Дэмсілы трэба рэфармаваць. Інакш гэтыя выбары для іх стануць апошнімі

Лёс Беларусі не на ўкраінскім фронце. Гэта складана і непрыемна прымаць, але будучыня нашай ідэнтычнасці тут і цяпер — на полі палітычных сэнсаў, якія абапіраюцца на сучасную сітуацыю. Бо менавіта цяпер і ў будучыні мы будзем будаваць яе — ідэнтычнасць.

Эпіграф : «Мы хацелі вам праспяваць песню пра тое, як хадзілі з Лёхам у горы і ўпалі. Але пакуль ехалі, напісалі іншую».

— Я ўжо аднойчы выкарыстаў гэты эпіграф, але тут грэх не паўтарыць. Час ідзе, людзі разумнеюць. Я таксама, напэўна. Напрыклад, сёння я вырашыў не пісаць бясконцае палатно і наогул адмовіцца ад дэталёвага разбору знешнепалітычных экзэрсісаў структур Святланы Ціханоўскай у сувязі з выпадкам дэпартацыі беларусаў са Швецыі, — піша аўтар ТГ-канала «Политонелогия». — У каралеўства нашых ужо не вярнуць, а часу ўсё менш, а глыбіня ўсё глыбей. Імавернасць таго, што пасля лукашэнкаўскіх выбараў дэмакратычныя сілы патрапяць пад наймацнейшую дэвальвацыю, расце. Ды хутчэй за ўсё так і будзе. Святлана Ціханоўская, закаркаваная ў бутэльцы з загадкавымі рэактывамі кшталту Франака або Пал Палыча, яшчэ нейкі час пафігуруе ды паволі адкоціцца на перыферыю сацыяльна-палітычнага працэсу. І, баюся, ніякія мае самыя канструктыўныя разборы памылак не зменяць гэтага. Напэўна, я ідэаліст: многія мае калегі ўжо даўно струменяць як мінімум скепсісам, а можа і яшчэ горш — атрутай. І не без прычыны — пра што я стараўся ветліва і доўга напісаць у папярэдніх двух артыкулах з яскравымі прыкладамі (як у Трыера ў «Догвілі»). 

Нагадаю ланцужок тэзісаў, які выклікае ў мяне такі прафесійны боль: «Служба міграцыі — асобны ад ураду орган. І няма ў іх адміністрацыі Лукашэнкі, з якой могуць пазваніць і вырашыць пытанне. Але мы можам паўплываць праз урад, які на нашым баку, і, як мінімум, дабіцца мараторыя на дэпартацыі, і ўрад робіць што можа».  

Хутчэй за ўсё, Франак Вячорка мае на ўвазе вось гэты механізм падпарадкавання, кіравання і справаздачы: 

«Дзяржаўныя ўстановы. Кожнае міністэрства нясе адказнасць за шэраг дзяржаўных устаноў, якім даручана прымяняць законы і ажыццяўляць дзейнасць, вызначаную рыксдагам і ўрадам. Шведскае міграцыйнае агенцтва і шведскае падатковае агенцтва — прыклады дзяржаўных устаноў.

Кожны год урад выпускае распараджэнні аб асігнаваннях для дзяржаўных устаноў. У іх выкладаюцца мэты дзейнасці агенцтваў і аб'ём сродкаў, якія ім даступныя. Такім чынам, урад мае даволі істотныя магчымасці для кіравання дзейнасцю дзяржаўных устаноў, але ў яго няма паўнамоцтваў ўмешвацца ў тое, як агенцтва прымяняе закон або прымае рашэнне па канкрэтнай справе. Дзяржаўныя ўстановы прымаюць гэтыя рашэнні незалежна і даюць справаздачу перад міністэрствамі. У многіх іншых краінах міністр мае права наўпрост ўмешвацца ў паўсядзённую дзейнасць агенцтва. Такая магчымасць адсутнічае ў Швецыі, паколькі "міністэрскае праўленне" забаронена. Урад нясе адказнасць за набор і прызначэнне кіраўнікоў (генеральных дырэктараў) дзяржаўных устаноў». Поўны артыкул — па гэтай спасылцы.

