Экалагічныя наступствы вайны ва Украіне: два крокі назад і шанец для кроку наперад
Пасля падрыву плаціны Кахоўскай ГЭС у нашым лексіконе з’явілася яшчэ адно слова — «экацыд». А між іншым, міжнародныя эксперты ўжо год вывучаюць экалагічныя наступствы вайны Расіі супраць Украіны. Адзін з такіх экспертаў — Аляксей Аўчыннікаў, рэдактар UWEC Work Group, групы, якая займаецца ацэнкай уздзеяння вайны ва Украіне на навакольнае асяроддзе.
Выратаваны сабака ў Херсоне абдымае свайго ратавальніка. Фота з obaldais.com
Ці сапраўды падрыў плаціны Кахоўскай ГЭС — гэта найбуйнейшая экалагічная катастрофа ў рэгіёне з часоў Чарнобыля? Як вайна ва Украіне адаб’ецца на Беларусі — а можа, ужо адбіваецца? Ці асэнсоўваем мы наступствы гэтай вайны напоўніцу? І можа, з-за гэтых глабальных наступстваў, час называць вайну «сусветнай»? Пра гэта «НЧ» і распытаў Аляксея Аўчыннікава.
— Аляксей, што такое UWEC Work Group? Як вы ацэньваеце экалагічныя наступствы вайны? Адкуль інфармацыя?
— Эксперты з розных краін вырашылі заняцца аналізам экалагічных наступстваў уварвання Расіі ва Украіну год таму. Гэта былі адмыслоўцы з розных краін — Украіны, Беларусі, некаторыя расійскія, з Амерыкі, з Германіі… Нашай мэтай было распаўсюдзіць інфармацыю пра тое, што адбываецца ва Украіне з экалагічнага пункту гледжання, аналізаваць наступствы, якія можна назваць і прамымі, і ўскоснымі.
Ініцыятыва існуе каля года, і за гэты час мы зрабілі больш за 70 публікацый пра ўплыў вайны на навакольнае асяроддзе. Гэта і аналітыка, і меркаванні экспертаў.
Трэба разумець, што наўпрост аналізу праводзіць мы не можам, бо выехаць на тэрыторыі, якія найбольш пацярпелі ад уварвання, альбо ў зону баявых дзеянняў — немагчыма. Можна рабіць такі аналіз праз спадарожнікавыя здымкі, на падставе інфармацыі ўкраінскіх экспертаў ці міжнародных экспертаў. З якімі дарэчы мы супрацоўнічаем і нават уваходзім у працоўную групу ААН па пытаннях уплыву вайны на наваколле. Ці на падставе адкрытай інфармацыі ў СМІ. Гэта складана, таму што ў СМІ цяпер шмат дэзынфармацыі, фэйкаў, спадарожнікавыя здымкі не вельмі якасныя… Тым не менш, мы атрымліваем звесткі праз розныя крыніцы.
— Вы сказалі пра «ўскосныя наступствы». Гэта якія?
— Напрыклад, я займаюся пытаннямі адаптацыі да змены клімату. Калі пачалася вайна, то з пункту гледжання кліматычнай палітыкі тое, што адбылося ў мінулым годзе — проста катастрофа. Уся кліматычная палітыка была не тое што пастаўлена на паўзу — быў зроблены велізарны крок назад. Павялічылася выкарыстанне выкапнёвага паліва, развіццё атрымалі розныя рынкі гэтага паліва, такія, як канадскі і афрыканскі. Еўропа адмаўлялася ад выкарыстання расійскіх энерганосьбітаў, але «зялёны пераход» у ЕС яшчэ не здзейсніўся, і таму ім трэба было знайсці пастаўкі выкапнага паліва з іншых крыніц.
А выкарыстанне выкапнёвага паліва ўплывае на сітуацыю ва ўсім свеце — у Арктыцы, у Азіі. Гэта тое, пра што мала хто кажа, бо людзі і медыя засяроджаны на больш «гучных» навінах. Але змены ў выніку вайны адбываюцца ва ўсім свеце.
— Наконт гучных падзей — цяпер узарвалі дамбу на Кахоўскай ГЭС. Што вы як эколаг бачыце ў гэтай сітуацыі?
