Непрабіваемы папулізм дэмсіл. Хто будзе адказваць за словы?

Паўтораная раз за разам на працягу доўгага часу думка, хай і сфармуляваная як мінімум на ўзроўні загалоўка досыць ярка, — губляе свае ўласцівасці і губляе ўласную каштоўнасць. Аптымістам на пятым годзе цяжкага супрацьстаяння ўсё яшчэ мрояцца канцы рэжыму. Толькі вось гэтае спрашчэнне, небяспечна блізкае да скажэння рэальнасці. Пусты пафас такой рыторыкі не можа быць прывабным у нашых умовах. Такіх заяў, на жаль, занадта шмат у дыскурсе дэмакратычных сіл, і яны справядліва ўспрымаюцца як белы шум. 

Ёсць некалькі тэм, якія мяне цікавяць у прафесійным плане. Спецыялісты па ўсім запар, якіх ужо балюча шмат развялося ў нашым палітыкуме, палохаюць, і ў першую чаргу палохаюць папулізмам, легкаважнымі ацэнкамі і пазіцыяй нейкай агульнай экспертнасці, — піша аўтар ТГ-канала «Политонелогия». — Я прывык думаць, што ў сацыяльных навуках адназначных адказаў не вельмі шмат, а ў інфармацыйнай прасторы самае даступнае — гэта поле заканамернасцей. Нават факты лёгка паддаюцца інтэрпрэтацыі, падвёрстцы пад ідэалогію, а многія развагі абапіраюцца на адказы, вядомыя загадзя. Такая, мабыць, прырода гуманітарных ведаў. Вялікай праблемай з'яўляюцца і эмоцыі, і лёгкадаступная і вельмі вытлумачальная ў палітыцы нянавісць. І, што яшчэ горш, — міф пра ролю асобы ў гісторыі. Пры гэтым некаторы ўзровень антрапацэнтрычнасці ў рамцы сацыяльных навук зразумелы, але тым горш для нас — беларусаў. Мы перажываем самы складаны момант сацыяльна-палітычнай трансфармацыі ў сваёй гісторыі, і тым больш важная барацьба са шкоднымі ілюзіямі рознага кшталту. 

Прызнаюся шчыра, чым далей у лес, тым больш зразумела мне, што палітыкай займацца зусім не хочацца. Не-не, пагуляць у здагадкі і схемы ў дэмакратычных краінах, дзе палітыка выглядае рэальнай і пры гэтым выведзена на ўзровень шоу, напэўна, цікава, але, мабыць, калі ўсё гэта скончыцца — я паспрабую адысці: вярнуцца да таго, што мяне займае ў значна большай меры. Да літаратуры і да славеснасці агулам. Так, нягледзячы на перыядычныя касякі, я стаўлюся да слова калі не рэлігійна, то, прынамсі, уважліва і з адчувальнай павагай. Пра слова і хачу сёння пагаварыць.

Калі прозвішча «Латушка» прагучыць занадта часта — загадзя выбачаюся. Проста менавіта з яго я хачу пачаць. А дакладней не з яго, а з Грышы, мамкі, Азаронка. Цытаваць паскуддзе я не стану: Грыша такі арганічны ў сваёй пустаце, што нават у пісьмовых радках праступае яго непаўторная інтанацыя. 

Дык вось, Грыша заўважыў, што Павел Паўлавіч вельмі ўжо прыкіпеў да фармулёўкі пра цягнік у Гаагу, і варта прызнаць, што яна, асабліва шматкроць паўтораная — гучыць як мінімум убога. Але давайце звернемся да тэлеграма Латушкі, пагартаем апошні месяц. 

