«Пратэстаў яны баяліся». Гісторыя экс-амапаўца, які праходзіў па справе аб падпале дома Гайдукевіча

Улетку 2021 года больш за 20 чалавек затрымалі за спробу падпалу дома дэпутата парламента Алега Гайдукевіча, у выніку якога пацярпеў толькі яго кот. Па справе праходзіла сям'я Вайцяховічаў з Барысава — пазней іх назвалі выканаўцамі, прызналі вінаватымі і прысудзілі да тэрмінаў ад 11 да 21 года. У інструктажы Вайцяховічаў па падрыхтоўцы да падпалу першапачаткова абвінавачвалі 35-гадовага былога амапаўца Арцёма Ермака. Мужчына правёў некалькі месяцаў у СІЗА КДБ, але выйшаў пад падпіску аб нявыездзе і неўзабаве ўпотай перайшоў мяжу Беларусі.

«Люстэрка» пагаварыла з ім пра абвінавачанне, працу ў АМАПе ў 2010-х, настроі сярод сілавікоў і няпростае жыццё ў эміграцыі.

У Арцёма Ермака адкрыты збор на BYSOL. Вы можаце падтрымаць яго па гэтай спасылцы.

2010-я: «Тады ўсё магло ўспыхнуць, бо ў людзей у органах быў прыкладна такі ж настрой, як і на вуліцах»

— У 2020-ым да галасавання я хадзіў ставіць подпісы на Камароўку і сустрэў сваіх знаёмых амапаўцаў — там дзяжурыла блізу васьмі чалавек, — успамінае Арцём. — Тады ўсе казалі пра выбары, і ў тых структурах, натуральна, таксама. Я памятаю, што сярод маіх знаёмых ішла размова, за каго галасаваць. Там гучалі кандыдатуры Бабарыкі і Цапкалы. Я тады наогул быў упэўнены: нарэшце нешта ў краіне зменіцца, раз ужо супрацоўнікі пра гэта кажуць. Хоць, калі я яшчэ служыў у 2010-ым, і тады ў нашай групе за Лукашэнку прагаласавалі два-тры чалавекі з 28, асноўная пазіцыя была «супраць усіх». А я сам галасаваў за Раманчука, хоць выдатна разумеў, якія абвесцяць лічбы ў любым выпадку.

Каля трох гадоў ён прапрацаваў у мінскім АМАПе — з 2009-га па 2012-ты, калі яго звольнілі з-за невыканання ўмоў кантракта. Як ён тлумачыць, справа была ў канфлікце з кіраўніцтвам, уключаючы палітычную пазіцыю:

— Я ў прынцыпе ніколі не падтрымліваў дзеючую ўладу і не лічыў, што служыў Лукашэнку ці яшчэ камусьці — я служыў беларускаму народу, выконваў сваю працу сумленна. Не затрымліваў людзей па палітычных рэчах — я ўсё гэта абышоў. Разумеў, што дзяржава рухаецца не ў той бок, а чалавек, які ёй кіруе, ні да чаго добрага не прывядзе. Так і атрымалася.

Калі ішлі пратэсты пасля абвяшчэння вынікаў выбараў 2010 года, падраздзяленне Ермака таксама прыцягвалі ва ўзмацненне на плошчы Незалежнасці, куды прыйшлі пратэстоўцы.

— Мы былі за будынкам Дома ўрада ў экстраннай групе ў дзень выбараў, 19 снежня, — успамінае мужчына. — Калі нейкі рух быў, мы выбеглі, можа, дзесьці на гадзіну, не больш. Не было жорсткасці з боку супрацоўнікаў, ды і людзі неяк нармальна сябе паводзілі. У мяне тады было нейкае неразуменне, што наогул адбываецца. Памятаю, тры-чатыры пратэстоўцы ўпалі, і пара супрацоўнікаў іх біла палкамі. Я адцягнуў аднаго, кажу: «Што ты робіш наогул? Супакойся, людзі ляжаць, чаго ты іх б'еш? Хай бягуць».