Вячорка крывіць душой, выводзячы з-пад улады ўрада адзін з органаў урада — гэта гучыць дзіка. Тым не менш, відавочна, у міграцыйнай службы Швецыі сапраўды існуе пэўная аўтаномія, што, аднак — і тут самае важнае — вызначаецца рамкай закону, які, па-першае, павінен адпавядаць міжнароднаму праву, па-другое — нацыянальнаму заканадаўству. 

Пытанне аб прызнанні краіны «бяспечнай» і фармаванні агульнага падыходу аб адмове ў выдачы беларусам гуманітарных віз і прытулку наўрад ці можна аднесці да «day-to-da»y дзейнасці міграцыйнага агенцтва. Гэта стратэгічнае рашэнне, якое шмат у чым вызначае ўзровень двухбаковых адносінаў і наўпрост можа быць звязана з прыярытэтамі ў знешняй палітыцы краіны. Мабыць, дырэктар агенцтва мог бы дазволіць міністру або прэм'еру выказаць меркаванне на гэты конт. 

Рэжым збіраецца выйграць выбары — тыя, якія ўжо прайграў

Гэта пры тым, што дэпартаваныя беларусы фактычна не змаглі даказаць небяспеку вяртання ў Беларусь. Дарэчы, такі выпадак далёка не першы. Я сустракаў эпізоды, калі нават дыпламаты з еўрапейскіх краін (не будзем паказваць пальцам) прапаноўвалі замест гуманітарнай візы — актывістам — «ірвануць на радзіму невінаватасць даказваць». Дыстанцыя паміж заявамі і рэальнасцю ўжо занадта вялікая. Прорва, я б сказаў. А так — так, нас усе любяць.

Але пастойце, шведская «міграшка» падпарадкоўваецца міністру, які адначасова і сустаршыня Мінюста, па пытаннях міграцыі і прытулку. Рэч у тым, што за прыняцце нарматыўных прававых актаў у Швецыі адказвае парламент як, вы здзівіцеся, Пал Палыч (наш вялікі сябар і магутны парламентарыст), а міністры падпарадкоўваюцца прэм'еру.

Якая з усяго гэтага выснова? А вельмі простая: нашы дарагія дэмакратычныя сілы зашмат з сябе строяць, а на паверку альбо не могуць з тэхнічных прычын, альбо не ўмеюць рабіць руцінную паўсядзённую дыпламатычную працу. Святлана Ціханоўская пару разоў лётала ў Стакгольм. Нават сустракалася з міністрамі. Нават з міністрам юстыцыі і тым бачылася. Паколькі яна пазіцыянуе сябе — і не без прычыны — як прэзідэнт-элект, то і ўзровень сустрэч, і рыторыка на іх — адпаведныя. Кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў наўрад ці адказныя за выкананне паўсядзённай працы. І тут Франак цалкам мае рацыю: мы гаворым пра Швецыю, якая дэмакратыя, а не персаналісцкая вертыкаль. За намерам палегчыць жыццё беларусаў у той ці іншай краіне Еўропы павінна стаяць скрупулёзнае ворыва на месцах, адштурхваючыся ад нізавой бюракратыі, пераадольваючы яе супраціў, падбіраючы варыянты. Візіт раз на год-два (ці нават часцей) у парадыгме існавання дэмакратыі, якая абапіраецца на ўласныя выпакутаваныя законы і практыкі, не ўплывае практычна ні на што. Больш за тое, шведскія партнёры таксама абавязаны займацца сімвалічнай працай, пісаць справаздачы аб праведзеным і наогул, усяляк запаўняць свой графік рознымі мерапрыемствамі — такая спецыфіка. Дык вось, назіраючы за турнэ Святланы Георгіеўны і іншых членаў структур, я прыходжу да высновы, што яны, адрэзаныя ад гэтай самай паўсядзённай працы, даўно ўжо праваліліся ў пастку цырыманіялу, які ніяк не ўплывае на змяненне даволі эластычных працэсаў. Шведы, з тым жа дэпартам, як і многія ў Еўропе — проста ахрэнелі. Цяплічныя, але зубастыя еўрапейскія палітыкі не надта хвалююцца пра лёс беларусаў, якіх лёгка — неабароненых нічым — выкарыстоўваць як разменную манету ў дасягненні як імгненных, так і доўгатэрміновых мэтаў. Пакуль жа, з пазіцыі дэмсіл флангу Ціханоўскай, дэмакратыя выглядае як апазіцыя «большасць-меншасць», і больш глыбокай, інстытуцыйнай прапрацоўкі такога феномену, як дэмакратычны рэжым, проста няма. «Урад робіць што можа», — піша Франак. Гэта няпраўда. Проста таму, што, асабліва на сярэдняй дыстанцыі, якую мы цяпер прайшлі (ну пяты год жа — і адна кадэнцыя), УРАД. У СВАЁЙ КРАІНЕ. У СТАНЕ ВЫРАШАЦЬ ПРАБЛЕМЫ.

