Інфармацыйны фронт — поле бою медыя. Барацьба за розумы чытачоў працягваецца
Нягледзячы на татальную зачыстку незалежных грамадска-палітычных выданняў унутры Беларусі, дзяржСМІ не змаглі запоўніць цалкам авалодаць інфармацыйным рынкам: людзі па-ранейшаму чытаюць «экстрэмістаў».
Ілюстрацыйнае фота: x.com
Пасля масавых пратэстаў 2020 года ўлада ў Беларусі сур'ёзна задумалася над праблемай паводзінаў «народца», які, як выявілася, перашкаджае ёй спакойна жыць. А з улікам таго, што дыялог і пошук кампрамісу з грамадствам яна лічыць слабасцю, у ход пайшлі разнастайныя абмежаванні і забароны. З твару зямлі было сцёрта ўсё непажаданае, што хоць неяк дыхала да 2020 года: палітычныя партыі, няўрадавыя арганізацыі, прафсаюзы і, вядома, незалежныя газеты.
Быкоўскі: рэжым разбурыў бізнэс-мадэлі недзяржаўных медыя
За чатыры апошнія гады ў Беларусі стала нашмат менш друкаваных газет. Згодна з праведзеным «Позіркам» аналізам звестак Нацыянальнага статыстычнага камітэта, колькасць газет за гэты перыяд знізілася на 21% (з 471 у 2019-м да 372 у 2023-м).
Больш за ўсё ў працэнтных суадносінах страціла Брэсцкая вобласць, дзе колькасць газет зменшылася на 40,6% (з 69 да 41), далей ідуць Мінская вобласць — на 25% (з 48 да 36), Гомельская — на 23,5% (з 51 да 39), Мінск — на 16,3% (са 172 да 144), Віцебская — на 15,2% (з 46 да 39), Гродзенская — на 15% (з 40 да 34) і Магілёўская — на 13,3% (з 45 да 39).
Разавы тыраж газет у цэлым па краіне ўпаў на 15,1% (з 2 млн. 888 тыс. да 2 млн. 452 тыс. асобнікаў).
Мяркуючы па свежых даных Міністэрства інфармацыі, негатыўная тэндэнцыя працягваецца: на 1 красавіка было зарэгістравана 367 газет (199 дзяржаўных і 168 недзяржаўных) — на 1,3% менш, чым на пачатак года.
Тое, што недзяржаўных газет амаль столькі ж, колькі і дзяржаўных, не павінна ўводзіць у зман: маўляў, гэта яркае пацвярджэнне, што ў Беларусі ёсць свабода слова. Уся справа ў тым, што з недзяржаўных на рынку засталіся выключна бяскрыўдныя выданні — напрыклад для дачнікаў, аматараў анекдотаў і крыжаванак.
Усе незалежныя грамадска-палітычныя выданні альбо былі закрытыя ўладай, альбо праз немагчымасць функцыянаваць самі адмовіліся ад друкаванага фармату («Народная Воля», «Новы час», «Intex-press» і іншыя).
Глядзіце таксама
Старшы аналітык праекта «Media IQ» Паўлюк Быкоўскі ў каментары «Позірку» сказаў, што на скарачэнне накладаў газет, хутчэй за ўсё, паўплывалі фактары «змены медыяспажывання, пераход аўдыторыі ў дыгітал, скарачэнне рэкламнага рынку». Таксама эксперт адзначыў «разбурэнне рэжымам Аляксандра Лукашэнкі бізнэс-мадэляў незалежных СМІ, якія ў значнай ступені атрымлівалі прыбытак ад продажу друкаванай версіі і размяшчэння ў ёй рэкламы».
«Аднак па статыстыцы відаць і скарачэнне ў дзяржсектары», — адзначае Быкоўскі. На яго думку, «роля друкаваных дзяржСМІ сёння значна аслабела і саступае ролі тэлебачання, паведамленняў, якія перасылаюцца ў сацсетках і месенджерах, відэа на "Ютубе", для маладой аўдыторыі — "ЦікТока", для сярэдняга пакалення — Інтэрнэту і тэлебачання, для пажылых — пераважна ТБ. Але папяровыя выданні сыходзяць на другі план для ўсіх узроставых груп».
Зрэшты, не ўсе суразмоўцы прытрымліваюцца думкі, што эра друкаваных СМІ падышла да канца.
Луцкі: мы рыхтуем байцоў інфармацыйнага фронту
Дзяржава выкарыстоўвае газеты (не толькі нацыянальныя, але і рэгіянальныя) у якасці свайго прапагандысцкага рупара, таму датуе іх выпуск. Але нават на расчышчаным полі ў іх не атрымліваецца авалодаць розумамі электарату так, як ад іх чакаюць.