Хачу адразу папярэдзіць: я дастаткова сур'ёзна стаўлюся да ўсіх спроб вывесці праблему АГЛ на ўзровень міжнароднага правасуддзя. Больш за тое, я ў прынцыпе вітаю ўсялякую дзейнасць, якая да гэтага вядзе. Яна важная, ёю павінны займацца юрысты і праваабаронцы: урэшце гэта ў тым ліку іх прамая праца. Толькі вось што мы бачым у дэмакратычных медыя, пачынаючы з сацсетак таго ж Пал Палыча, ды і Кабінета або рэсурсаў Ціханоўскай? Мы бачым мантру пра цягнік, наўпрост так, 3 кастрычніка, чысты клікбэйт у духу жоўтай, як жоўты снег, прэсы:

«Цягнік Лукашэнкі рухаецца». Допісам вышэй: «Цягнік "Мінск-Гаага" павінен набраць максімальную хуткасць». 

1 кастрычніка: «Лукашэнка стартаваў». І яшчэ раней: «Павел Латушка: "Цягнік Лукашэнкі ў Гаагу рушыў. І яго ўжо нішто не спыніць"».

30 верасня: «Цягнік Лукашэнкі едзе ў Гаагу». І ў мяне, як у цеснай пячурцы агонь (люблю гэтую фразу, а для метафары пра цягнік яна больш чым пасуе: топка, вугаль — вось гэта вось усё), б'ецца пытанне, якое я ўжо задаваў у крыху іншых абставінах у мінулым артыкуле: Пал Палыч, а вы для каго гэта пішаце? На пяты год супрацьстаяння для беларусаў як унутры краіны, так і па-за яе межамі гэта патэнцыйна стварае завышаныя чаканні. Самаўпэўненаму прасцяку можа падацца, што юрыспрудэнцыя — гэта яркая і вясёлая штука, але адэкватныя людзі разумеюць, што гэта складаная ў эпістэмалагічным сэнсе сістэма ведаў, разумею, якой трэба вучыцца. Якая рэдка прымае адназначны адказ — калі права наогул працуе ў канкрэтным выпадку або ў канкрэтнай краіне. І, адпаведна, тыя, хто выступаюць з пазіцыі прафесіяналаў — а Пал Палыч неаднаразова падкрэсліваў, што ў НАУ над гэтай праблемай працуюць менавіта прафесіяналы — дык вось яны, па сутнасці, павінны б адмовіцца ад спрошчаных, плакатных фармулёвак. Паспрабую растлумачыць чаму. Рэзкае слова, адназначнае выказванне — гэта ўсё накладвае на спікера дадатковую адказнасць. Паўтораная раз за разам на працягу доўгага часу думка, хай і сфармуляваная як мінімум на ўзроўні загалоўка досыць ярка, — губляе свае ўласцівасці і губляе ўласную каштоўнасць. І што мы назіраем? Цытата: «Цягнік Лукашэнкі ў Гаагу рушыў сёння. Лукашэнка ўжо знаходзіцца ў ім. І ён даедзе да месца прызначэння. Цяпер ужо — без варыянтаў. Для Лукашэнкі няма шляху назад. Запушчаны працэс правасуддзя незваротны». 

Дэмсілам патрэбная стратэгія. Патрэбная яшчэ ўчора, а сёння на ўсю моц яе варта рэалізоўваць

Моцная, я б сказаў, заява. Моцная і настолькі ж несправядлівая — у плане фармальнай ацэнкі. Ці даедзе? Аднак жа дэмакратычнае правасуддзе так не працуе: у самім гэтым сказе ўтрымліваецца і класічнае «жаданае за сапраўднае», і, што сумна — дэвальвацыя ў вачах гледачоў сістэмы міжнароднага правасуддзя. Я не хачу сказаць, што Пал Палыч схлусіў. Гэта было б занадта проста. Ён быў усяго толькі недакладным — свядома недакладным. Праўдзівымі былі б зусім іншыя словы, маўляў, «працэс сапраўды пачаўся, гэта ўжо добра. Вынікі нам невядомыя, але трэба разумець, што нават ордэр на арышт Лукашэнкі — калі такі будзе выдадзены, а мы гэтага не можам сцвярджаць (адваротнае якраз прыклад аналізу ад адказу, вядомага загадзя) — з пункту гледжання генеральнай задачы не надта набліжае Беларусь да якіх-небудзь перамен. Пытанні будуць і да рэалізацыі ордэра, калі ўжо ён здарыцца». Чытаем далей выступ Латушкі. Я не абыдуся без цытат, хоць і адчуваю, як пухне ад іх тэкст:

