Чаму важна памятаць пра Халакост
Гісторыя мае ўласціваць паўтарацца. І калі не гаварыць увесь час пра самыя ганебныя яе плямы, яны таксама абавязкова паўторацца.
Жаніс Ліпке. Фота: currenttime.tv
Яніс (ці, як ён сам сябе называў, Жаніс) Ліпке перад Другой сусветнай вайной працаваў партовым рабочым і з жонкай і дзецьмі жыў у Рызе. Пасля акупацыі Рыгі першага ліпеня 1941 года Жаніс пайшоў працаваць грузчыкам на склады люфтвафэ (эскадрыллі). У яго штодзённыя абавязкі ўваходзіла сустракаць групу яўрэйскіх рабочых каля брамы гета і суправаджаць яе на склады. Пасля буйнамаштабных акцый, якія пракаціліся па Рыжскім гета 30 лістапада і 8 снежня, Жаніс стаў шукаць месцы хованкі для габрэяў па-за межамі гета і людзей, гатовых пайсці на рызыку дзеля іх выратавання. 28 чэрвеня 1966 года «Яд Вашэм» удастоіў Яніса і яго жонку Ёхану ганаровага звання «Праведніка народаў свету».
Карэспандэнтка праграмы «Балтыя» на партале «Настоящее время» пагаварыла з дырэктаркай музея Жаніса Ліпке Лалітай Томсане. Яна расказала, для чаго трэба захоўваць калектыўную памяць пра Халакост, пра сваё стаўленне да рускай мовы ў Латвіі, а таксама пра правы жанчын і ЛГБТ-супольнасці.
— Раскажыце падрабязней пра Музей і пра самога Жаніса Ліпка – кім ён быў?
— Мы зараз знаходзімся ў яблыневым садзе сям'і Ліпке. Тут калісьці раслі яблыні, дом Ліпке тут побач, ля ўваходу ў музей. Сям'я Жаніса Ліпке выратавала больш за пяцьдзясят яўрэяў. Ён рызыкаваў сваім жыццём і жыццямі сваіх дзяцей. Яны заслугоўваюць мемарыяла або музея.
Калі вы адчыняеце дзверы, праходзіце па вузкім калідоры, ён падобны да дрывотні. У гэты момант сонечны свабодны свет становіцца вузкім і цёмным. Такім чынам наведвальнікі могуць адчуць, як гэта было — калі яўрэяў хавалі ў бункеры. Гэтая схованка была выкапаная пад павеццю.
У нашай экспазіцыі мы расказваем пра тых, каго выратавалі, і пра тых, хто ратаваў.
Глядзіце таксама
— Жаніс Ліпке разам са сваёй жонкай Ёханай выратавалі больш за пяцьдзясят чалавек. Як менавіта гэта адбывалася?
— У іх была досыць складаная схема. Яны забіралі яўрэяў з гета на працу ў брыгадах па дзесяць чалавек. Але па дарозе назад людзей падмянялі. Хтосьці са «сваіх» заходзіў на тэрыторыю гета з жоўтай зоркай, а потым спакойна сыходзіў. Яўрэям дапамагалі бегчы рознымі спосабамі. У адной з тэлефонных будак у цэнтры Рыгі ў тэлефоннай кнізе быў паказаны адрас, куды можна прыходзіць. Па ўсім гета хадзілі чуткі, што ёсць такі латыш, які дапамагае, але многія баяліся, што гэта падман. Жаніс звычайна тройчы прапаноўваў чалавеку выратавацца. І калі ўсе тры разы была адмова, гэта значыць, чалавек не быў гатовы рызыкаваць, тады ўсё.
— Гаворачы ў цэлым, Халакост — адна з цяжкіх старонак латвійскай гісторыі. Доўгія гады пра гэта наогул не прынята было гаварыць. Як цяпер у грамадстве ўспрымаюць гэтую тэму?
