня ўжо нават з'яўленне магчымасці мяняць непажаданую ўладу здаецца гіганцкім прагрэсам у параўнанні з тым, што ёсць цяпер, а пачалося ў 1994-м.
Яшчэ адзін паказальны прыклад, больш блізкі да нас па часе, звязаны з чарговым пераасэнсаваннем Сталіна, якое перажывае РФ. Гэты працэс пачаўся не сёння і не ўчора, а ўжо прайшоў некалькі цыклаў. Паводле сведчанняў відавочцаў (Абдурахман Аўтарханаў «Загадка смерці Сталіна»), адны і тыя ж савецкія маршалы і генералы пры Хрушчове аднадушна пісалі пра раздзьмуты ваенны геній Сталіна і яго панічныя паводзіны на пачатку ўварвання немцаў, а пры Брэжневе — яго зноў узносілі да нябёсаў.
Трэба сказаць, што празорлівы «бацька народаў» прадказваў сабе і пасмяротную няміласць, і рэнесанс народнай любові. Яго паплечнік Вячаслаў Молатаў згадваў (Фелікс Чуеў «Сто сорак гутарак з Молатавым») адкрыццё Сталіна, зробленае падчас вайны: «Я ведаю, што пасля маёй смерці на маю магілу нанясуць кучу смецця. Але вецер гісторыі бязлітасна развее яе!»
Прароцтва «вялікага стырніка» спраўдзілася. Праўда, вецер мае ўласцівасць мяняць свой кірунак на супрацьлеглы. А значыць «смецце» з часам можа вярнуцца на сваё месца. Як ужо вярталася пры Ельцыне.
Да таго ж, гісторыя памятае ўсё. Яна, як пісаў Карамзін, у адрозненне ад народа, злапомная.
Цень вызвалення
У прыватнасці, гісторыя памятае сёе-тое павучальнае на іншую надзённую тэму: датычна вайны Расіі супраць Украіны і сцвярджэнняў, што там вырашаецца лёс Беларусі. Гэта ўсё ж вялікае перабольшанне — да той пары, пакуль Беларусь не ўцягнутая ў вайну наўпрост (а пакуль што, на шчасце, не ўцягнутая).
З беларускай тэрыторыі ва Украіну ўжо даўно нічога не прылятае і не надыходзіць, хоць гучаць адчайныя прапановы, якія могуць змяніць гэты статус-кво, што задавальняе Кіеў і Мінск. Кшталту біць па аб'ектах на тэрыторыі Беларусі, звязаных з РФ.
Глядзіце таксама
У гэтым жа ключы па-ранейшаму жывуць спадзевы на паход палка Каліноўскага на Беларусь, у якім мроіцца беларуская вызваленчая армія, хоць гаворка ўсё яшчэ ідзе пра падраздзяленне ўкраінскіх Узброеных сіл, а не беларускіх дэмакратычных. Гучаць заклікі стварыць на базе палка дывізію, чаму наўрад ці нешта перашкаджае, акрамя недахопу добраахвотнікаў. Іх колькасць вымяраецца сотнямі.
Аднак перспектывы вызвалення Беларусі ад рэжыму і расійскага ўплыву абнуляе зусім не дэфіцыт адважных «каліноўцаў» або ўкраінская прапіска палка.
Я ўжо неяк прыводзіў прыклад з Іспаніі эпохі Франка: пасля вызвалення Францыі ад немцаў каля 10 тысяч іспанцаў з ліку тых, хто ваявалі на баку французскага Супраціву (а гэта дзесьці 30 палкоў Каліноўскага, добра аснашчаных амерыканскай зброяй), перайшлі іспанскую мяжу ў Пірэнэях і былі разбітыя (Хельмут Дамс «Франсіска Франка»).
Няма падстаў меркаваць, што ў нашым выпадку будзе неяк інакш і наогул справа дойдзе да пераходу мяжы. Беларускія добраахвотнікі, якія ваявалі за Украіну з 2014 года і заставаліся там пасля гэтага, у 2020-м, калі магчымасцей для гэтага было больш, а страху менш, мяжу не перайшлі і нават не спрабавалі.