«На сайце Міжнароднага крымінальнага суда з'явілася кароткая заява ад пракурора Карыма Хана, што "ён можа пацвердзіць, што яго офіс правядзе папярэдні разгляд, каб вывучыць запыт".

Кароткі выраз з велізарным значэннем. Што ён хавае?»

Тут мы бачым маленькую, але не вельмі прыемную маніпуляцыю: вялікае значэнне таго факту, што офіс пракурора вывучыць запыт. Я не юрыст ўсё ж, але думаю, не моцна памылюся, калі скажу: у свеце прававога дыскурсу трэба старацца чытаць тое, што напісана, а не шукаць падтэкст. Прывяду прыклад, не свой — узяты ў Кацярыны Шульман. У працэсе ўсялякай заканатворчасці варта імкнуцца да таго, каб закон, вызначэнне, указ, прававая ацэнка — каб усё вось гэта гучала максімальна адназначна. Калі пачытаць законы, якія пілуюць творцы ў Беларусі, можна заўважыць адваротнае: іх канструююць максімальна размыта — яны гумовыя. І чым далей, тым больш гутаперчавая наша пасмяротная сістэма права. Яна такая невыпадкова. Калі парушаны базавы механізм стрымак «для дзяржавы забаронена ўсё, што не дазволена, для грамадзяніна дазволена ўсё, што не забаронена» — законы «гучаць» як сатырычныя дыпламаты, называючы член, выбух і калапс «сітуацыяй», каб у любы момант можна было выключыць з дыялогу уласна член (выбух, калапс) і пакінуць грамадзяніна няправым. Законатворцы паразумнелі (наколькі гэта наогул магчыма ў сітуацыі нашага адмоўнага адбору). Пасля Нюрнбергскага працэсу спасылацца на загад не выходзіць. Існуе такая формула Радбруха, якая мае на ўвазе, што вяршэнства права больш важнае, чым дыктатура закону:

Таму не выйдзе прыняць закон аб тым, што строга да 9:30 раніцы грамадзянін можа жэрці немаўлятаў. То-бок прыняць — не фокус, але будучай адказнасці гэта не адменіць, таму што такое яно, вяршэнства права: немаўлятаў. жэрці. нельга. Аўтакратыі вырашаюць гэтую праблему своеасабліва: яны размазваюць і максімальна ўскладняюць тэкст нормы, каб падладжваць яе пад бягучыя патрэбы, пакідаючы вялізную прастору трактоўкі для правапрымяняльнікаў. Дык вось, паўтараючы Шульман: з пункту гледжання слова, эталон яснасці прававой нормы — гэта «не чапай — заб'е». Тут табе ўся структура: «Гіпотэза, дыспазіцыя, санкцыя». І вось мы маем: «Офіс правядзе папярэдні разгляд, каб вывучыць запыт». Што стаіць за гэтым у прамове Пал Палыча, акурат пад словамі пра велізарнае значэнне? Тое, чаго на пятым годзе проста не павінна быць у рыторыцы разважнага палітыка: абстракцыя, патэтыка, зварот да пачуццяў. Мы ўзялі юрыдычны працэс і ў медыйным прадстаўленні забяспечылі яго такім вось словамі:

«…Што ён хавае?

Перш за ўсё, гэта жыцці, пакуты і страты сотняў тысяч ахвяр. Прайшоўшы праз жудасны каток рэпрэсій у Беларусі, катаванні, згвалтаванні, заключэнні, пазбаўленні асноўных правоў…

Па-другое, цягам 4 гадоў беларусы жылі ў стане поўнай безнадзейнасці… Гэты дзень увойдзе ў гісторыю.

