«Няма большай пагрозы еўрапейскай бяспецы, чым дыктатура ў цэнтры Еўропы»

У еўрапейскай прэсе час ад часу з'яўляюцца праўладныя наратывы, відавочна створаныя прапагандыстамі Лукашэнкі. Аўтар ТГ-канала «Политонелогия» для партала «Наше мнение» тлумачыць, чым небяспечныя такія публікацыі і што будзе, калі Захад да іх прыслухаецца.

Яўген Прэйгерман на пачатку кастрычніка выпусціў чарговы артыкул. На гэты раз пляцоўкай стаў палітычны блог Оксфардскага ўніверсітэта. Артыкул называецца «Ілжывая аналітычная оптыка падрывае палітыку Захаду ў дачыненні да Беларусі». Тэкст складзены з перакручванняў, падробак, зрушэння фокусу ўвагі, класічнага абвінавачвання ахвяры (вікцімблэймінга) і адкрытай хлусні. Не абыходзіцца, як заўсёды, і без геапалітыкі.

Як і мінулы раз, калі я разбіраў тэксты Яўгена, я лічу, што бяздумнае распаўсюджанне падобных наратываў у заходнім экспертным асяроддзі наносіць шкоду значна больш, чым умоўны лукашэнкаўскі чыноўнік, якога заўважылі ў «Акропалісе». У ліпені пасля разбору артыкула Прэйгермана, напісанага для партала фонду Фрыдрыха Эберта, я зрабіў глупства: не паспрабаваў данесці да фонду сваю думку. Цяпер, мабыць, варта гэтую несправядлівасць выправіць.

У першым жа абзацы аўтар лексікай задае танальнасць усяму матэрыялу. Ён уводзіць як аксіёму ідэю, што «Беларусь, краіна з насельніцтвам 9,2 млн чалавек, размешчаная ва Усходняй Еўропе, у заходніх СМІ і дыпламатычных колах паказваецца спрошчана і несправядліва».

Па вялікім рахунку, на гэтым артыкул можна заканчваць, бо далей Прэйгерман стане на некалькі старонак абгрунтоўваць менавіта гэты тэзіс. У чым жа заключаецца спрошчанасць і несправядлівасць, на думку «аналітыка»? А вось у чым: «У дадатак да таго, што цягам дзесяцігоддзяў [Беларусь] называлі апошняй дыктатурай Еўропы, сёння яна ўспрымаецца як дзяржава-сатэліт Расіі, плацдарм для гібрыдных пагроз, уключаючы нелегальную міграцыю, для ЕС, а таксама як суагрэсар у вайне Масквы супраць Украіны».

Падобнае ўспрыманне рэжыму Лукашэнкі Прэйгерман вызначае як нарматыўнае (аж тройчы за ўвесь тэкст) і называе не толькі лжывым, але і не супадаючым з эмпірычнымі данымі. Маўляў, Польшча, Літва і Латвія з 2020 года выступаюць за закрыццё межаў і ўвядзенне жорсткіх санкцый, а таксама павялічваюць на мяжы колькасць вайскоўцаў.

«Хопіць ужо прыкідвацца, што ў беларускіх уладаў засталіся якія-небудзь замежныя справы, акрамя спраў у Расіі»

І тут відавочная падробка, якую дзіўна і крыўдна, што не заўважылі рэдактары Оксфардскага блога. Так, пасля фальсіфікацыі выбараў у 2020 годзе некаторая колькасць чалавек трапіла пад мэтавыя санкцыі супраць сябе за парушэнне правоў чалавека і ўдзел ва ўзурпацыі ўлады (я тут сваімі словамі, але сутнасць прыкладна такая). Аніякія кропкавыя санкцыі і блізка не мелі на ўвазе «блакаду Беларусі», з нагоды якой скардзіцца Прэйгерман. Іншая рэч першы, і, нагадаю, дзіравы пакет сектаральных санкцый, якія ўвялі пасля таго, як хтосьці скраў самалёт. Гэта значыць так, Яўген, эмпірычныя даныя сведчаць, што рэжым Лукашэнкі з'яўляецца гібрыднай пагрозай. Гэта не «спрошчанае ўспрыманне» — гэта факт. Пратасевіч, як і іншыя пасажыры, пацвердзіў бы, але не можа.

