Барацьба за будучыню: ці атрымаецца ў рэжыму выйграць бітву за маладыя розумы?

Наколькі канцэпцыя «генацыду беларускага народа» акажацца цікавай для сённяшніх школьнікаў і студэнтаў? Ці павераць яны, што нацыянальны сцяг і герб «Пагоня» — «нацысцкія сімвалы»?

14 лістапада ў сярэдняй школе №137 горада Мінска прайшла прэзентацыя новых вучэбных дапаможнікаў «Генацыд беларускага народа». У ходзе яе дырэктарка Нацыянальнага інстытута адукацыі Валянціна Гінчук асабліва падкрэсліла значэнне прадстаўленых выданняў: «Рэкамендуем звяртацца да гэтых старонак не толькі на ўроках гісторыі. Матэрыял будзе карысны пры вывучэнні беларускай і рускай літаратур, мастацтва. Дапаможнік можна выкарыстоўваць як інфармацыйную аснову пры правядзенні адзіных урокаў памяці».

Што ж уяўляюць з сябе дапаможнікі для школьнікаў 1-4, 5-9 і 10-11 класаў, якія плануецца так шырока выкарыстоўваць у навучальным працэсе? Якія мэты пераследуе рэжым Аляксандра Лукашэнкі ў рамках прасоўвання тэмы генацыду беларускага народа падчас Другой сусветнай вайны? І якія шанцы беларускай улады на поспех? Ва ўсім гэтым разбіраўся на «Deutsche Welle» гісторык Аляксандр Фрыдман.

Жорсткая крытыка канцэпцыі па-за межамі Беларусі

Публікацыя дапаможнікаў «Генацыд беларускага народа» стала чарговым этапам ідэалагічнага праекта, які афіцыйны Мінск упарта прасоўвае з моманту падаўлення дэмакратычных пратэстаў пасля прэзідэнцкіх выбараў у жніўні 2020 года. Яшчэ ў красавіку 2021-га Генеральная пракуратура распачала крымінальную справу аб «генацыдзе беларускага народа». Канцэпцыя «генацыду беларускага народа» была прызнана адзіна правільнай і, фактычна, адзіна магчымай трактоўкай нацысцкіх злачынстваў на акупаваных тэрыторыях Беларусі падчас Другой сусветнай вайны.

5 студзеня 2022 года Аляксандр Лукашэнка падпісаў закон «Аб генацыдзе беларускага народа», які прадугледжвае крымінальную адказнасць за публічнае адмаўленне генацыду, а беларускія суды і зусім плануюць у будучыні праводзіць судовыя працэсы над ужо памерлымі ваеннымі злачынцамі. Тэматычны комплекс «Генацыд беларускага народа», які з'яўляецца па сваёй сутнасці адаптацыяй расійскага наратыву аб «генацыдзе савецкага народа» на беларускую глебу, укараняецца ў адукацыйную сістэму Беларусі.

Школа як рэжымны аб'ект

Канцэпцыя «генацыду беларускага народа» выклікала вострыя дыскусіі сярод гісторыкаў і падверглася жорсткай крытыцы па-за межамі Беларусі. Пры гэтым беларускія ўлады абвінавачваліся ў палітызацыі гісторыі, маніпуляцыях і падтасоўцы фактаў. У Ізраілі рэжыму Лукашэнкі асабліва дасталася за фактычнае замоўчванне гісторыі Халакосту і імкненне ператварыць яўрэйскіх ахвяр у ахвяр «генацыду беларускага народа».

У Беларусі гісторыю Другой сусветнай вайны пішуць пракуроры

Гістарычныя дыскусіі наконт канцэпцыі пазбаўлены сур'ёзнага сэнсу. Беларускія ўлады хоць і дэкларуюць асэнсаванне нацысцкіх злачынстваў і ўсебаковае даследаванне малавывучаных эпізодаў Другой сусветнай вайны, але ў рэальнасці робяць стаўку на (пера)выхаванне беларусаў, якім навязваюцца пэўныя ўяўленні пра вайну з мэтай дыскрэдытацыі дэмакратычных сіл і «калектыўнага Захаду» — як «ідэалагічных паслядоўнікаў» нацыстаў і калабарацыяністаў.

Абвяшчаючы сябе нашчадкамі ахвяр генацыду і адначасова спадкаемцамі пераможцаў у вайне з нацызмам, рэжым Лукашэнкі імкнецца кансалідаваць сённяшнюю палітычную сістэму краіны, падвесці пад яе ідэалагічны падмурак і перацягнуць на свой бок маладое пакаленне.

Менавіта з гэтай прычыны канцэпцыя «генацыду беларускага народа» ўкараняецца ўжо ў пачатковай школе, а ў далейшым вывучаецца ўсё больш паглыблена. У новых вучэбных дапаможніках не прадугледжаны плюралізм меркаванняў і адкрытыя дыскусіі і спрэчкі наконт падзей ваеннага мінулага. У якасці асноўных аўтараў выступаюць супрацоўнікі Генеральнай пракуратуры, а гісторыкам адведзена дапаможная роля. Навуковым куратарам праекта з'яўляецца старшыня Пастаяннай камісіі па адукацыі, культуры і навуцы Палаты прадстаўнікоў Ігар Марзалюк. Ён хоць і з'яўляецца прафесійным гісторыкам, але вядомы зусім не як спецыяліст па гісторыі Другой сусветнай вайны, а як археолаг і даследчык Сярэднявечча.