Пара прызнаць адкрыта (ім самім), што магчымасцей усёй сістэмы, якая выбудаваная вакол прэзідэнта-электа — ледзь хапае, каб рэальна вырашаць праблемы. А яшчэ пара перастаць спрашчаць: я не хачу вінаваціць Франака ў хлусні, таму што наогул нікога не хачу вінаваціць. Тым не менш, яго каментар — мінімум недакладны, і ўжо сапраўды — глыбокае спрашчэнне, якое з хлуснёй небяспечна мяжуе. 

А яшчэ пара ў краінах, дзе беларусаў шмат, падключаць прэсу, уключацца ў лабізм і ўбудоўвацца ў дынамічную грамадскую думку, без якой зрухаў у дэмакратыях не будзе. Адгадайце чаму?

Так я незаўважна прыйшоў да таго, дзеля чаго ладзіў усе гэтыя конскія артыкулы. Да рэкамендацый. Гэта апошняя частка пра дэмсілы. Я тут паслухаў Ціханоўскую — яе інтэрв'ю для «Bild» на рускай. Магу канстатаваць, што яна, седзячы ў той самай бутэльцы, закансервавалася ў сваёй плакатнай беззмястоўнай пазіцыі, зусім заблыталася ў тэрмінах і наогул ніяк не абапіраецца на акадэмію — насуперак усім запаветам Айзека Азімава. Я нездарма напісаў пра грамадскі ціск, які працуе ў дэмакратыях. Таму нулявая мая рэкамендацыя будзе для нас — аналітыкаў, публіцыстаў, актывістаў, проста неабыякавых людзей. Мне здаецца, нам цяпер неабходна аказаць сур'ёзны грамадскі ціск на структуры Ціханоўскай і ў прыватнасці на Сьвятлану Георгіеўну для таго, каб яна, знаходзячыся пад пэўным мандатам, запусціла працэс змен прынятых унутраных механізмаў. Навошта? Таму што, як мне здаецца, цяпер трэба зрабіць наступнае. 

Дэмсілам патрэбная стратэгія. Патрэбная яшчэ ўчора, а сёння на ўсю моц яе варта рэалізоўваць

1.На найбліжэйшы час, пры ўсіх умовах, першачарговай задачай застаюцца выбары. Прэзідэнцкая кампанія не падобная да іншых. У персаналісцкай аўтакратыі (не злічыць, колькі разоў я пісаў за ўсе гады гэтае словазлучэнне) прэзідэнцкія выбары, якія, як мы бачым, ён не можа не праводзіць — гэта асноўная кропка ціску. Палітычнае поле зачышчана — гэта праўда. Свабодных кандыдатаў, я ўпэўнены, не будзе. Хіба што Гайдукевіч, але ён усё ж не прастытутка. Дэмакратычныя сілы, якія страцілі кантакт з насельніцтвам на фоне абставінаў, якія цяжка змяніць, — павінны працаваць на тое, каб беларусы пайшлі на выбарчы ўчастак. Заклік, па цяперашніх часах, экстрэмісцкі — ісці галасаваць. Палітычная мадэль Лукашэнкі адчувае сябе найбольш камфортна толькі пры нізкай яўцы. Уласна, нагадаю, менавіта таму яны адмянілі ніжні парог. Гэта. Азбука. Як канкрэтна гэта зрабіць? Па-першае, пара ўключыць медыя — патрэбна стройная і выразная перадвыбарчая стратэгія, так, як быццам мы рэальна ўдзельнічаем. Цяпер уся рыторыка дэмакратычных сіл круціцца вакол таго, як выбары скончацца. Гэта паражэнства. Пакуль не скончылася галасаванне, у разлік павінна ісці толькі тое, як выбары будуць праходзіць. Ёсць міжнародныя партнёры? Выдатна. Прымаюць да гэтага часу? Наогул цудоўна. Папытайце грошай на паліттэхнолагаў. На прафесійных медыяменеджараў. Папрасіце пазычыць паліттэхнолагаў. Арганізуйце фандрайзінгавую кампанію з яснымі мэтамі, з празрыстымі механізмамі, з неадкладнай справаздачай: сёння выдаткавалі столькі-та грошай на раз, два, тры і на чатыры. Уключайце дыяспару. Паспрабуйце ўцягнуць беларусаў унутры краіны. Забудзьцеся на час пра штучны еўрапейскі кансенсус. Ён робіць вас палітычным флангам, а не палітычнай платформай. Менш паездак — усе сродкі на інфармацыйную кампанію. Так, звонку. Так, такога, лічы яшчэ не было, але стартавыя пазіцыі — гэта кансэнсус іншага роду: Лукашэнка на ўзроўні лічбаў перакуліўся ў 2020-м. 