Калі шчыра, не ўбачыў там нічога такога. Так, былі сутычкі дзесьці на плошчы, але там патаўкаліся, не больш за тое — жорсткіх боек я не назіраў. Была нібыта спроба пранікнення ў Дом урада, калі там шыбы біліся. Але, наколькі я зразумеў, усё рабілі супрацоўнікі ў цывільным, гэта пастаноўка — пратэстоўцы, наколькі я ведаю, туды не ламіліся (група людзей спрабавала штурмаваць Дом урада, яны разбілі вокны і выламалі дзверы, па адной з версій, гэта былі правакатары з боку ўлад). Распавядаю гэта па тым, што бачыў сам і што распавядалі супрацоўнікі, якія непасрэдна там былі. Калі казалі, што там ляжала куча халоднай зброі, нейкія дубцы пасля гэтага... Я быў на гэтай пустой плошчы і не бачыў нічога такога наогул.

Былы амапавец кажа, што паглядзеў на тыя дні па-іншаму, калі праз дзесяць гадоў сустрэўся ў камеры СІЗА КДБ з палітвязнем Ігарам Аліневічам — беларускім анархістам, якога асудзілі за падзеі «Плошчы-2010», а пасля затрымання ў 2020-ым прысудзілі да 20 гадоў калоніі.

— Ён распавядаў, што тады ў СІЗА іх прэсавалі, ставілі на расцяжкі, распраналі, — кажа мужчына. — А ў мяне на той момант не было такой інфармацыі, для мяне тыя падзеі прайшлі неяк спакойна. Памятаю, супрацоўнікам тады (як і цяпер, напэўна) прапаноўвалі пісаць заявы, калі ў іх ёсць нейкія драпіны — нібыта яны атрымалі цялесныя траўмы. Хадзілі нейкія асобныя людзі, здымалі кожны свой сіняк, можа, каб атрымаць нейкія прэміі, яшчэ нешта, але нічога сур'ёзнага ні ў каго не было.

Паводле слоў Ермака, пасля ён адмаўляўся працаваць на акцыях «маўклівага» пратэсту ў 2011 годзе. Іх удзельнікі не прамаўлялі лозунгаў, а пляскалі на вуліцах.

— Тады ж таксама былі ўказанні затрымліваць людзей. Я сказаў: «Я іх чапаць не буду — сам зараз пайду туды пляскаць». Ну, і наша падраздзяленне не прыцягвалі асабліва да палітыкі: мы больш працавалі ў барацьбе са злачыннасцю, наркотыкамі і на масавых мерапрыемствах накшталт футбола, канцэртаў, — кажа суразмоўца. — Хоць і мы, памятаю, тады выязджалі, але не затрымлівалі нікога. Кіраўніцтва, напэўна, прыкладна ведала па атрадах, дзе якое стаўленне да гэтага ўсяго. І такое меркаванне было ў многіх супрацоўнікаў. Таму што ўсе выдатна бачылі эканамічны стан па сваіх заробках. Гэта быў міф, што амапаўцы зараблялі велізарныя грошы — насамрэч мы атрымлівалі капейкі, узровень жыцця быў ніякі. Мне на трох работах даводзілася працаваць. І ўсе разумелі, што так не павінна быць. Я думаю, тады, у 2011-ым, усё магло ўспыхнуць, таму што тады ў людзей у органах быў прыкладна такі ж настрой, як у людзей на вуліцах. Супрацоўнікі выдатна разумелі праблемы народа. Вось я тады канфліктаваў з кіраўніцтвам.