— Па-першае, мы не можам тут, у музеі, расказваць толькі пра выратавальнікаў. Першае, пра што мы гаворым, — што здарылася, чаму даводзілася ратаваць людзей, і што абсалютная большасць яўрэяў у Латвіі былі забітыя. Прычым гэтым займаліся мясцовыя групы, у тым ліку выконваючы загады нацыстаў падчас нямецкай акупацыі. Да гэтага на тэрыторыі Латвіі не было антыяўрэйскіх пагромаў. Што адбывалася ў Латвіі падчас Халакосту.
Глядзіце таксама
Выпадкаў выратавання яўрэяў, паводле ацэнак гісторыкаў, было каля 600. Прычым у часткі гэтых гісторый нешчаслівы фінал. Пра гэта таксама трэба расказваць. Была каманда Арайса і іншыя людзі, якія забівалі яўрэяў. Вельмі прыемна і зручна думаць, што ўсе злачынствы здзяйсняюць толькі акупацыйныя сілы, нацысты або фашысты. Цяжка прыняць, што ёсць і памагатыя, памочнікі, тая ж каманда Арайса, якая забівала не толькі яўрэяў, але і ромаў, пацыентаў псіхіятрычных лякарняў, прычым не толькі на тэрыторыі Латвіі, але і ў Беларусі.
— Чаму грамадству наогул трэба расказваць пра гэтыя гістарычныя падзеі? Можна ж проста перагарнуць старонку і жыць далей?
— Хочацца спадзявацца, што ў XXI стагоддзі мы гатовыя свабодна гаварыць пра тое, як лёгка з'яўляюцца забабоны, як лёгка ў парыве папулізму абвясціць нейкую групу людзей чужымі, абвінаваціць іх ва ўсіх сваіх бедах і праблемах. І заявіць, што, калі мы іх знішчым, дэпартуем, кінем у раку, тады ўсё зноў будзе добра.
Таму важна захаваць гэтую памяць. Важна памятаць, як лёгка людзей уцягнуць у гэта.
— Вайна ва Украіне паўплывала на грамадства ў краінах Балтыі. У Латвіі сацыёлагі фіксуюць раскол грамадства. Гэты раскол быў заўсёды і вайна яго толькі ўзмацніла? Што можна зрабіць для згуртавання грамадства?
— Англіканская царква сёлета праводзіла дыскусію, у ёй удзельнічалі ўцекачы з Расіі, людзі, якіх там пераследавалі, праводзілі ператрусы і гэтак далей. Таксама ўдзельнічалі людзі, якія прыехалі з Украіны, мясцовыя латвійскія расійцы, украінскія актывісты. Вядома, ніхто з іх не быў за вайну ці за Пуціна. Размова была не пра гэта. Але пытанне ў тым, як камунікаваць з людзьмі, якія знаходзяцца на другім баку, або з тымі, у каго расійскі пашпарт. Як з імі размаўляць і ці магчыма гэта наогул. Насамрэч гэта вельмі цяжкая тэма. Многія мае знаёмыя рускія, якія жывуць у Латвіі, спынілі ўсе зносіны са сваімі роднымі, таму што больш не могуць слухаць пра тое, што ўсё не так адназначна або што Пуцін усё робіць правільна. У цябе разрываюцца сямейныя сувязі, таму што ты на другім баку.
Глядзіце таксама
— Але адначасова з гэтым у краінах Балтыі адбываюцца дыскусіі аб выкарыстанні рускай мовы ў публічнай прасторы. Як вы гэта ацэньваеце?
— Часам адмова гаварыць на рускай мове — гэта справа прынцыпу. Моладзь не ведае рускай мовы, калі ў іх няма рускіх каранёў. Гэта не проста нейкая паказуха, гэта факт. У моладзі цяпер з гэтым наогул няма праблем, таму што яны ўсе гавораць на англійскай мове. У старэйшага пакалення могуць быць складанасці. У іншых краінах мы ж неяк спраўляемся з тым, што з намі не гавораць на нашай мове.