У гісторыю Беларусі — таму што гэта першы і на сёння самы важны крок да дасягнення справядлівасці для беларускага народа, для сотняў тысяч ахвяр злачынстваў супраць чалавечнасці, учыненых дыктатарам Лукашэнкам і яго памагатымі», — і, паддючыся слогу, вішанька на трагічным торце гісторыі (не блытаць з тортам трагічнай гісторыі): «Лукашэнка думаў, што зможа "перагарнуць старонку" сваіх злачынстваў. Не. Яго "балада пра дыктатара" падышла да канца. І так, мы выключым цябе, Лукашэнка, з вялікай палітыкі. Як і абяцалі. Ты — злачынца. Наступная станцыя — Гаага».

Я рады, што аптымістам на пятым годзе цяжкага супрацьстаяння ўсё яшчэ мрояцца канцы. Толькі вось, чорт пабяры, гэта спрашчэнне, небяспечна блізкае да скажэння рэальнасці. Пусты пафас такой рыторыкі не можа быць прывабным у нашых умовах. Гэта плоска і, далібог, я б так канцом не раскідваўся. Падобная рыторыка, якой, на жаль, занадта шмат у дыскурсе дэмакратычных сіл, справядліва ўспрымаецца як белы шум. Яна і ёсць белы шум. Я хачу працытаваць нядаўні допіс на ФБ Кацярыны Дзяйкала, якая прафесійная юрыстка-міжнародніца. Кацярына закранула падобную праблему «экспертаў ва ўсім», і, на мой погляд, больш чым справядлівая ў сваёй ацэнцы. Я прывяду адну цытату, бо лічу, што да пазіцыянавання і рыторыкі нашых палітыкаў яна цалкам да месца:

Ключавое, мне здаецца, слова: сэнсітыўная. Гэта сапраўды складаная тэма, і падпарадкоўваць комплексную працу слабым з моўнага і паліттэхналагічнага пунктаў гледжання рытарычным экзэрсісам проста злачынна. Але мова дэмакратычных сіл — яна менавіта такая. Яна хутка лопне ад патэтыкі. Яна плоская, яна лозунгавая, яна не нясе ў сабе дадатковых сэнсаў, яна не стварае сэнсы, яна рэактыўная. Пал Палыча проста добра чуваць: падача, тэмбр і іншая тэатральная штуковіна, але ніжэй мы прагуляемся па іншых прыкладах, хай гэты, на мой погляд, самы цяпер рэпрэзентатыўны.

Узурпацыя ўлады ці гульня ў дэмакратыю? Што робіць Латушка з Каардынацыйнай радай

Звярнула Кацярына Дзяйкала ўвагу і на Аляксандра Фрыдмана, які правальваецца часам у жахлівую сервільнасць. Зноў жа, чытайце допіс спадарыні Кацярыны — там усё па справе. Я ж адкажу. Спікер, эксперт — Аляксандр Фрыдман — нядаўна напісаў у сябе ў Тэлеграме: «Рускамоўны ТГ-канал Хамаса сцвярджае, што на месца Насралы прыйдзе "тысяча Насрал". Гэта той рэдкі выпадак, калі тэрарысты маюць рацыю — і па форме, і па змесце». Гэта выдатны прыклад таго, як не трэба рабіць. Гэта выдатная нагода прыгледзецца да ацэнак спадара Фрыдмана. Каментар у выглядзе кпінаў з прозвішча — «тысяча Насрал — маюць рацыю па форме і змесце», — гэта нейкая нізкапробная рыторыка. Ну, ці я (у адрозненне ад тэрарыстаў) не мае рацыю і «па форме і змесце» азначае нешта іншае. Хай на сумленні Фрыдмана застануцца верагодныя трактоўкі паняццяў: «Насрала па форме» і «Насрала па змесце», але каламбур атрымаўся, як мінімум, сумнеўны. 