Пратэсты 2020-га: «У органах баяліся. Дзе была б сіла, за тым яны б і пайшлі»

Пасля сыходу з АМАПа Ярмак адкрыў сваю справу ў сферы грузаперавозак і працягваў жыць у Мінску. Перад выбарамі 2020-га, успамінае, актыўна пісаў на палітычныя тэмы ў сацсетках:

— У мяне ў Instagram было блізу 500 падпісчыкаў і сярод іх — вельмі шмат супрацоўнікаў розных падраздзяленняў: АМАП, САХР, «Алмаз». І тады я посціў ўсю інфармацыю з TUT.BY, «Мая Краіна Беларусь» і г.д. Хтосьці адпісваўся — для кагосьці з супрацоўнікаў я стаў ворагам. Але я працягваў, каб большая колькасць людзей пра гэта ведала, нават больш — каб дзеючыя байцы ўсё бачылі і хоць бы, можа, у каго ўключыліся мазгі. Многія з іх мяне ведалі, паважалі, я разумеў: хтосьці прыслухаецца. І я ведаю, што некалькі чалавек пасля гутарак са мной звольніліся з АМАПа, з часці 3214.

Пасля масавых збіванняў пратэстоўцаў на Акрэсціна былы амапавец запісаў відэазварот, у якім адмовіўся ад права нашэння крапавага берэта.

— Я не ведаў, што магу зрабіць, але было сорамна, што я з'яўляўся нейкай часткай гэтай сістэмы, хоць маё сумленне заўсёды было чыстае, за мной не было нейкіх супрацьзаконных дзеянняў, — тлумачыць свой учынак суразмоўца. — Я тады прыняў такое рашэнне, гэта досыць гучна было, на мяне выходзілі людзі з Расіі. Ёсць такі генерал Лысюк, арганізатар братэрства «Крапавага» (Сяргей Лысюк — адзін з заснавальнікаў традыцыі здачы кваліфікацыйнага экзамену на права нашэння гэтага элемента), і мяне запрашалі ў Маскву на гутарку: я быў чалавекам, які сам адмовіўся ад берэта, гэта досыць сур'ёзна. Хоць сам заўсёды паважаў гэты рух, марыў аб гэтым берэце — гэта сур'ёзная заслуга.

Таму адмовіцца ад яго было цяжка, так, але гэта нішто ў параўнанні з тым, што перажывалі людзі ў гэтых здзеках. І я разумеў, што будуць наступствы. Мне тэлефанавалі, дасылалі ананімныя паведамленні з абразамі і пагрозамі, што мяне чакае, мякка скажам, фізічная расправа. І некаторыя амапаўцы, якія нядаўна звольніліся, пыталіся, ці праўда, што мяне прыязджаў затрымліваць Паўлічэнка (Дзмітрый Паўлічэнка быў камандзірам брыгады спецназа МУС, яго падазраюць у датычнасці да дзейнасці «эскадрону смерці», які выкрадаў апанентаў Лукашэнкі ў 1990-х). Хадзілі такія чуткі. Я тлумачыў, што такога не было, але, мабыць, мной зацікавіліся людзі яго ўзроўню. Потым давялося з'ехаць на тыдзень з Мінска: напісалі, што праз пару дзён мяне затрымаюць.

Арцём распавядае, што пасля выбараў удзельнічаў практычна ва ўсіх акцыях пратэсту да таго, калі яны перайшлі ў дваровыя. І, нягледзячы на пагрозы, адчуваў сябе спакойна.

— Са жніўня да кастрычніка я быў цалкам упэўнены, што мы пераможам. А ўжо зімой пачаліся жорсткія рэпрэсіі, і я зразумеў, што нас задушылі, — тлумачыць былы сілавік. — Я ведаў, што перамагчы можна толькі сілай, а сілавікі будуць дзейнічаць жорстка, бо гэта іх жыццё, будучыня. І што на гэтых сходах, калі цалкам збіраецца атрад, у іх былі гутаркі, маўляў, калі не мы, то нас. А мы дзейнічалі няжорстка. Ну і тады зразумеў, што ўсё. Далей год быў такі напружаны. Не скажу, што я баяўся, але нервовая сістэма пахіснулася.

Навіны пра тое, што адбываецца ў сілавых падраздзяленнях і якія там настроі, Арцём даведваўся праз знаёмых, якія працягвалі падтрымліваць кантакт з дзеючымі байцамі.