Аднак Прэйгерман шулерствуе, паўтараючы прапагандысцкія наратывы. У прыватнасці, ён у тым жа блоку літар схлусіў, заявіўшы, што закрыццё межаў і іншыя «пернікі» для рэжыму справакавалі Лукашэнку — вы здзівіцеся — не перашкаджаць міграцыйнаму крызісу неяк самому ўтварацца: «Са свайго боку, Мінск перастаў перашкаджаць перасячэнню мяжы ЕС нелегальнымі мігрантамі са сваёй тэрыторыі і звярнуўся з просьбай аб размяшчэнні ў Беларусі расійскай тактычнай ядзернай зброі». Вы зразумелі, так?  З міграцыйным крызісам — яно само. Урэшце, а чаму б і не праз Беларусь — больш заканамернага за гэты маршрут у Еўропу проста няма.

А ўся справа ў тым, што заходнія эксперты, якія слаба бачаць, занадта прымітыўна тлумачаць прыроду (шматскладовай) палітычнай сістэмы Беларусі: «Мэйнстрымнае тлумачэнне гучыць проста: асоба Аляксандра Лукашэнкі, які кіруе краінай жалезным кулаком амаль 30 гадоў, і яго жаданне застацца ва ўладзе тлумачаць варожасць Беларусі да Захаду. У акадэмічным сэнсе такія інтэрпрэтацыі раўнасільныя канструктывісцкім аргументам аб асабістых якасцях і перавагах палітычных лідараў як галоўнай дэтэрмінанты фармавання палітыкі».

І далей Прэйгерман нібыта і згаджаецца, маўляў, у РБ сапраўды аўтарытарызм, але яго выдае сумнеўная фармулёўка пра «жалезны кулак». Можаце вінаваціць мяне ў спекуляцыі, але ёсць, мне здаецца, у гэтым словазлучэнні нейкая пяшчота, далібог.

Мы, мёртвыя ў душы сведкі выступаў Лукашэнкі, на жаль, ведаем, што варожасць яго да Захаду ўзнікае яшчэ з 90-х гадоў кожны раз, калі ўнутры краіны нейкія сілы паўстаюць супраць яго. «Захад інспіраваў каляровую рэвалюцыю па метадычцы» — гэта старадаўні аргумент Лукашэнкі на карысць узмацнення рэпрэсіўных практык у Беларусі. «Змова! Мы гэта бачым» — добрая назва для песні. Як толькі пасыпалася электаральная кампанія і паплылі ўсе планы, адразу ж, абтросшыся ад пылу, запалала антызаходняя рыторыка. І ўсё з ёй выдатна, калі не лічыць, што прычыны таго, што адбылося ў 2020 годзе — унутрыпалітычныя.

«Недастаткова сказаць, што рэжым вінаваты — важна памятаць пра яго помслівасць»

«Роля Беларусі ў міграцыйным крызісе 2021 года на межах з Польшчай і краінамі Балтыі, а таксама ў вайне Расіі супраць Украіны, на думку многіх, цалкам адпавядае гэтым уяўленням, асабліва ва ўмовах, калі дыхатамія "дэмакратыя — аўтакратыя" ўсё часцей выкарыстоўваецца ў якасці тлумачальнай асновы для разумення напружанасці ў міжнародных адносінах».

Валюнтарызм, неэфектыўнае дзяржаўнае кіраванне, неразуменне нават базавых прынцыпаў эканомікі, канчатковы разрыў адэкватнай сувязі з грамадствам, адсутнасць, у рэшце рэшт, не тое што ладу, а нейкага разумнага плана на будучыню — вось характарыстыкі, якія існуюць не ў прасторы кампаратывістыкі.

Аўтакратыі самі па сабе, як правіла, не эфектыўныя, асабліва на доўгіх дыстанцыях. Старыя аўтакратыі, як правіла, не вельмі разумныя.