Калегі-палітолагі — не заставайцеся па-над сутычкай. Давайце збярэмся. Давайце прымусім інструмент, які ёсць у руках беларусаў — мандат — працаваць так, як яму трэба. Усялякія размовы і каментары ўжо надакучылі. Пазіцыя назіральніка добрая, але ў моманце патрабуюцца навыкі і веды. Пры ўсёй павазе, толькі Кныровіч выйшаў да Латушкі на дэбаты і прайграў пад напорам папулізму і ажыўшых плакатаў. У навуковай супольнасці Беларусі хапае навыкаў і ведаў, каб пераадолець папулізм і амбіцыі — а далей пачнецца — павінна пачацца канструктыўная праца. 

Стратэгія павінна быць гатовая ў найбліжэйшы месяц. Інструментальная. Мадэль для дзеянняў. З блок-схемай, з варыятыўнасцю. Стратэгія павінна быць максімальна празрыстай і публічнай. Тое, што ёсць цяпер — не працуе. І вось кропка ціску: патрэбна не канферэнцыя з панэлямі і крыкамі, патрэбны экспертны савет, складзены з самага шырокага кола спецыялістаў у сферы сацыяльных навук, якія знойдуць агульны адзіны план і змогуць прыняць удзел у яго рэалізацыі.

2. Я не медыйшчык, але ў цэлым уяўленне маю. Патрэбна адукацыйна-асветніцкая платформа. У нас пакуль, пры ўсёй павазе, сумныя эфіры. Уся незалежная медыйка паводзіць сябе вельмі скавана. Удар па былым дырэктары саўгаса павінен быць скаардынаваным, ахопліваць усе страты па ўзросце, прафесійнай сферы, палітычнай пазіцыі і г.д. 

Выходзіць з пасылам: «Беларусы — нам складана, але мы верым» — нельга. Мы ўжо чулі гэта. Трэба адказваць на пытанні «як» і «чаму». 

Патрэбныя доўгатэрміновыя медыйныя праекты. Жорсткія, разумныя, разнапланавыя. «NEXTA» і яго брутальная рыторыка на каленцы ўжо не праканае.

3. «Міжнародку» трэба сфакусаваць на дапамозе дыяспарам. Павольна, нудна, з нізавога ўзроўню выканаўцаў, не прымаючы агульных фраз, апублічваючы праблемы з падключэннем СМІ ў канкрэтных краінах. Кола краін, дарэчы, таксама трэба вызначыць — гэта, у нейкай меры, цынічна, але актыў — ён не ўсюды актыў. Вось Ціханоўская ездзіла на Кіпр. З палітычнага пункту гледжання — з пазіцыі еўрапейскага палітыкума — не самая значная краіна. А сродкі сышлі. Не трэба ездзіць на Кіпр цяпер. Рэсурсы і сродкі трэба пераразмеркаваць. Для гэтага паклічце спецыялістаў-міжнароднікаў. Збярыце прафесійных регіёназнаўцаў, папрасіце даць аналітыку па кожным з рэгіёнаў. Заплаціце ім грошы. Коштам візіту на Кіпр і, даруй Божа, у Грэцыю. Эксперты не быдла і таксама хочуць дадому. Былы дырэктар стратнага саўгаса — іх боль у той жа ступені, як і ваш. Для беларусаў цяпер, фактычна, няма аніводнай канчаткова свабоднай краіны. Хіба што Арменія, якая цяпер, я ўпэўнены, нікога не выганіць — ужо празмерна Лукашэнка гадасцей нагаварыў і нарабіў (прабачце ненавуковасць, але пасыл быццам верны). 

