«Хамас – гэта даведзеныя да стопрацэнтнага ўзроўню лукашысты». Размова з Севярынам Квяткоўскім

Бліскучы сатырычны раман Севярына Квяткоўскага «Каларадская пушча», які ўпершыню быў выдадзены ў 2019 годзе, цяпер можна паслухаць у аўдыё фармаце. З гэтай нагоды паразмаўлялі з аўтарам пра прорву між жыхарамі «Менска» і «Горада Героя», перспектыву Трэцяй сусветнай вайны і тое, чаму дыялогі з ворагамі бессэнсоўныя. 

«Зараз нашая краіна пад панаваннем "жукоў"»

— Спадар Севярын, сёння чытачам «Каларадскай пушчы» абсалютна відавочна, што раман атрымаўся прароцкім. Скажыце, ці адчуваеце вы сябе прарокам ці прынамсі «бачуном», як ваш герой Дзікун, што так дакладна прадчуваў небяспеку?

— Насамрэч я прыдумаў тэрмін «бачун», таму што і сам з дзяцінства бачыў пэўныя рэчы. Не хочацца спойлерыць для новых чытачоў ці слухачоў, але калі я пісаў канцоўку «Каларадскай пушчы», інтуітыўна адчуваў, што Трэцяя сусветная вайна будзе. Хаця тады, у 2019-м, ніхто не мог чакаць, што перспектыва гэтай вайны так хутка стане такой блізкай.

Таму, з аднаго боку, мне як аўтару, вядома, прыемна, што не толькі фантазія, але і інтуіцыя спрацавала як след. З іншага боку, лепш бы яно і заставалася на ўзроўні фантазіі, а не ўвасаблялася ў жыцці. 

«Каларадская пушча» – гэта гісторыя апошняй чвэрці стагодзя ў Беларусі і працэсаў, якія адбываліся ў нашай краіне. Але штосьці мне сапраўды ўдалося прадказаць – напрыклад, эпідэмію. Дакладней, у рамане замест эпідэміі паводка, але так ці інакш Беларусь у 2020 годзе апынулася цалкам ізаляванай краінай, якая жыла па сваіх правілах.

Некаторыя рэчы я не тое што прадбачыў, хутчэй убачыў наўпрост – як падзел на «Менск» і на «Горад Герой», на «менчукоў» і «жукоў». Вядома, гэта актуальна не толькі для Мінска, але для ўсяго беларускага грамадства. Светапоглядны, каштоўнасны падзел адбыўся вельмі моцны, усё апынулася падзеленым на чорнае і белае, паўтаноў вельмі мала.

Зараз наша краіна пад панаваннем гэтых «жукоў» (так я іх назваў у рамане, зараз мы іх называем ябацькамі).

— Што новага вы зразумелі пра свой жа твор, калі чыталі яго ўслых, працуючы над аўдыякнігай?

— У рамане я шмат чаго закадаваў, пакінуў пасхалкі для аматараў разгадвання квэстаў. Працуючы над агучкай, я ўбачыў, што шмат якія рэчы ў «Каларадскай пушчы» будуць зразумелыя толькі мінчукам, а некаторыя – толькі беларусам, абазнаным у грамадска-палітычных працэсах. Таму я пачаў працу над гідам па гэтай кнізе. Думаю, гэта будзе цікавы паралельны твор, самастойная рэч.

Распрацоўваючы структуру рамана, я арыентаваўся на «Гарганцюа і Пантагрюэль» Франсуа Рабле – твор XVI стагоддзя. Калі я ўпершыню чытаў Рабле, скажу шчыра, нічога не зразумеў, але мне падабалася адчуванне прысутнасці магіі падарожжа. А калі ўжо пачаў чытаць каментары спецыялістаў да рамана, дык проста захапіўся. Магчыма, гід будзе выконваць функцыю падобных каментароў.

Гэта будзе твор для людзей, у якіх зараз няма часу і жадання паглыбляцца ў мастацкую літаратуру, якім патрэбна больш канкрэтная інфармацыя. Гэта літаратура фактаў.

Аўдыякнігі зараз карыстаюцца вялікім попытам, таму што гэта проста зручна. Ты вядзеш машыну ці едзеш у транспарце, прыбіраеш у хаце ці чысціш бульбу на дранікі – і паралельна можаш штосьці слухаць.