Якія змены зведала сама канцэпцыя

Сама канцэпцыя «генацыду беларускага народа» з моманту свайго з'яўлення ў 2021 годзе зведала пэўныя змены. Яны былі выкліканы ў першую чаргу крытыкай звонку і тычыліся абыходжання з тэмай Халакосту. У новых дапаможніках аўтары надаюць пэўную ўвагу генацыду яўрэяў у Беларусі і нават згадваюць злачынствы супраць цыганскага насельніцтва, а для школьнікаў 10-11 класаў і зусім прадугледжана асобная падглава на яўрэйскую тэму. Сам тэрмін «Халакост» у дапаможніках, аднак, адсутнічае, а ў выпадку лагера смерці Трасцянец пераважна яўрэйскія ахвяры сарамліва названы «людзьмі розных нацыянальнасцей і веравызнанняў».

Рэжым не там шукае «генацыд беларускага народа»

Асноўны акцэнт у дапаможніках чакана зроблены на злачынствах супраць беларускага грамадзянскага насельніцтва і савецкіх ваеннапалонных. Аўтары асобна спыняюцца на ўкладзе беларусаў у перамогу савецкага народа над нацызмам і асабліва падкрэсліваюць злачынствы калабарацыяністаў польскага, літоўскага, латышскага і ўкраінскага паходжання. Тэма калабарацыянізму падрабязна разглядаецца ў дапаможніках для 5-9 і асабліва 10-11 класаў. Пры гэтым аўтары імкнуцца звязаць беларусаў, якія супрацоўнічалі падчас вайны з нацыстамі, з сённяшнім дэмакратычным рухам, а бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» зусім апісваюць у якасці «ганебнай нацысцкай сімволікі».

Новыя дапаможнікі змяшчаюць шматлікія ілюстрацыі і ўспаміны відавочцаў. Сам характар выкладання матэрыялу патыхае тэндэнцыйнасцю, дапаможнікі маюць шмат безапеляцыйных сцвярджэнняў у духу абвінаваўчых заключэнняў, спрэчных трактовак і сумнеўных абагульненняў. Асаблівае месца Генеральнай пракуратуры ў праекце «генацыду беларускага народа» падкрэслівае і той факт, што на старонках дапаможнікаў побач з Аляксандрам Лукашэнкам знайшлося месца і генпракурору Андрэю Шведу — надзвычайны выпадак для персаналісцкага аўтарытарнага рэжыму.

Бітва за маладое пакаленне

Сярод удзельнікаў пратэстаў 2020 года была вялікая колькасць маладых людзей, студэнтаў і школьнікаў, якія ўспрымалі рэжым Лукашэнкі як рэлікт з мінулага. Разграміўшы пратэсны рух, беларускія ўлады спрабуюць з дапамогай канцэпцыі «генацыду беларускага народа» ўзяць ідэалагічны рэванш.

Крытыкі канцэпцыі часта падкрэсліваюць нізкі прафесійны ўзровень, а то і проста адкрыты дылетантызм ідэолагаў і ўдзельнікаў гэтага праекта. І сапраўды, сярод беларускіх спецыялістаў па гісторыі вайны на адкрытае супрацоўніцтва з рэжымам пайшлі толькі адзінкі. Але беларускія ўлады прывыклі запаўняць якасныя прабелы колькасным чынам, і новыя дапаможнікі з'яўляюцца красамоўным пацвярджэннем гэтай тэндэнцыі.

Суды над мёртвымі — спроба апраўдаць існаванне рэжыму

Задачу, якая стаіць перад рэжымам, нельга назваць лёгкай. У якасці ідэалагічнага падмурка абраны злачынствы эпохі, якая з'яўляецца для маладога пакалення далёкім мінулым. Цікавасць да падзей Другой сусветнай вайны паступова слабее і ў Еўропе, і Беларусь у гэтым плане не з'яўляецца выключэннем. Акрамя таго, наратывы, якія сыходзяць ад рэжыму, маюць мала агульнага з уяўленнямі і рэальнасцю школьнікаў.

І ўсё-ткі афіцыйная канцэпцыя не пазбаўлена пэўнай прывабнасці для дзяцей і моладзі. Замест крытычнага, складанага і нават хваравітага асэнсавання ўласнай гісторыі ім прапануюць ідэнтыфікаваць сябе з ахвярамі жудасных злачынстваў і адначасова абвяшчаюць іх «спадкаемцамі Вялікай Перамогі». Рэжым Лукашэнкі наўрад ці зможа перамагчы ў барацьбе за розумы маладога пакалення, але аказаць уплыў на фарміраванне яго светапогляду цалкам здольны.