— Наступствы можна будзе зразумець недзе праз месяц, але відавочна, што гэта зменіць наваколле ўсяго поўдня Украіны. Пацярпела Херсонская вобласць, прыродаахоўныя тэрыторыі, якія знаходзяцца ў дэльце Дняпра, наступствы для сельскагаспадарчага сектара нават цяжка ўявіць...
У чым яшчэ небяспека падрыву гэтай плаціны — у тым, што ўсе наносы, якія існавалі ў вадасховішчы, цяпер выйшлі на паверхню. Гэтыя наносы існуюць там не адно дзесяцігоддзе. Напрыклад, там, можа быць, асела частка выкідаў з выбуху на ЧАЭС у 1986 годзе. Узровень вады цяпер упаў, расліннасці там няма. Улетку будзе засуха, і ўсё гэта з пылам і брудам будзе распаўсюджвацца.
Частка таго, што было, ужо трапіла ў Чорнае мора, забруджаны тэрыторыі поўдня Херсоншчыны… Таму эксперты і кажуць, што гэта найбуйнейшая тэхнагенная катастрофа з часоў Чарнобыля і Фукусімы.
— А калі ўзяць поўнач Украіны, якая з’яўляецца поўднем Беларусі? Мы ўжо бачылі, як рускія жаўнеры капалі акопы ў Рудым лесе…
— Поўдзень Беларусі цяпер знаходзіцца ў сітуацыі змены кліматычных зон. Гэта Палессе, гэта найбольш пацярпелы рэгіён ад Чарнобыля. Мы пакуль не ведаем, наколькі мілітарызацыя Беларусі паўплывала на Палессе, але відавочна, што амаль усе прыродаахоўныя праекты, якія там існавалі, былі спынены. Гэта зноў жа сітуацыя, калі мы не можам правесці належнага аналізу, таму што ў Беларусі незалежных эколагаў ужо амаль што няма, экалагічныя арганізацыі не працуюць.
А яшчэ — усе прыродаахоўныя праекты на поўдні краіны магчымыя толькі ў супрацы з украінскім бокам.
Гэтыя тэрыторыі больш за ўсё могуць пацярпець ад апустыньвання, і ў будучыні гэта будзе найбольш вялікай праблемай.
На гэты рэгіён таксама моцна паўплывае мілітарызацыя — як з боку Беларусі, так і з боку Украіны.
Шмат казалі, што Палессе для Украіны — натуральная фартыфікацыйная зона. Там цяжкай тэхнікай не праедзеш. Тым не менш, Украіна ўсё роўна будуе там мур па прыкладзе Польшчы, бо люты мінулага года паказаў магчымасць уварвання з боку Беларусі. Мы цяпер існуем у такой сітуацыі, у якой існуем, паўплываць на будаўніцтва гэтых муроў немагчыма. У супрацу з Украінай я веру, без гэтай супрацы нічога не будзе. Але ж так, зараз паўплываць на будаўніцтва муру немагчыма.
— Збольшага мы кажам пра шкоду навакольнаму асяроддзю сітуацыйна: ці то захоп Расіяй АЭС, ці, як цяпер, узрыў плаціны на Кахоўскай ГЭС… А што вайна прынясе для свету ў глабальным плане? Агулам?
— Трэба разумець, што наступствы вайны мы толькі пачынаем бачыць у невялікім адсотку — і гэта праз год пасля яе пачатку. Зруйнавана вялікая колькасць гарадоў ва Украіне — узнікне пытанне пра іх адбудову: дзе браць рэсурсы, будаўнічыя матэрыялы, якімі яны будуць? Ёсць пытанні па кліматычнай палітыцы. Ёсць верагоднасць, што такія кліматычныя саміты, як СОР, будуць больш фармальнымі, дыпламатычнымі, і гэта будзе выкарыстоўваць «выкапнёвае лобі». Будзе павышацца ўзровень парніковых газаў у атмасферы… Цяпер мы бачым пачатак змен клімату, якія мы адчуем праз 10-15 гадоў.
Для мяне вялікая трагедыя ў тым, што замест таго, каб аб’яднацца і супрацьстаяць галоўнаму выкліку, які кінуты выжыванню чалавецтва, мы бачым раз’яднанне людзей праз вайну.
Гэта вялікі выклік для ўсяго чалавецтва, і пакуль невядома, як можна яго вырашыць.