Але ў цэлым трэба разумець, што ва ўмовах вайны ўсё становіцца чорна-белым. У гэты момант узважаныя, нейтральныя меркаванні вельмі непапулярныя. Нашмат прасцей сказаць, што мы больш не будзем размаўляць на мове акупантаў. Я не бачу вялікай праблемы ў тым, што людзі адмаўляюцца гаварыць на рускай мове. Мяне больш турбуе, калі спрабуюць кантраляваць, на якой мове людзі гавораць дома — у сем'ях або паміж сабой. Вось гэта ўжо сапраўды парушэнне асабістых межаў. Такі кантроль у свабодным дэмакратычным грамадстве недапушчальны.
— Знос помнікаў, перайменаванне вуліц — што вы думаеце пра гэтыя працэсы?
— Мяне дзівяць людзі, якія падчас акцый «Black Lives Matter» у ЗША, калі зносілі помнікі рабаўладальнікам, гаварылі, што гэта варварства, што гісторыю нельга перапісваць і трэба проста паставіць тлумачальныя таблічкі. Гэтыя ж людзі настойваюць на зносе помнікаў, звязаных з Расійскай імперыяй. Зносьце тады ўжо ўсе помнікі, абмяркоўвайце гэта, вырашайце: трэба ці не трэба. Я не была супраць зносу «помніка Перамогі» ў Рызе. Я разумею, што ён нагадвае пра акупацыю. Так, яго пабудавалі нядаўна, пасля вайны ў нас не было такога помніка, і ўся гэтая гераізацыя нам не патрэбная. Так, мы жывём у дэмакратычным грамадстве, мы вырашылі, што гэтага помніка быць не павінна. У нас была дыскусія, мы гэта абмяркоўвалі. З перамогай над нацызмам тут жа пачалася савецкая акупацыя. І гэта складанае пытанне для ўсёй Усходняй Еўропы.
Так што ўсе гэтыя помнікі Пушкіну — цалкам вытлумачальна, чаму іх прыбіраюць. Таму што цяпер вельмі абвостраная сітуацыя. Пра перайменаванне вуліц, думаю, патрэбна больш шырокая дыскусія. Але мы абіраем дэпутатаў, яны галасуюць і прымаюць рашэнні, грамадзяне звяртаюцца да іх з рознымі запытамі. Гэта ўсё частка дэмакратычнага працэсу. Калі б усё было так проста: перайменавалі вуліцы — і ўсё стала лепш!
— Вы ўдзельнічаеце ў розных грамадскіх мерапрыемствах, акцыях і пікетах, пішаце артыкулы. Адна з тэм — роўнасць жанчын. Як вы бачыце сітуацыю ў краінах Балтыі?
— Па ўсіх паказчыках у нас быццам бы ўсё ў парадку. Жанчыны займаюць вядучыя пасады, часам нават больш актыўна, чым у іншых краінах. Але праблема нашмат шырэй і складаней. Апошнія выпадкі ў Латвіі гэта добра дэманструюць. Гвалт супраць жанчын — гэта вялікая праблема. Жанчыны просяць аб дапамозе, звяртаюцца па дапамогу з-за пагроз, гвалту. Гэта звычайна заканчваецца адрэзаным вухам, забойствам. Пазней аказваецца, што гэта быў доўгі працэс пераследу. Чаму гэта не бяруць пад увагу, чаму не ўспрымаюць сур'ёзна? А яшчэ ўсе гэтыя каментары: «Яна, напэўна, сама вінаватая»; «Ну як яе можна было не забіць, калі яна цябе ўвесь час крытыкуе, "пілуе"». Па гэтых дыскусіях і каментарах разумееш, што гэта не адзінкавыя выпадкі. У краіне не ўсё ў парадку з заканадаўствам.
Глядзіце таксама
Людзі кажуць: «Навошта нам Стамбульская канвенцыя, мы самі са сваімі законамі справімся». А потым адбываецца адзін выпадак гвалту за адным, і ты бачыш, што не ўсё ў парадку. Калі я слухаю аповеды пра жанчын, якія сталі ахвярамі гвалту, я перажываю шок: як падобнае можа адбывацца тут, побач? Ты разумееш, наколькі жанчыны неабароненыя. У нас няма сістэмы, якая абараняе жанчын ад гвалту, ці яна не працуе.