І няма праблемы ў тым, каб, пазбавіўшыся дыхатаміі, прааналізаваць палітычную сістэму як такую, пазбавіўшыся ідэалогіі, прадузятасці, установак, зададзеных загадзя. Проста, калі прачытаць матэрыял Яўгена, складваецца ўражанне, быццам Лукашэнка ні ў чым не вінаваты, а ўсё вакол яго адбываецца альбо само, альбо па волі сітуацыйных ворагаў — то Расіі, то заходніх суседзяў.

Аднак дзівацтвы працягваюцца. Магчыма, Прэйгерман проста памыліўся, але раптам у тэксце праступае пасыл, з якім я б сёння, з 2023 года, пагадзіўся, хай і не з тых прычын, пра якія гаворыць аўтар. Палітыка краін Захаду ў дачыненні да рэжыму з самага пачатку была непаслядоўнай. Перыяды ціску на сістэму змяняліся пацяпленнямі, і пацяпленні, як лічыць аўтар, ішлі ўсім толькі на карысць: «Самае паказальнае, што з кожнай "адлігай" у адносінах паміж Беларуссю і Захадам будзе адбывацца паступовае, не незваротнае, але ўсё ж заўважнае паляпшэнне сітуацыі з правамі чалавека і палітычнымі свабодамі ў Беларусі. Супрацоўніцтва з Захадам, у тым ліку па пытаннях эканомікі і рэгіянальнай бяспекі, будзе задавальняць абодва бакі, а рыторыка Мінска ў дачыненні да ЕС і ЗША стане заўважна больш дружалюбнай. І ўсё гэта пад кіраўніцтвам таго ж Лукашэнкі».

Ён ставіць у прамую залежнасць на стратэгічным узроўні правы чалавека ў Беларусі і рамку заходніх адносінаў з рэжымам. Так, у папярэднія гады Лукашэнка «гандляваў» і лібералізацыяй, і правамі чалавека, і палітычнымі зняволенымі. Аднак неяк так у Яўгена выходзіць, што як быццам бы краіны Захаду і вінаватыя ў тым, што зняволеныя наогул з'яўляліся, а правы чалавека парушаліся. Крыху ніжэй Прэйгерман напіша абуральнае: «Заходнія дыпламаты выкарыстоўваюць нарматыўны аргумент для апраўдання беспрэцэдэнтных санкцый супраць Мінска (хоць напраўду іх увядзенне, мяркуючы з усяго, толькі пагоршыла сітуацыю з правамі чалавека на месцах)».

Увогуле, «міліцыя вінаватая, што куры дохнуць», а Валерыя Касцюгова, Марыя Калеснікава, Віктар Бабарыка, Сяргей Ціханоўскі і ўсе астатнія сядзяць, сядзяць у жудасных умовах, сядзяць так доўга, сядзяць так драматычна, таму што заходнія краіны ўводзяць супраць Лукашэнкі санкцыі і наогул зноў яго не любяць, хоць і любілі ўжо амаль канчаткова з 2016 па 2020 гг.

І больш за тое (аргумент стары і непераканаўчы), у абдымкі крывавай Расіі менавіта заходняя канфрантацыйная палітыка штурхае безабаронную Беларусь, а не той факт, што аўтакрат, які праваліўся, хоча кіраваць.