«Беларусь, якая чакае» — літаратурная. «Каларадская Пушча». Частка 1. Горад-Герой (фота)

— То-бок гід з’явіцца раней за другую частку «Каларадскай пушчы»?

— Адназначна. Я пачаў пісаць другую частку, але, ведаеце, пакуль не разумею, у які бок рушыць.

— Сапраўды, зараз, здаецца, час паназіраць.

— Так, «час збіраць камяні – час кідаць камяні». Вось калісьці я гэтыя камяні назбіраў і пасля кінуў у выглядзе першай часткі раману.

А зараз я ўвогуле пішу «Батумскія расказы». Дарэчы, планую выпускаць іх спачатку ў аўдыяверсіі, таму што расказы трэба менавіта расказваць.

«Мы не ведаем сапраўдных герояў нашага супраціву»

— У «Каларадскай пушчы» дзеячы супраціву прадстаўленыя такімі развясёлымі людзьмі, што няспынна наразаюць закускі і адкаркоўваюць бутэлькі, а вы, як аўтар, крыху з іх пасмейваецеся. Ці сапраўды неяк так вы бачыце дзеячаў нашага сапраўднага супраціву? І калі так, ці ёсць у іх нейкі сур’ёзны патэнцыял?

— Так, у рамане я сапраўды іранізую, пасмейваюся з падобных персанажаў. Але калі я гэта пісаў, усё ж не мог уявіць, што будуць масавыя катаванні, што чалавека могуць проста ўзяць і застрэліць на праспекце, як было з Аляксандрам Тарайкоўскім… Я і сам прайшоў па вастрыі ляза, дзякуй Богу і сябрам, што саскочыў.

Думаю, кожны з апісаных мной у іранічным ключы персанажаў, трапіўшы ў рэальны, сур’ёзны пераплёт, паводзіў бы сябе па-рознаму. Ніхто не думаў, што будзе такі ўздым, але ніхто і не думаў, што будзе такое варварскае контрдзеянне.

Таму, паўтаруся, нашых сапраўдных герояў супраціву мы проста не ведаем – і дзякуй Богу. Ведалі б мы – ведалі б і нашыя ворагі ў пагонах і мантыях.

Выехала 350 тысяч беларусаў, а з гэтых 350 тысяч толькі недзе 50, ці хай бы і 150, былі актыўнымі ўдзельнікамі рэальнага супраціву. Большасць выехала проста прэвентыўна, альбо карыстаючыся магчымасцю, таму што тая ж Польша безагаворачна дае прытулак беларусам, якія па яго звяртаюцца.

Таму трэба памятаць, што большасць з нас засталася ў Беларусі. 350 тысяч для дзесяці мільёнаў – гэта, вядома, моцны ўдар, але не крытычны. Так, зараз узровень рэпрэсій вялізны, але ў мяне пытанне: і што? Сталіну спатрэбілася 25 гадоў мільённых забойстваў, каб змяніць структуру грамадства. А гэтыя што, кагосьці змянілі? Не. Большасць якімі былі, такімі і засталіся.

Хачу нагадаць, што Беларуская рэвалюцыя (а менавіта так я называю тое, што пачалося ў 2020 годзе) была самай масавай палітычнай мабілізацыяй у Еўропе з 1968 года. Больш масавай яна была толькі ў Парыжы 1968-га. І калі вам скажуць, што гэта не так, што была Украіна – сацыёлагі адкажуць, што па-першае, у нас 25% прыняло ўдзел у супраціве, у іх – 20%. Але ж вельмі лёгка памітынгаваць у цэнтры Львова, адысці 5 крокаў і сесці піць каву. У Заходняй Украіне для пратэстоўцаў усё было абсалютна бяспечна. А там, дзе гэта было небяспечна, дзе за ўдзел у майдане збівалі, было толькі 2 ці 3%.

Беларусь жа выходзіла з поўначы на поўдзень, і нават Жабінка была з намі. Таму я захапляюся нашымі суайчыннікамі.

«Беларусь, якая чакае» — літаратурная. «Каларадская Пушча». Частка 2. Менск

— Вы лічыце, што нашыя людзі, якія засталіся ў Беларусі, усё ж вытрымаюць гэты ціск, не ператворацца ў жыхароў Горада Героя?