Яшчэ адна праблема — гвалт супраць ЛГБТК+. Гадамі гэта спрабуюць выдаць за простае хуліганства. І ўсё роўна, што людзей збіваюць, таму што яны, напрыклад, трымаліся за рукі ці былі апранутыя неяк не так.
— Ёсць некалькі такіх пытанняў: Стамбульская канвенцыя, закон аб партнёрскіх адносінах — па іх і ў Латвіі, і ў Літве гадамі не ўдаецца прыняць рашэнні. У адрозненне ад Эстоніі, якая ў большай ступені рухаецца ў бок Скандынавіі. Чаму так? У Латвіі грамадства больш кансерватыўнае?
— Магчыма, так і ёсць. Мы выбіраем дэпутатаў, якія прымаюць законы, разглядаюць і абмяркоўваюць гэтыя пытанні. Але, напрыклад, Літва — здавалася б, кансерватыўная, каталіцкая краіна, — але ў іх хутка будзе прыняты закон аб партнёрскіх адносінах. Мы застаемся апошнімі сярод краін Балтыі. Такія рэчы нельга растлумачыць хрысціянствам ці чымсьці падобным. Ёсць Ірландыя, Іспанія, дзе жыхары ходзяць у царкву нашмат часцей, чым у Латвіі, але там ЛГБТК-людзі і іншыя могуць рэгістраваць партнёрскія адносіны і шлюбы. Або Ізраіль: там ёсць вельмі рэлігійная частка грамадства, але яны стварылі сваю сістэму рэгістрацыі партнёрскіх адносінаў.
У людзей ёсць нейкая дзіўная ілюзія, што калі мы не будзем рэгістраваць такія адносіны, то іх не будзе. Але гэта азначае толькі тое, што ў такіх саюзаў няма аніякай прававой абароны. А ў многіх ЛГБТК-сем'ях растуць дзеці. Гэта ганебная пляма для Латвіі.
Глядзіце таксама
— У адным з вашых артыкулаў вы пішаце, што гэта прывілей — займацца культурай ці натхняльнай працай у малааплатнай сферы. Што вы маеце на ўвазе?
— Культура ў Латвіі сапраўды вельмі дрэнна аплачваецца. Хоць у цэлым бюджэт гэтай сферы вялікі, але ён уключае ў сябе фінансаванне музычных школ, дзіцячых гурткоў, хароў і іншае. Ды і які сэнс існавання Латвіі, калі мы не захоўваем сваю мову, сваю культуру, тэатр, кіно і гэтак далей? Хто яшчэ гэта будзе глядзець за нас? Мы вельмі маленькая краіна — менш за два мільёны жыхароў. Таму я называю гэта вялікім прывілеем, калі ў цябе ёсць магчымасць рабіць працу, якая прыносіць задавальненне, важную працу. Мы ствараем людзей, расказваем пра Халакост, пра тое, што адбылося на тэрыторыі Латвіі. Мы гаворым пра талерантнасць, пра здольнасць прымаць і паважаць тых, хто адрозніваецца ад нас. Гэта гонар нашай краіны — што ёсць людзі, гатовыя за вельмі маленькую аплату працаваць у музеях, пісаць артыкулы, праводзіць мерапрыемствы, працаваць з дзецьмі.
— Чаму людзям трэба наведваць музеі?
— Па-першае, ты даведваешся пра тое месца, у якім жывёш. Заўсёды можна даведацца нейкія дзіўныя рэчы. Часам наведванне музея можа несці радасць, у іншых выпадках выклікае складаныя пачуцці. У выпадку нашага музея гэта гісторыя пра цяжкія падзеі і натхняльная гісторыя пра тое, як два чалавекі, Жаніс і Ёхана, змаглі здзейсніць нешта неверагоднае. Яны выцягнулі з лап смерці многіх людзей і далі ім шанец жыць далей. І гэта натхняе.