Праўда, ёсць і аптымістычныя варыянты. Хутка пройдзе сустрэча па пасляваенным аднаўленні Украіны, і там будзе шмат украінскіх НДА, і ёсць меркаванне, што аднаўленне Украіны павінна быць «зялёным»: на выкарыстанні «зялёнай» эканомікі і «зялёных» тэхналогій. Калі так адбудзецца, то гэта будзе вельмі вялікая падтрымка і ў тым ліку Еўропе, якая пераводзіць рэйкі на «зялёную» эканоміку. А калі не адбудзецца, гэта можа быць вялікім крокам назад.
Таму я лічу, што зараз вельмі важна скончыць вайну, скончыцца яна можа толькі дэакупацыяй тэрыторый Украіны. І каб не было магчымасці паўтарыць уварванне, не склалася сітуацыя 2015 года, калі вайна фактычна была пастаўлена на паўзу. Тады можна будзе рабіць аналіз, як вайна паўплывала на Украіну, выпрацоўваць нейкія рэкамендацыі, якія дазволяць неяк нівеліраваць наступствы вайны. Магчыма, поўдзень і поўнач Украіны будуць пераведзены ў стан прыродаахоўных тэрыторый, і гэта будзе вялікі запаведнік. Індустрыяльныя тэрыторыі стануць менш індустрыяльнымі. Але гэта трэба будзе глядзець, аналізаваць з эканамічнага, сацыяльнага, палітычнага боку, улічваючы шмат фактараў.
— Дарэчы, пра «выкапнёвае лобі». Еўропа ў цэлым і Германія ў прыватнасці ў выніку вайны адмовіліся ад расійскіх рэсурсаў — газу і нафты. Гэта таксама наступства вайны, якое паўплывае на экалогію?
— Так, ЕС адмаўляецца ад расійскага паліва, і тым не менш, гэты рынак перажывае пэўны рэнесанс. Шукаюць новых пастаўшчыкоў, Еўропа вымушана закупацца праз Канаду і Нарвегію.
У ЕС ёсць план REPowerEU, ён робіць стаўку на ўзнаўляльную энергетыку. Калі ён спрацуе, калі ўзнаўляльная энергетыка стане больш развівацца тэхналагічна, менш залежаць ад рэсурсаў, тады гэта будзе добра. Гэта сапраўды вялікі выклік для краін Еўропы.
Я думаю, што гэты год, можа, наступны, пакажа, як план спрацуе. Пакуль Еўропа, што вельмі добра, прытрымліваецца сваіх планаў прыйсці да кліматычнай нейтральнасці і скараціць выкіды парніковых газаў.
Ну і яшчэ наконт глабальных наступстваў. Для мяне тое, што адбываецца — гэта, з аднаго боку, крах індустрыяльнай савецкай сістэмы. Цікавы факт: за тры гадзіны да поўнамаштабнага ўварвання Расіі ва Украіну Украіна ў тэставым рэжыме адключылася ад энергетычнай сеткі Расіі. Яна тэставала пераход да еўрапейскай сеткі, што прадугледжвала большую энергетычную незалежнасць ад Расіі.
А з другога боку, тое, што адбываецца ва Украіне, калі глядзець на гэта з пункту гледжання кліматычнай палітыкі, гэта такая рэсурсная вайна. У тым сэнсе, што Расія з яе вялікімі рэсурсамі лічыла: яна можа выкарыстоўваць рэсурсы як спосаб шантажу, уплываць на Еўропу і больш дробныя краіны.
Каб больш не было такіх падыходаў, трэба больш дэцэнтралізаваныя дзяржавы. Ва Украіне была рэформа дэцэнтралізацыі, на прыняцце рашэнняў маглі ўплываць незалежныя эксперты, грамадскія арганізацыі. Дарэчы, пасля падрыву Кахоўскай ГЭС Зяленскі звярнуўся да грамадскіх арганізацый, каб яны казалі пра наступствы гэтага, бо бачыць у іх сілу і магчымасць падтрымкі.
Але роля грамадскіх арганізацый не толькі ў тым, каб яны асвятлялі наступствы вайны, але і ў тым, каб вырашэнне гэтых пытанняў катастрофы былі арыентаваныя на патрэбы прыроды, і каб будучае ўзнаўленне Украіны адбывалася экалагічным шляхам. Спадзяюся, што сёння ва ўкраінскіх НДА ёсць магчымасць паўплываць на прыняцце такіх рашэнняў, усе карты для гэтага ў іх на руках.