Уладзімір Янчук: Імгненная дамінанта ўтрымання ўлады перавяла перспектыву заўтрашняга дня на задворкі

Беларусы ўжо тры гады знаходзяцца пад ціскам абставін: спачатку пандэмія, потым — пратэсты, працяглыя рэпрэсіі і ўрэшце — вайна ва Украіне. Гэта не магло не адбіцца на свядомасці кожнага і ўсіх. Прафесар псіхалогіі ў інтэрв’ю «Філіну» разважае, якім чынам гэта адбіваецца на людзях.

— Вайна доўжыцца ўжо 11 месяцаў, а для беларусаў стрэсавая сітуацыя расцягнулася на цэлыя тры гады. Спярша была эпідэмія кавіда, потым выбары, небывалыя па размаху пратэсты і рэакцыя ў выглядзе масавых рэпрэсій. Як гэта адбіваецца на грамадстве?

— Так, атрымалася своеасаблівая праверка нашага грамадства на трываласць, якая агаліла многія дагэтуль схаваныя ў несвядомым нарывы і недазволеныя канфлікты. Безумоўна, пералічаныя вамі цёмныя плямы пакінулі свой след у нашай біяграфіі.

Калі даваць агульную характарыстыку, пачынаючы з кавіда — многія закапсуляваліся. Людзі закрыліся ў сваім блізкім атачэнні, надзелі свае капсулы, у тым ліку і інфармацыйныя. У сілу неаднастайнасці грамадства адбылося замыканне многіх сацыяльных груп на сваіх інфармацыйных бурбалках, якія задаюць арыенціры светаўспрымання і самаўспрымання.

Метадам спроб і памылак яны зразумелі, што знаходзіцца ў ізаляванай прасторы больш бяспечна і спакойна. Людзі пачалі вельмі выбарачна ставіцца да кантактаў, пачалі берагчы сябе, пазбягаючы вострых тэм. Гэта агульная схема.

Самыя эмацыйныя і лёгкія на ўздым ад самага пачатку рванулі за мяжу. І тут жа сталі сутыкацца з тым, што рытм, тэмп і лад жыцця там агаломшана адрозніваецца ад жыцця, звыклага ім у Беларусі.

З улікам уласцівага нам інфантылізму і слаба развітай суб'ектнасці заваёўваць месца пад сонцам праз абмежаванне і цярпенне многім аказалася не пад сілу. Таму некаторая частка людзей пачала вяртацца.

Стала відавочнай і групавая палярызацыя, якая выявілася ў тым, што антаганісты яшчэ больш упэўніліся ў дасканаласці свайго выбару і канчаткова закрылі вочы і вушы.

Ва ўсёй сваёй агіднай сутнасці паўстаў антыгуманны пуцінізм, які цынічна разбурае энергетычную інфраструктуру Украіны, нягледзячы на наступствы гэтага святатацтва для старых і дзяцей, якія складаюць нібыта «адзіны народ», «клопат» пра які паслужыў падставай для пачатку вайны. Спадзяюся, гэта працверазіла многіх прыхільнікаў «братняга яднання» і ў Беларусі. Барані нас, як гаворыцца, бог ад такога «яднання».

Сёння ж жыццё знаходзіцца ў яшчэ больш напружаным стане — уцягнемся мы ў гэтую вайну ці не? Пры адным істотным адрозненні, на мой погляд. Пацыфісцкія настроі ў Беларусі дастаткова моцныя і радыкальна адрозніваюцца ад настрояў у суседняй Расіі.

Як мне падаецца, у пераважнай большасці насельніцтва выпрацаваны ўстойлівы імунітэт супраць любога ўдзелу ў вайне. Тым больш што нам ад пачатку не ўласцівы вялікадзяржаўны шавінізм.

Бясспрэчна, гэтая праверка выпрабаваннямі ўмацавала грамадства ў меркаванні, што вайна — гэта безумоўнае зло. І тут я магу ўпэўнена казаць, што пераважная большасць беларусаў катэгарычна супраць удзелу ў вайне.

— Як на грамадства ўплываюць працяглыя масавыя рэпрэсіі? Ці можна на прыкладзе савецкага перыяду, сталінскага тэрору ўявіць, якія наступствы чакаюць беларусаў? Якім чынам гэта можа адбіцца на іх?