Калі б ЕС адкрыла межы беларусам, Лукашэнка застаўся б без народу

У артыкуле Прэйгермана ёсць яшчэ цэлы блок пра нейкае палітычнае хэджаванне, і, што палохае, ён зноў піша пра «поле для манеўру», якое ў маленькіх краін, «клачкоў зямлі», часта звужаецца, калі адбываецца геапалітычнае сутыкненне вялікіх гульцоў. Чарговы раз спыняцца на гэтым, напэўна, не мае ніякага сэнсу. А то зноў лезці ў «Вікіпедыю», параўноўваць плошчы і колькасць насельніцтва, нагадваць, якое цяпер стагоддзе. Важна тут іншае. Калі да гэтага Прэйгерман проста хлусіў, то цяпер ён, пад канец свайго твора, звальваецца ў недапушчальнае: «Акрамя таго, ужо на пачатку 2021 г. і Кіеў, і большасць заходніх сталіц адмовіліся разглядаць Мінск у якасці пляцоўкі для дыпламатычных перамоваў, што пазбавіла Беларусь апошняга аргументу на карысць захавання сітуацыйнага нейтралітэту. У выніку не дзіўна, што 24 лютага 2022 года частка расійскіх войскаў пачала наступ на Украіну з беларускай тэрыторыі». Сітуацыйны нейтралітэт — гэта тэрмін дзіўны, не зусім навуковы і, відавочна, унутрана супярэчлівы.

Разважанне пра тое, што напад на Кіеў з тэрыторыі Беларусі — гэта віна ў тым ліку і Кіева, выклікае толькі гнеў і адчуванне гідлівасці.

Што ў выніку? У выніку ў нас выкрышталізаваўся канчаткова новы прапагандыст, які «сцеле мякчэй» за ўмоўных Дзерманта або Пятроўскага, адвучыўся ў Брытаніі (зрэшты, Марго Сіманьян таксама стажыравалася ў ЗША) і цяпер, карыстаючыся напрацаваным за квазіліберальны перыяд крэдытам даверу, выкарыстоўвае знешнія пляцоўкі для распаўсюджання цалкам прапагандысцкіх і праўладных сэнсаў.

Ах так, зусім забыўся. Я ж быў у нечым з ім выпадкова згодны. Што ж, палітыка Захаду ў адносінах з аўтакратыямі мне, рэтраспектыўна, уяўляецца рэальна непаслядоўнай, кан'юнктурнай і шкоднай. Мы цяпер па поўнай праграме адхапілі наступствы. Вайна, дзе толькі можна, разгерметызацыя сістэмы міжнародных адносін, дэвальвацыя міждзяржаўных сувязей. Азіраючыся назад, сапраўды хочацца думаць, што можна і трэба было інакш. Жорстка. Непрымірыма. Прэйгерман спасылаецца на тое, што Лукашэнка ў светлыя гады пасля 2015 выступаў як адзінка нейтральная, як медыятар для перамоваў. Усякія «нармандскія фарматы», вёдры кавы. Постсавецкі працэс на рэгіянальным узроўні, дзе аўтарытарная Расія сутыкнулася з Украінай, якая дэмакратызуецца, вестэрнізуецца, — глабальны фактар трансфармацыі структуры адносінаў у рэгіёне. І вось на што хочацца звярнуць увагу. Лукашэнка быў пляцоўкай для перамоваў, а стаў плацдармам для ўварвання. Вось, уласна, усё, што варта ведаць пра дыпламатычныя намаганні і ролю Беларусі як донара стабільнасці — яшчэ адзін ілжывы тэзіс, які не варта ўспрымаць сур'ёзна.

Свет сёння добра трасе. Спакуса вярнуцца да практык мінулага, даваеннага часу, я ўпэўнены, вялікая ў заходніх палітыкаў. Тым не менш сартаванне дыктатараў па ступені шкоды і ўзроўню жорсткасці — шлях тупіковы, і вайна ва Украіне гэта прадэманстравала наглядна. Безумоўна, Лукашэнка ў сусветным маштабе не самы страшны з усіх — ёсць жа і пул афрыканскіх дыктатараў. Тут Прэйгерман і прапануе змяніць оптыку, зыходзіць з таго, што ўмоўны Пуцін горшы. Прэйгерман настойвае, што канструктыўны дыялог з Лукашэнкам, спроба знайсці кампраміс — дакладная стратэгія. Аднак, кампрамісы раз за разам заканчваліся падманам і зрывам усіх магчымых дамоўленасцей.