Непрабіваемы папулізм дэмсіл. Хто будзе адказваць за словы?

4. «Прыкруціце» нацыяналістычны фланг. Мова і культура — гэта добра, але многія прадстаўнікі гэтага блока па прыродзе сваёй адыёзныя і палохаюць людзей. У дадзенай канкрэтнай гістарычнай кропцы гэта не мае значэння. І беларус вызначаецца не тым, ці піша ён, размаўляе па-беларуску.

5. Прызнайце публічна памылкі. Усе няўдалыя праекты. Усе скандалы — патрэбна рэвізія і прызнанне. Гэта тое, што можа стаць вашай сілай перад тварам двух бараноў, у якіх СВА і любы правал — заўсёды паводле плану. 

6. І яшчэ. Хопіць ужо рыторыкі кшталту «Лукашэнка баіцца», «Лукашэнка хоча», «Лукашэнку трэба». Вы, як і я, уяўлення не маеце (акрамя самых агульных тэндэнцый, якія ўласцівыя ўсім аўтакратам), як яны там у сябе ў пячоры думаюць. 

Акрамя электаральнай часткі, усё астатняе — доўгатэрміновыя рэкамендацыі. Мы не можам да канца прадказаць зыход выбараў. Аднак калі ў дзеяннях уладальнікаў мандата нічога не зменіцца неадкладна — прадказаць атрымаецца. І доля актуальнай пакуль яшчэ «прашыўкі» дэмакратычных сіл будзе сумнай. А Беларусь дакладна ўгразне, і, баюся, з той глыбінёй сістэмнага крызісу будзе справіцца яшчэ больш складана. 

Апошняе. Лёс Беларусі не на ўкраінскім фронце. Гэта сервільны, ілюзорны тэзіс. Я разумею, чаму ён з'явіўся ў першыя дні вайны. Я разумею, чаму яго падтрымліваюць добраахвотнікі, якія ваююць, у тым ліку і не вельмі разумныя, як паказваюць некаторыя апошнія інтэрв'ю. Гэты тэзіс ледзь не паклаў дэмакратычныя сілы Беларусі пад дыскурс адміністрацыі Зяленскага. Гэта ілжывы тэзіс. У яго парадыгме мы — кіраваныя. Гэта складана і непрыемна прымаць, але будучыня нашай ідэнтычнасці тут і цяпер — на полі палітычных сэнсаў, якія абапіраюцца на сучасную сітуацыю. Бо менавіта цяпер і ў будучыні мы будзем будаваць яе — ідэнтычнасць.

Я не магу напісаць дакладную, дэталёвую стратэгію адзін. Я не магу ўлічыць усё і ўжо тым больш адказаць за кожную з кропак прыкладання намаганняў. Я магу папрасіць сваіх падпісчыкаў распаўсюдзіць мае агульныя рэкамендацыі і запрасіць да дыялогу — не да сустрэчы, не на панэль канферэнцыі — а да прадметнага абмеркавання, вынікам якога можа стаць ўсёабдымны дакумент, дэталёвы план, з якога на этапе напісання слова «план» мы вычысцім дашчэнту папулісцкае выццё, агульныя фразы, усялякія матывіровачныя глупствы, тэрмін «праактыўна» і амбіцыйныя абстракцыі. Вось і прашу. Падпісчыкаў, тых журналістаў, хто мяне чытае — калі вы з чымсьці згодныя: давайце паспрабуем зрушыць гэтую ўсю херню з мёртвай кропкі. Ужо вельмі надакучыла сядзець у мёртвай кропцы.