— Вядома. Нават падчас і пасля жудасных рэпрэсій у Савецкім Саюзе нараджаліся наш Караткевіч, Анемпадыстаў, Вольскі… Прырода перамагае! Зеляніна заўжды праб’ецца праз асфальт і вернецца да жыцця. Ніякіх сумневаў няма.

Я ўвогуле і сам збіраўся жыць у Беларусі. Але я расслабіўся. Варта было выкінуць сімку – і я быў бы дома, пісаў бы пра тое, што бачу вакол. Вельмі спадзяюся, што ёсць людзі, літаратары, пісьменнікі, якія проста зараз пішуць там мастацкія альбо дакументальныя творы. А потым гэтыя творы распавядуць нам, што там адбывалася пасля таго, як мы з’ехалі.

«Пра дыялогі з нашымі ворагамі не можа быць і размовы»

— Спадар Севярын, а як агулам вам жывецца ў эміграцыі? Ці вы маглі ўявіць, што ў жыцці здарыцца падобны досвед?

— Не, не мог уявіць. Спачатку я з’ехаў у эміграцыю ў 2021 годзе. Калі разграмілі «Радыё Свабода», стала зразумела, што калі плюнулі ў бок ЗША, тады стоп-кран ужо не дзейнічае. І я выехаў. Мне было вельмі хранова.

Потым памерла мая мама. Я паехаў з ёй развітацца. Развітаўшыся, зноў з'ехаў за мяжу, а потым зноў вярнуўся. Тады ўжо мяне затрымалі, а потым адпусцілі, хаця завялі крымінальную справу. Хутчэй за ўсё думалі, што я не змагу выбрацца, бо тады былі кавідныя межы. Але пра BYSOL, які мне дапамог, мы вядома яшчэ калі-небудзь здымем моцны серыял.

За першую восень у эміграцыі я перажыў усе пакуты, якія ў прынцыпе можа перажыць эмігрант. Таму зараз мне ўжо прасцей. Польскую мову я ведаю, тут мне досыць камфортна, да таго ж у Польшчы 40 тысяч сямей з прозвішчам Квяткоўскі.

Але я вельмі адчуваю злосць. Не крыўду, менавіта злосць, бо крыўда можа быць толькі да блізкага чалавека – да сябра ці кагосьці з сям’і… Першыя паўгода я пачынаў кожную раніцу з адчування такой бадзёрай злосці ўнутры.

Заўжды падкрэсліваю, што пра ўсе гэтыя дыялогі з нашымі ворагамі не можа быць і размовы. Якія дыялогі?

— Як вы лічыце, ці змогуць калісьці жыхары «Горада Героя» неяк нармалёва суіснаваць з жыхарамі «Менску» і «Новай Зямлі»?

— Адназначна не. Нармалёва ўжо не будзе. Мы змяніліся, асабліва тыя, хто хоць крыху пабываў за кратамі. Ніякай лаяльнасці.

Для мяне асабіста гэта ворагі. Вы проста не бачылі зблізу гэтыя рожы. Я ведаю, што яны рабілі з людзьмі. Сістэмна яны мусяць панесці адказнасць. А гэта ад 20 да 30 тысяч чалавек, якіх нават няма куды пасадзіць.

Калі рабіць нейкія спробы замірэння з гэтымі ворагамі, усё будзе паўтарацца. Ізраіль заміраўся-заміраўся, дамаўляўся-дамаўляўся, і ўва што гэта вылілася?

А што да шараговых супрацоўнікаў рэжыму, памятаю, я чытаў апавяданне Вячаслава Адамчыка ў ARCHE пра двух братоў – адзін пайшоў у партызаны, іншы – у паліцаі, і там усё было, ведаеце, як бы так па-сямейнаму. Таму пакуль чалавек не заляпаў рукі ў злачынстве, сам факт таго, што ён пайшоў у сістэму, не ёсць чымсьці страшным.

Вось нават хлопца з КДБ пасадзілі, таксама далі яму больш за 10 гадоў за тое, што даў інфармацыю. Таму і там ёсць людзі нашыя, нармальныя. Я за індывідуальную адказнасць. Адзінае, АМАП і ГУБАЗіК я б вылучыў асобна, як СС. Пайсці туды працаваць, застацца там пасля 2020 года – гэта ўжо свядомы выбар.