У лютым 2023 года Ігар Луцкі, на той момант намеснік кіраўніка адміністрацыі Лукашэнкі, а цяпер чалец Савета Рэспублікі, выступаючы на калегіі Мінінфарма, падкрэсліў, што «досыць вялікія рэсурсы накіраваныя на дзяржаўныя СМІ» (у 2023-м павінны былі атрымаць з бюджэту больш за 160 млн. рублёў. —Заўв. рэд.)
Трапіўшы на тое, што ў рэдакцыях да гэтага часу працуюць людзі, якія не падтрымліваюць дзяржпалітыку, чыноўнік нагадаў пра стварэнне назіральнага савета на факультэце журналістыкі Белдзяржуніверсітэта: «Кіраўнікі СМІ адказваюць сёння за падрыхтоўку спецыялістаў. Мы рыхтуем не проста журналістаў — мы рыхтуем байцоў інфармацыйнага фронту».
Ды і сам кіраўнік не саромеецца прылюдна ставіць падначаленым падобныя задачы.
«Ідэалагічная праца сёння выходзіць на першы план, — заявіў Лукашэнка 8 красавіка пры прызначэнні Уладзіміра Пярцова намеснікам кіраўніка сваёй адміністрацыі. — Трэба падцягнуць, прывесці ў парадак усе СМІ».
Глядзіце таксама
Лукашэнка падкрэсліў, што сёння, «у гэты складаны перыяд», актуальныя пытанні прапаганды і контрпрапаганды: «Усё сышлося цяпер на СМІ. Ідзе інфармацыйная вайна».
Але дзяржаўныя СМІ адважныя толькі ў крытыцы палітычных ворагаў, у іншых жа выпадках часта бяззубыя.
У чэрвені 2022 года Лукашэнка, выступаючы на спецыяльным семінары-нарадзе, заўважыў, што раённыя чыноўнікі навучыліся працаваць у тандэме з мясцовымі журналістамі, «але гэта не азначае, што раённым газетам трэба ператварыцца ў дошку гонару старшыні выканкама».
На тым жа мерапрыемстве тагачасны міністр інфармацыі Пярцоў заўважыў, што «за першы квартал 2022-га ў многіх раённых газетах не было аніводнага крытычнага матэрыялу»: «У сувязі з гэтым у мяне справядлівае пытанне: ці так усё добра? Ці проста элементарны страх перад кіраўніцтвам раёна?»
Вядома ж, страх. Які рэдактар «раёнкі» ў сучаснай Беларусі будзе крытыкаваць працу свайго непасрэднага начальніка? Бо менавіта кіраўнік выбудаваў у краіне «вертыкаль страху»: ён кашмарыць «губернатара», той, вярнуўшыся дадому, — «мэра», ад якога на арэхі дастаецца дырэктару сельгаспрадпрыемства і гэтак далей. Максімум, на што хапае «раёнкі» — гэта падняць дробныя пытанні, якія наўпрост не б'юць па кіраўніку раёна.
Інтэрнет-карыстальнік, які называе сябе знатаком і калекцыянерам загалоўкаў «раёнак», на ўмовах ананімнасці расказаў «Позірку», што «чытаць іх весела».
«Гэта такі музей савецкай журналістыкі эпохі брэжнеўскага застою з некаторым каларытам, — лічыць ён. — З гэтымі бясконцымі бітвамі за ўраджай, услаўленнем пасяўной, уборачнай, барацьбой за даўгунец і надоі. Гэтыя СМІ жывуць у эпосе, якая для большасці людзей даўно скончылася».
Марчук: Большую частку даходаў рэдакцыі прыносіла менавіта папяровая версія
Доўгія гады ў Беларусі былі моцныя рэгіянальныя незалежныя выданні. Не маючы падтрымкі з боку дзяржавы, яны не проста выжывалі на рынку, а былі на ім лідарамі.
Як расказаў «Позірку» галоўны рэдактар «Брэсцкай газеты» Віктар Марчук, да моманту, пакуль выданне не пазбавілі магчымасці друкавацца, «у рэдакцыі нават думкі не было адмовіцца ад папяровай версіі». Выпуск газеты прыпынілі толькі таму, што «беларускія друкарні адмовіліся ад супрацоўніцтва».