У нас праблемы з палітычнай і славеснай культурай, але такія відавочныя намёкі, хай Насрала відавочны растэрарыст — гэта непрафесійна, у дрэнным сэнсе непрыстойна і, я б сказаў, па-дзіцячы. На жаль, гэта менавіта той інфармацыйны свет, у якім мы жывём, і роўна той, з якога нам трэба сыходзіць, а пажадана — бегчы. 

Цяпер адкрываем канал Ціханоўскай. Удакладню толькі тое, на што ўжо неаднаразова звяртаў увагу: канал Пал Палыча — 6 тысяч чалавек. У мяне аднойчы на піку было 5500. У раскрутку я не ўклаў ні капейкі, ні хвіліны. Як ішло — так ішло. Вось толькі я вольны і не залежу ні ад каго, а Пал Палыч упарта цягне на сябе абавязацельствы. 

Дык вось, канал Ціханоўскай. Проста гартаем. Вырываем, так бы мовіць, з кантэксту, апускаючыся ў жахлівы свет пустэчы. 25 верасня. Вылучаны тлустым загаловак:

«Часам словаў асуджэння недастаткова. Часам вельмі важныя дзеянні», «Без свабоднай і дэмакратычнай Беларусі будзе пастаянная пагроза для Украіны і для заходніх краінаў», «Калі людзі кажуць пра стомленасць, я думаю: напрыклад, дом вашага суседа гарыць, а вы спіце ў сваім доме, – вядома, больш камфортна спаць у ўтульным ложку. Спаць, не думаючы, што адбываецца. Але калі вы не дапаможаце свайму суседу, агонь перакінецца на ваш дом».

Шмат вобразнасці. Пустаслоўе. Суседзі, дом, пагроза. І вялікае: «Слоў недастаткова, патрэбныя дзеянні». Пытанне рытарычнае: што з гэтага можа трапіць у зборнік лепшых палітычных прамоваў? Нічога. На жаль, гэта ўсё той жа белы шум. У словах не бачная аніякая стратэгія. Абаперціся няма на што. Лозунгі — толькі лозунгі.

«Калі свабода пад пагрозай у адной краіне, яна пад пагрозай усюды».

Гэта няпраўда. Свет неаднастайны — неаднастайны настолькі, што мы цяпер наўрад ці можам сказаць не толькі пра перамогу дэмакратыі, але нават пра дэмакратыю, якая выходзіць з аўтакратыяй у нуль. Траскучыя фразы, асабліва, калі паўтараць іх пастаянна, паўтараць іх гадамі — раздражняюць. Проста ўявіце, што Святлане Георгіеўне дадуць «нобелеўку» міру — ну ці мала. Прамоваў такіх паверхневых не павінна быць — не можа быць у зборніку нобелеўскіх выступаў. Аднак, я не бачу — проста не бачу цяпер магчымасці, што будзе неяк інакш. І з'явіцца ў зборніку прамова пра суседа. 

Можна гартаць доўга, але рэальна змястоўных тэкстаў знайсці не атрымаецца. Адны суцэльныя іконы — аднамернае моўнае поле. 

У нас у Беларусі з тэкстам усё не вельмі добра. Літаратурная традыцыя ёсць, але публіцыстычная як быццам не сфармавалася, нават нягледзячы на ўклад таго ж Алеся Адамовіча (і не толькі) у развіццё жанру non-fiction, дзе публіцыстыцы лагічна чэрпаць натхненне і падыходы.