— Я ведаю, што, калі актыўна ішлі пратэсты, яны баяліся. У органах панавала такая абстаноўка, што, дзе была б сіла, за тым бы яны і пайшлі, — успамінае мужчына. — Не ўсе, можа быць, але многія, таму што былі людзі, якія вагаліся. Паўтаруся, многія, больш адукаваныя, якія разумеюць, што адбываецца, звальняліся на працягу года пасля выбараў. Была вялікая ратацыя. Такія людзі, я ўпэўнены, самі гэтым (рэпрэсіямі і неправамернымі затрыманнямі) не займаліся, але бачылі, што робяць некаторыя супрацоўнікі пры затрыманні. І іх гэта не задавальняла. Дастаткова шмат людзей, у якіх было сумленне, сышло. Але праблема ў тым, што на іх месца прыйшлі неадэкватныя, неадукаваныя людзі, якія за інтэрнат на Пірагова (інтэрнат Дэпартамента аховы і ГУУС Мінгарвыканкама) гатовы былі зрабіць усё што заўгодна.

— Калі я служыў, заняткі па разгоне пратэстаў былі і ў нас — гэта тактычная падрыхтоўка. Яны праходзілі нячаста, і іх не любілі ні камандзіры, ні падначаленыя — з гэтымі шчытамі па пляцы хадзіць, — працягвае суразмоўца. — Пры гэтым па тых жа затрыманнях нас вучылі працаваць, як напісана ў кніжцы па ўжыванні фізічнай сілы і спецсродкаў, гэта значыць не перавышаючы паўнамоцтваў. І я не бачыў нейкага настрою такога да людзей. Так, слухайце, мы ў 2010-ым ехалі на выбары ў машыне пад нейкую песню Міхалка! Не было ніякай нянавісці да пратэстоўцаў. Але ў 2020-ым было сказана, вобразна, «рабіце што хочаце». І я не ведаю, як ідэалогія працуе цяпер, але я б не сказаў, што ў часы маёй службы прышчаплялі супрацоўнікам нейкую нянавісць да тых, хто падтрымлівае апазіцыю, іх не называлі ворагамі. Тады не было такога. А вось у 2020-ым распавядалі, там канкрэтна казалі: гэта ворагі, гэта людзі, якія нас знішчаць, калі мы не знішчым іх. Напэўна, тыя, хто займаўся бязмежжам, — ахвяры гэтай ідэалогіі. У іх спрацаваў страх, ну і плюс нейкія асабістыя псіхалагічныя расстройствы і траўмы, нянавісць да людзей у цэлым.

«Адказнасць на маіх плячах». Былы спартсмен і амапавец публічна пакаяўся за разгоны пратэстаў

Справа аб падпале дома Гайдукевіча: «Я пачытаў, у чым падазраюць, і зразумеў, што ўсё бздура»

13 жніўня 2021 года ў 4 раніцы дадому да Ермака прыйшоў КДБ. Тады яшчэ сілавікі прыязджалі на затрыманні і ператрусы без той экіпіроўкі, што з'явілася пасля інцыдэнту ў кватэры Андрэя Зэльцэра. Суразмоўца ўспамінае, што ўсё прайшло спакойна.

— Калі я адчыніў дзверы, стаялі супрацоўнікі «Альфы» і оперы — чалавек сем, — успамінае мужчына. — Яшчэ былі двое заспаных панятых. Як я зразумеў, паднялі дзяцей, студэнтаў з Акадэміі МУС. Прайшоў ператрус, першапачатковы допыт: «Разумееце, з якой нагоды мы да вас прыйшлі?» Я адказаў «не». «А чаго спакойны такі — чакалі нас?» Кажу: «Мне здаецца, вас усе нармальныя людзі цяпер чакаюць». Усё прайшло нармальна, потым мяне павезлі ў КДБ, там ужо былі «добры і злы паліцэйскі», нейкія крыкі, пагрозы — усё гэта выглядала смешна. Мяне пратрымалі гадзіны чатыры-пяць.