У ЕС прапануюць «пакараць Беларусь, каб прымусіць Расію спыніць вайну»

Прэйгерман настойвае, што перыяды дыялогу з Лукашэнкам дабратворна ўплывалі на палітычную абстаноўку ўнутры краіны, што заходняя палітыка непаслядоўная, бо этапы жорсткага ціску не раз змяняліся пацяпленнем і падлашчваннем. У апошнім выданні кнігі «Дыктатары падману» Гурыева і Трэйзмана — прыводзіцца відавочны з вышыні (або глыбіні) 2023 года ланцужок: «2022 год паказаў небяспеку двухсэнсоўных сігналаў. Пасля захопу Расіяй Крыма ў 2014 годзе і распальвання ўзброенага канфлікту ў Данбасе заходнія лідары выступалі з публічным асуджэннем расійскіх дзеянняў і ўводзілі ўмерана жорсткія санкцыі. Але значная частка заходніх эліт усё гэтак жа прыязна ставілася да Пуціна, перамяншаючы небяспеку яго незаконных дзеянняў. Кожны вольны выказваць сваё меркаванне і выбіраць сабе сяброў. І, як мы адзначалі вышэй, узаемадзеянне можа стаць рычагом перамен. Але ў свеце майстроў маніпуляцыі вядучыя заходнія палітыкі і бізнесмены павінны памятаць пра рызыкі аказацца інструментам у чужых руках або быць няправільна зразуметымі. Выкрываючы метады дыктатараў падману, мы спадзяваліся спрыяць з'яўленню больш надзейных падыходаў для процідзеяння ім. Сёння гэтая задача важная як ніколі».

Я не схільны лічыць Лукашэнку ў класіфікацыі аўтараў «дыктатарам падману» — ён хутчэй «дыктатар страху», і кітайская мадэль узмацнення маштабных рэпрэсій прапагандысцкім эфектам яму бліжэй, чым канцэпцыя «паказальных пакаранняў». Уласна кажучы, смяротнае пакаранне ў Беларусі існуе дагэтуль, і не як сімвал мінулай эпохі, а як рэальная, актыўная прававая норма.

Справа ў тым, што, калі працягваць параўнанне з КНР, відавочна, што на знешнім контуры Лукашэнка не валодае і тысячнай доляй той сілы, што ёсць у Пекіна — у сэнсе знешняй палітыкі ён сапраўды вымушаны дзейнічаць у парадыгме «дыктатара падману»: маніпуляваць, правакаваць, перабольшваць, хлусіць, урэшце. Адсюль і ілжывае ўражанне. Прэйгерман жа хлусіць следам за Лукашэнкам, расказваючы пра тое, што залежная ад нейкіх знешніх сіл пазіцыя Беларусі інварыянтная. Сэнс у тым, што зададзенасьць гэтая насамрэч зыходзіць з мэтаў самога Лукашэнкі. У XXI стагоддзі краіна — гэта якраз не кавалак зямлі, а сума магчымасцей чалавечага капіталу і развітасці інстытутаў — не тэрыторыяй і зямлёй вызначаецца краіна.

Вільготныя мары Лукашэнкі і суровая рэальнасць

Сёння аднаўленне дыялогу з Лукашэнкам у якім-небудзь фармаце — гэта адкат усёй еўрапейскай палітыкі да архаічнай оптыкі, якую і прапануе Прэйгерман. Аднак сёння, і таму я вышэй прывёў цытату з Гурыева і Трэйзмана, пастка аўтакратычных маніпуляцый ўжо каштавала свету стабільнасці і развіцця занадта дорага.

Здавалася б, навошта звяртаць увагу на тэксты Яўгена? Прычына вельмі простая: ёсць спакуса на фоне астатніх зноў убачыць у Лукашэнку прымальнае зло. Гэта памылка: зло непрымальнае. Хочаце пра геаграфію і геапалітыку? Можна! Можна нават з еўропацэнтрычным знакам. Практыка апошніх гадоў паказала, што няма большай пагрозы еўрапейскай бяспецы, чым дыктатура ў цэнтры Еўропы, асабліва калі гэтая дыктатура вырашыла, што можа сабе дазволіць усё, што заўгодна.