Агулам я вельмі спадзяюся, што з Беларусі яны ўцякуць у сваю Расію.

Севярын Квяткоўскі: Калі ведаеш англійскую мову, то Лукашэнка зусім не патрэбны

— Хачу працытаваць героя «Каларадскай пушчы» Альгердыча: «Зразумела, што без фінансавай падтрымкі з Усходу цяперашняй уладзе капец. А падтрымка скончыцца, бо Усход прайграе ў вайне. Значыць, у выніку ўсе гульцы палітычнага поля ў Менску атрымаюць роўныя стартавыя ўмовы ў абнуленай сітуацыі». Так вы пісалі ў 2019 годзе. Ці падпішыцеся вы сёння пад словамі Альгердыча, калі ўспрымаць іх наўпростава і сур’ёзна? Ці прайграе Усход у вайне?

— Канцэптуальна я бачу, што яны прайграюць. Але пытанне – ці пры нашым жыцці? Важна, каб гэта не расцягнулася на дзесяцігодзі, бо калі расцягнецца, гэта прывядзе да такой катастрофы, што Другая сусветная, на якой мы выраслі, падасца проста насмаркам.

Зараз тэма Украіны ў прынцыпе знікла, хаця там ідзе вайна кожны дзень. Гэта такое зацішша перад чымсьці важным. Мы як звычайныя спажыўцы інфармацыі пэўных рэчаў проста не ведаем. Інакш што гэта за вайна, калі ўсе ўсё ведаюць? Я думаю, што ідзе сур’ёзная падтрыхтоўка.

Не будзем забывацца на тое, што дзясяткі тысяч украінскіх вайсковых, якія навучаліся і навучаюцца зараз у заходніх краінах, на фронце яшчэ не былі. Так што я з асцярожным аптымізмам чакаю, што Расію будуць ламаць сур’ёзна. У прынцыпе, калі Пуцін казаў, што ваюе з NATO – ён казаў праўду.

Частка беларускіх ваякаў вераць у тое, што Расія непераможная, адпаведна, робяць на яе стаўку. А хто разумнейшы, той паводзіць сябе больш асцярожна. Паглядзім, паглядзім. 

— А што ўсім нам рабіць у гэты трывожны час, каб неяк сябе захаваць? Рыхтавацца да чагосьці, ці проста жыць сваё жыццё, як вы лічыце?

— Я б усім параіў канцэнтравацца на сваіх праблемах і задачах, на сваім жыцці. Вось пакуль я ў Грузіі быў адзін – была адна гісторыя. Калі ж прыехала мая сям’я, у мяне з’явілася куча задач па ўкараненні, адаптацыі ў нашых новых рэаліях… Пасля трэба было перавезці жонку і сына ў Польшчу. І вось гэтая сканцэнтраванасць на сям’і і проста на сабе мне моцна дапамагла.

На шчасце, у адрозненне ад XX стагоддзя, мы ўсе зараз на сувязі. Мы размаўляем з вамі, знаходзячыся ў розных краінах, а прачытаюць нас людзі ў Беларусі і не толькі. І гэта цудоўна.

Фіг яны нас так перамогуць. У іх уся сіла толькі на падтрымцы Расіі.

— На завяршэнне хочацца спытаць, што вы адчулі, калі зусім нядаўна прызналі экстрэмісцкім ваш тэлеграм-канал?

— Адчуў, што я не дарма працую. Хтосьці напісаў мне, маўляў, у цябе ўсяго пару сотняў падпісчыкаў. Але ж ён не бачыў, што гэта за падпісчыкі – а гэта класныя, адукаваныя людзі з аналітычным складам розуму. Колькасць і якасць не заўжды карэлююць. Таму так, гэта прызнанне.

Вяртаючыся да рамана, памятаеце, некаторыя яго героі ператвараліся ў жывы крахмал. Не, яны застаюцца жывымі, але насамрэч гэта ўжо не людзі. Ведаючы пра наступствы, людзі самі сябе ператвараюць у жывы крахмал, якім можна кіраваць, рабіць з ім што заўгодна. Але яму можна і супрацьстаяць.