Большая частка тэкставай рэпрэзентацыі дэмакратычных сіл зводзіцца да «сланы ідуць на поўнач». Палітычныя фігуры ў гэты момант з суб'ектаў становяцца функцыямі. Сумнеўныя і пустыя лозунгі можа прамаўляць любая галава — гэта не так цяжка. Палітыка патрабуе ствараць сэнсы. Дурны Лукашэнка, калі абстрагавацца ад таго, што ён дыктатар, забойца і ўвогуле злодзей — хоць бы пацешна гучыць у сваёй адсябеціне. У яго вар'яцкіх прамовах, з паліттэхналагічнага пункту гледжання, больш слоўнага зместу, чым у правільных пасылах пасіўных дэмакратычных сіл. Яму нельга прайграваць на гэтым полі, але ахінея Лукашэнка кладзецца на кепку з мерча «першага» (як бы мяне цяпер не званітавала).

«Калі свабода пад пагрозай у адной краіне, яна пад пагрозай усюды». Гэта на кепку друкаваць не цікава. Без цікавасці не будзе палітычнай стратэгіі. Рэактыўны пафас — гэта пазіцыя таго, кім кіруюць. Сцёрты, пазбаўлены індывідуальнасці тэкст папросту непрыкметны. А гучныя, нерэалістычныя заявы — яшчэ горш: яны заўважна зніжаюць давер.

«Святлане Ціханоўскай было б правільна як мінімум даць справаздачу за год сваёй працы». Яўген Магда — пра работу над памылкамі дэмсіл

Застаецца пытанне, як гэта ўсё памяняць у лепшы бок. І пытанне даволі складанае. На завяршэнне гэтай серыі я выпушчу асобны матэрыял з рэкамендацыямі, у нясмелым спадзеве, што да іх хтосьці прыслухаецца. Што тычыцца рыторыкі, на мой погляд, неабходна цалкам перагледзець падыход. Пастарацца пазбавіцца цягі да пустотнай афарыстычнасці, папулісцкіх выказванняў, якія не разлічаны наогул ні на якую аўдыторыю, і пастарацца пазбавіцца выкарыстання агульных фраз кшталту «за ўсё добрае, супраць усяго дрэннага». Акрамя таго, зноў жа, у фармаце агульнай рэкамендацыі: не варта быць такімі сур'ёзнымі. Мы жывём у трагічнай п'есе, але нават у Гамлеце ёсць месца гумару. А ў вас яго няма. Урэшце, трэба пачаць з таго, каб вывучыць сваю рэальную аўдыторыю, бо, колькі я ні чытаю, не магу зразумець, з кім размаўляюць дэмакратычныя сілы. І допісы выпускаць варта па ўласным плане, а не як рэакцыю на тое, што адбываецца ў вонкавым свеце — на жаль, у большасці выпадкаў цяпер наадварот. Праславутая газета «Не дай бог», якую выпускалі перад расійскімі выбарамі ў 1996 годзе, — гэта тапорны, гідкі, але добры прыклад паліттэхналагічнага тэксту. А тэкст цяпер патрэбны менавіта такі. Хвосткі, змястоўны, гарэзны. Ён можа быць брыдкім — гэта палітыка, а на тым канцы ў нас «пазашлюбны прэзідэнт, былы старшыня саўгаса, гісторык (і злёгку летапісец) уласнай хваробы» — Лукашэнка. А вось тэксту, які выглядае ўбога, дзе прадзімае пазіцыя ахвяры, быць не павінна. Прынамсі, калі мы хочам чагосьці дамагчыся. 

У канале Ціханоўскай 22 тысячы падпісчыкаў. Так, у РБ такая падпіска падсудная з пункту гледжання лепшых сяброў міліцэйскіх сабак. Але гэта ж як трэба адсутнічаць, што нават дыяспара, якая, па зразумелых прычынах, значна больш пратэсная, чым беларускае грамадства ўнутры краіны — вас не бачыць? Дык усё ж вельмі проста. Вы — сумныя. Чытаць сацсеткі дэмакратычных сіл папросту нецікава. Адсюль і памер аўдыторыі — нікчэмны. А сланы ўсё яшчэ ідуць на поўнач.