Гістарычна спробы ваенным шляхам вызваліцца з расійскіх абдымкаў і вера ў «вызваліцеля» заканчваліся для беларускіх зямель і беларускай справы звычайна жаласна.
Прыклад з эпохі напалеонаўскіх войнаў: тагачасныя патрыёты мроілі аб аднаўленні ВКЛ. Беларускія землі з прыходам Напалеона афіцыйна называліся вызваленымі ад расійскага прыгнёту. Імператара сустракалі надзеямі, захапленнямі і кветкамі. Наогул фармальна было ўсё, чаго цяпер не хапае вызваленчаму паходу «каліноўцаў».
Было па-сапраўднаму вялікае беларускае войска. Напрыклад, нясвіжскі Радзівіл для паходу на Маскву за свой кошт сфармаваў асобны ўланскі полк, а ўсяго ў напалеонаўскай арміі служылі 25 тысяч беларусаў («Дзесяць стагоддзяў беларускай гісторыі» Уладзіміра Арлова і Генадзя Сагановіча).
Глядзіце таксама
Вайна перайшла на тэрыторыю ворага, і нават «Карфаген» здаўся — Напалеон увайшоў у Маскву, яна згарэла. На той час, праўда, Масква ўжо (і яшчэ) не была сталіцай, але з'яўлялася важным прамысловым цэнтрам той імперыі. Аднак задума, як вядома, усё роўна не прынесла свабоды для Беларусі, але каштавала нам мільёна жыццяў і шмат чаго яшчэ.
Прыклады з 20 стагоддзя, калі ў наступных войнах зноў паказваўся цень вызвалення Беларусі, але ўжо ад бальшавікоў, прайграваюць той жа негатыўным досвед. Тое, што для рэгіёна называлася «мірам» (Брэсцкім, Рыжскім), для беларусаў азначала змену замежнай улады, тэрытарыяльныя страты і ігнараванне беларускіх інтарэсаў.
Незразумела, з якой прычыны вайна Расіі з Украінай стане выключэннем з гэтага правіла.
Штрафное кола
Думаю, што ўсё ж галоўны выклік для Беларусі не ў тым, як здабыць свабоду ад рэжыму і празмернага ўплыву Расіі, але ў тым, як ёю наступным разам разумна распарадзіцца. Прынамсі, такая выснова напрошваецца з бесканфліктнага выхаду з СССР, аформленага ў Віскулях у 1991 годзе ў форме Белавежскіх пагадненняў, што мірна пахавалі саюз непарушны.
Падкрэслю: той адзіны раз у гісторыі, калі Беларусь атрымала незалежнасць і міжнароднае прызнанне, а таксама шанец пабудаваць дэмакратычную дзяржаву, адбыўся цывілізаваным спосабам, а не ў выніку ўзброенага супрацьстаяння або вызваленчых паходаў.
Бацькі беларускай незалежнасці і дэмакратыі атрымалі магчымасць зменшыць сілу прыцягнення Масквы, але не мелі кансенсусу ні па знешнепалітычным курсе, ні па ўнутранай палітыцы, каб яе рэалізаваць.
Глядзіце таксама
Прыклад іх непаслядоўнасці: у 1990 годзе яны дэкларавалі імкненне да нейтралітэту, у 1991-м надалі сваёй дэкларацыі сілу Канстытуцыі, але ўжо ў 1993-м перакрэслілі свае абавязацельствы і планы, далучыўшыся да таго, што цяпер называецца АДКБ.
Тым не менш, гэты каштоўны досвед паказвае, што гісторыя час ад часу прыадчыняе акно неканфліктных магчымасцей. Пытанне ў тым, калі з'явіцца наступнае і ці ўдасца скарыстацца ім больш удала, чым раней.
Калі не ўлічыць памылкі мінулага, гісторыя, верагодна, пойдзе па другім коле, на якім час жорсткага праўлення аўтакрата якраз цалкам можа здацца нашым нашчадкам дабрадзейным клопатам моцнага гаспадарніка.