— Нягледзячы на відавочную трагічнасць таго, што адбываецца, я б не быў тут такім песімістычным. Так, калі рацыянальна разважаць, то наступствы відавочныя: панаванне страху і гвалту, разрыў эканамічных сувязей, быццё ў нявызначанасці... Але я невыпадкова казаў пра капсуляванне.

Людзі звыклі да страху, адаптаваліся, усвядомілі, што гэта несмяротна. Да таго ж спрацоўвае звыклае ўяўленне, што асабіста іх гэта не закране, пранясе. Напэўна, самая вялікая праблема была ў пачатку ў сілу навізны і незвычайнасці разгорнутых экзістэнцыяльных падзей. А цяпер многія перасталі баяцца, загнаўшы страхі ў глыбокую падсвядомасць.

Стан страху перастаў быць пранізлівым і жудасным.

Іншая справа, што адной з адметных асаблівасцей нашага грамадства з'яўляецца адсутнасць ярка выяўленых экстрэмісцкіх праяў. Людзі проста схаваліся, традыцыйна для нашай культуры «сышоўшы ў лясы ды балоты».

Тое, што адбываецца, разбуральна ўплывае на адукацыю, якасць якой усё больш зніжаецца. Скарачаецца прадпрымальніцкая актыўнасць і магчымасці для яе. Праца ж у дзяржсектары непазбежна прыводзіць да ўзрастання залежнасці ад улады, якая пазбаўляецца ад іншадумцаў, нягледзячы на іх кваліфікацыю.

Рэзка ўзрасла роля «назіральнікаў-ідэолагаў», якія вызначаюць кадравую палітыку. Пачалося скарачэнне работнікаў, якое набывае ўсё больш небяспечныя абрысы. Імгненная дамінанта ўтрымання ўлады перавяла перспектыву заўтрашняга дня на задворкі. Усё гэта і многае іншае, безумоўна, будзе мець разбуральныя наступствы.

Мы зразумелі, што чалавечыя каштоўнасці — гэта нешта вельмі важнае і вызначальнае для той самай будучыні. Зразумелі, што трэба трымацца за людзей, блізкіх па поглядах, па структуры каштоўнасцей. Таму я б не быў гэтак катэгарычны і не казаў, што ў грамадстве прысутнічае пастаянны страх. Ён прытупіўся, а пазітыўныя пачаткі не страчаны, а хутчэй, прыхаваны да лепшых часоў.

Безумоўна, нельга не канстатаваць, што за гэты час мы прызвычаіліся да смерці, да ненармальнага ладу жыцця, да жыцця ў страху. Але я падкрэсліваю: нельга казаць, што людзі сталі забітымі, палахлівымі і рабалепнымі. Яны чакаюць перамен, адназначна. Чакаюць спрыяльнага моманту для гэтых перамен.

— Многія з тых, хто зараз знаходзіцца ў Беларусі, кажуць аб адсутнасці жадання будаваць нейкія планы, нават на бытавым узроўні. У чалавека, да прыкладу, могуць быць грошы на рамонт, але няма жадання яго рабіць з-за агульнай нявызначанасці. Людзі жывуць у рэжыме зацягнутага чакання, адным днём. Ці можна нешта параіць у такой сітуацыі?

— Напэўна, з такім сутыкаюцца не ўсе людзі, стратэгіі тут розныя. Некаторыя, наадварот, праяўляюць павышаную актыўнасць у добраўпарадкаванні сваёй закрытай прасторы. Зразумела, што гэтая нявызначанасць вісіць і цісне на падсвядомасць. Але я абсалютна ўпэўнены: у канчатковым выніку дабро пераможа зло.

Цяпер адбываецца досыць інтэнсіўнае развіццё падзей ва Украіне. Свет замёр у чаканні вырашальных бітваў. Глыбока шкада, што Беларусь аказалася саўдзельніцай расійскай агрэсіі з яе магчымымі дэструктыўнымі наступствамі.

Адсюль і нявызначанасць, і нарастанне трывогі. Але, як мне падаецца, вынік у любым выпадку будзе пазітыўным. І гэтая перамога абавязкова адаб'ецца на нас з вамі.

І памятайце заўсёды: дабро абавязкова пераможа зло, як у кнізе «Уладар Пярсцёнкаў», якая вельмі нагадвае па сутнасці тое, што адбываецца ў нас.