Ён кажа, што ў 2020 годзе газета «вельмі добра рэалізоўвалася» і «была лідарам продажаў у Брэсце». Поспех Марчук тлумачыць тым, што выданне было «адзіным, якое аб'ектыўна асвятляла падзеі ў рэгіёне». Паводле слоў галоўрэда, «лідарам быць не цяжка — трэба толькі не хлусіць і не станавіцца прапагандыстамі, як дзяржСМІ».
«А папяровая версія была эканамічна выгаднай: мы зараблялі на рэалізацыі і на рэкламе. Большую частку даходаў рэдакцыі прыносіла менавіта яна», — падкрэсліў Марчук.
Ён адзначыў, што калі б сёння была магчымасць працягнуць працу ў Беларусі, то рэдакцыя зноў бы пачала выпускаць традыцыйную версію газеты.
Глядзіце таксама
Марчук называе «палітычнымі» матывы ўлады прыбраць выданне з інфармацыйнага рынку. «Ніякіх эканамічных прычын для гэтага не было: мы былі плацежаздольнымі, рэгулярна і ў тэрмін ажыццяўлялі перадаплату — па тых часах друкарні гэта было супервыгадна, таму што тыя ж дзяржгазеты адчувалі фінансавыя цяжкасці. Друкарня адмовілася ад жывых грошай ва ўгоду палітычнай мэтазгоднасці, каб мы не маглі менавіта праз друкаваную версію даносіць да людзей праўду».
Схема з друкарняй адпрацаваная ўладай даўно. Праз пазбаўленне магчымасці друкавацца на радзіме прайшлі многія газеты, некаторы час яны вазілі свае тыражы з Расіі («БДГ», «Салідарнасць», «Товарищ»).
Гарэцкі: закрыццё газет — помста ўлады за праўдзівую інфармацыю падчас пратэстаў 2020 года
«Жнівень 2020 года паказаў высокі запыт грамадзян менавіта на друкаваныя выданні, — адзначыў у каментары «Позірку» намеснік старшыні «Беларускай асацыяцыі журналістаў» Барыс Гарэцкі. — Газетныя выпускі недзяржаўных выданняў масава раскупляліся людзьмі, каб падарыць родным, пакінуць сабе на памяць. Гэта рабілася нягледзячы на тое, што інфармацыю можна было атрымаць у Інтэрнеце больш аператыўна».
На думку Гарэцкага, навіны ў онлайне чыталі «больш актыўныя» грамадзяне, а газетную інфармацыю — «менш актыўныя, у асноўным старэйшага пакалення».
«Тыя ж развароты "Камсамолкі" з фотаздымкамі збітых людзей адкрылі вочы многім беларусам, якія не асабліва сачылі за грамадска-палітычным жыццём. Таму лічу, што закрыццё незалежных выданняў стала помстай улады за публікацыі 2020 года», — падкрэсліў намеснік старшыні БАЖ.
Другой прычынай зачысткі інфармацыйнай прасторы ён назваў жаданне рэжыму не дапусціць далейшага распаўсюджвання свабоднай інфармацыі. Таму ў першыя месяцы пасля пачатку масавых пратэстаў практычна ўсе незалежныя выданні пусцілі пад нож.
Глядзіце таксама
* * *
Можна доўга спрачацца пра важнасць або састарэласць друкаваных медыя, але відавочна, што ўлада, нягледзячы на шырокі інструментарый прапаганды, не збіраецца адмаўляцца ад газет. Пра што кажа і пастанова ўрада з пералікам друкаваных СМІ, якім у 2024-м будзе аказвацца падтрымка з рэспубліканскага бюджэту. Усяго запланавана выдзеліць дзяржСМІ 170 млн. 859 тыс. 958 рублёў: на тэлебачанне і радыё — 142 млн. 413 тыс. 596; друкаваныя СМІ і выдавецтвы — 6 млн. 738 тыс. 642, іншыя пытанні ў галіне СМІ — 21 млн. 707 тыс. 720.
Пасля фактычнага выправаджэння незалежнай журналістыкі з краіны ўлады не змаглі прапанаваць сапраўдную альтэрнатыву людзям, якія звыкліся чытаць навіны, а не даведкі і тэзісы, зацверджаныя ідэалагічнымі аддзеламі. Таму рэжым дзейнічае звыклымі для яго метадамі: раз за разам дадае ў «экстрэмісцкія» спісы не толькі цэлыя журналісцкія калектывы, але і старонкі іх выданняў у сацыяльных сетках, карае за чытанне або перасылку знаёмым незалежнага інфармацыйнага кантэнту.
Але цалкам заглушыць незалежныя СМІ не атрымалася, яны сышлі ў сеціва і, насуперак усім перашкодам, знаходзяць свайго чытача.