102 гады ў капцюрох ГПУ: як стваралася страшэнная структура

Францішак Аляхновіч, як і мільёны іншых ахвяраў жудаснай камуністычнай злачыннай палітычнай арганізацыі, маглі б распавесьці кожнаму, што гэта такое. Па загаду Леніна ў лютым 1922 года была заснаваная структура, адзінай мэтай якой быў боль і катаваньні людзей пад рэклямным фасадам «барацьбы з контррэвалюцыяй».

Захоп улады бальшавікамі ў кастрычніку 1917 года распаліў канфлікт, які цягнецца ажно да сёньня. Грамадзянская вайна 1918-1921 гадоў сутыкнула Чырвоную Армію камуністаў з рознымі сіламі, у тым ліку з Белай Арміяй манархістаў, нацыяналістаў, а таксама з замежнымі інтэрвентамі. Ворагаў у чырвоных было шмат. А змагацца неабходна заўжды і ўтрапёна, як паказвае на сваім прыкладзе сёньняшняя хунта ў Беларусі.

Камуністы, якія вырашылі выкарчаваць рэшткі старога рэжыму і любой апазыцыі, зьвярнуліся да шырокіх мераў экспрапрыяцыі, клясавай барацьбы і палітычных рэпрэсій, адным словам да дзяржаўнага бандытызму.

Сто гадоў «чырвонаму тэрору»

Неабходнасьць моцнага апарата ўнутранай бясьпекі для супрацьдзеяньня контррэвалюцыйным пагрозам, дывэрсіям і замежнаму шпіянажу была зразумелая чырвоным камісарам. ЧК, створаная ў сьнежні 1917 года этнічным беларускім шляхцічам Фэліксам Дзяржынскім, была адказам бальшавікоў на гэтую патрэбу.

ВЧК дзеля «барацьбы з контррэвалюцыяй і сабатажам» дзейнічала з практычна бескантрольнай уладай, увасабляючы рашучасьць бальшавіцкага рэжыму захаваць уладу любым коштам. Гэтыя мэтады былі жорсткімі і няўмольнымі, якія ўключалі ў тым ліку пакараньні без суда, масавыя арышты і стварэньне канцэнтрацыйных лягераў.

Аднак па меры таго, як грамадзянская вайна набліжалася да канца, спатрэбіліся новыя механізмы бясьпекі дзяржавы. Пераход ад ВЧК да ГПУ ў лютым 1922 года пры Ўсерасейскай надзвычайнай камісіі дзяржаўнай бясьпекі пры НКУС стаў новым крокам у страшэннай палітычнай вайне на сьмерць.

Бальшавікі змагаліся за кантроль над тэрыторыяй гэтак жа, як яны змагаліся за захаваньне сваіх рэвалюцыйных ідэалаў у варожым асяроддзі. ГПУ задумвалася як меч і шчыт бальшавіцкага рэжыму, які павінен быў абараняць савецкую дзяржаву ад безьлічы пагрозаў.

ГПУ павінна было быць апекуном рэвалюцыі, і дзейнічаць у ценю для нэйтралізацыі ворагаў дзяржавы і падтрыманьня ўнутранай стабільнасьці, неабходнай для пабудовы сацыялістычнага раю.

«Геніяльны паэт стаў вязнем сумлення». Як Уладзіміра Дубоўку пераследавалі за яго беларускасць

Пераўтварэньне ЧК у ГПУ ў 1922 годзе было не простым рэбрэндынгам. Гэта ўяўляла сабой новую стратэгію да больш сістэматычнага і бюракратычна арганізаванага падыходу да дзяржаўнай бясьпекі.

Калі непасрэдная пагроза грамадзянскай вайны адыйшла, стала відавочнай патрэба ў апараце бясьпекі, які мог бы дзейнічаць у больш структураваных прававых і адміністрацыйных рамках, калі можна такое ўявіць пад кіраўніцтвам заплямленых крывёю па вушы камуністаў.

Спосаб дзейнасьці ГПУ быў разьлічаны на тое, каб пралезьці ў самыя глыбіні грамадзтва, каб выкараніць уяўныя пагрозы бальшавіцкай уладзе. Сачэньне было паўсюдным і вялося праз шырокую сетку інфарматараў, якія пранізвалі ўсе пласты грамадзтва, ад гарадоў да аддаленых вёсак. Вочы і вушы рэжыму былі паўсюль: назіралі за іншадумствам, замяралі лаяльнасьць і зьбіралі інфармацыю.

Агенты былі прасунутыя ў арганізацыі, у тым ліку партыю, прафсаюзы і нават рэлігійныя інстытуты, каб сачыць зсярэдзіны і перашкаджаць дзейнасьці, якая лічылася контррэвалюцыйнай.

Адным з найбольш сумна вядомых аспектаў дзейнасьці ГПУ было выкарыстаньне працоўных лягераў, або ГУЛАГаў, у якасьці сродку барацьбы з палітычнымі зьняволенымі, іншадумцамі і іншымі элементамі, якія лічыліся непажаданымі.

Тэрарызм як дзяржаўная палітыка

Падчас чырвонага тэрору, які адбыўся пасьля грамадзянскай вайны, ГПУ адыграла галоўную ролю ў расстрэле тысячаў меркаваных ворагаў бальшавіцкага рэжыму. Падчас калектывізацыі напрыканцы 1920-х — пачатку 1930-х гадоў перад ГПУ была ўскладзеная задача сачыць за выкананьнем дзяржаўнай палітыкі на фоне масавых сялянскіх хваляваньняў. Кампанія прывяла да спусташальнага голаду, у першую чаргу да Галадамору ва Ўкраіне, калі ГПУ душыла паўстаньні і рабіла карныя аперацыі ў адносінах да сялянаў.

Аперацыя «Трэст»: як Савінкаў трапіў у пастку ГПУ ў Беларусі

Эвалюцыя карнага апарату так званай бясьпекі не спынілася на ГПУ. У 1934 годзе ГПУ было ўключанае ў склад Народнага камісарыята ўнутраных справаў (НКУС).

НКУС удзельнічаў у чырвоным тэроры 1930-х гадоў, і ўрэшце ў 1954 годзе гэты орган быў рэарганізаваны ў Камітэт дзяржаўнай бясьпекі. Кожная пераўтварэньне адлюстроўвала зьмену прыярытэтаў і выклікі, якія стаялі перад камуністычным рэжымам, ад грамадзянскай вайны да ўяўнай нутранай кансалідацыі, ад сталінскіх рэпрэсій да шпіянажу часоў халоднай вайны.

Але поўная карціна злачынстваў ГПУ ўсё яшчэ патрабуе дасьледаваньняў і публічнага астракізму.