Потым Арцём апынуўся ў ліку затрыманых за спробу падпалу дома Алега Гайдукевіча ў ліпені 2021-га. Паводле слоў дэпутата, у яго дом кінулі «кактэйлі Молатава», з якіх загарэўся толькі адзін. У выніку інцыдэнту ніхто не пацярпеў — толькі ў ката дэпутата абгарэў нос. Як тлумачыць Ярмак, ён трапіў у поле зроку службаў праз зносіны з некаторымі іншымі фігурантамі справы:

— У КДБ пыталіся, ці знаёмы я з пэўнымі людзьмі — Ігарам Чамякіным і Сяргеем Лісоўскім (Чамякін — былы «алмазавец», жыве ў эміграцыі, ваяваў на баку Украіны, у Беларусі завочна асуджаны на 20 гадоў. Лісоўскага асудзілі на 20 гадоў турмы строгага рэжыму). Я сустракаўся з імі па асабістых пытаннях, па трэніроўках. Я па адукацыі трэнер, сканчаў БДУФК, у мяне жаданне трэніраваць ёсць, на гэтую тэму мы і размаўлялі. А гэтых людзей тады ўжо «вялі».

На Ермака завялі крымінальную справу і абвінавацілі ў інструктажы сям'і Вайцяховічаў — нібыта ён тлумачыў, «як і што рабіць, каб дакладна загарэлася». Пры гэтым ён кажа, што супрацоўнікі КДБ практычна не ўздымалі гэтыя тэмы:

— Першы час мяне па допытах яшчэ цягалі, пыталіся адно і тое ж, як пад капірку: што вам казалі, ці знаёмы вам Вадзім Пракоп'еў. А потым ужо мяне асабліва не чапалі. З часам прад'явілі абвінавачванне, але я пачытаў, у чым падазраюць, і зразумеў, што ўсё бздура. Калі я служыў у 3214-й, быў майстрам па ўзбраенні, шмат ведаў пра зброю. Але з гэтага моманту да мяне не было пытанняў, нейкія гаручыя сумесі мы не абмяркоўвалі. Вайцяховічаў я не ведаў і, калі пра іх спыталі, адразу сказаў пра гэта. Больш размова пра іх і не заходзіла. Вадзіма Пракоп'ева я таксама не ведаў — толькі, што Ігар Чамякін з ім мае зносіны. У мяне была такая пазіцыя: чым менш кажу на допытах, тым лепш будзе. Наогул, якую інфармацыю я даў КДБ? Што ведаю Лісоўскага, што мы сустракаліся і абмяркоўвалі беларускі спорт, муай-тай, у прыватнасці. А Чамякін затрыманы не быў. Мне ўвесь час казалі: «Вы гатовы на паліграф?» Я адказваў: «Без праблем». Але мяне ні разу не правяралі.

У СІЗА КДБ Арцём нейкі час сядзеў з анархістам Аліневічам, прадпрымальнікамі, фігурантамі справы Бабарыкі. Паводле яго слоў, у чатырохмясцовай камеры звычайна ўтрымліваліся шасцёра.

— Калі мы ўдваіх з Ігарам сядзелі, пару тыдняў у нас не было ні перадач, ні лістоў, а так усё заходзіла без праблем, не было ніякага прадузятага стаўлення. Не ведаю, дзе як, але там супрацоўнікі падкрэслена карэктна сябе паводзяць. Усміхаюцца, ну і там працуюць маладыя пацаны, — кажа ён. — Усё выглядае там, як у сярэднявеччы: аблезлыя сцены, шконары (турэмныя ложкі) з арматуры звараныя. У мяне спачатку быў шок, а потым прывык. Чацвёра спалі на шконках, двое — на падлозе ў праходах. Так сабе, вядома. У спякоту ў камеры было немагчыма: усё ў цвілі, пацее. Узімку сур'ёзных маразоў я не застаў, але, калі холадна, дарэчы, батарэі грэлі нармальна, хоць зверху з акна дзьмула. А яшчэ, напрыклад, дазвалялі з хаты коўдру перадаць. Туалет у камеры — вядро. Два разы на дзень вадзілі, так бы мовіць, у стацыянарны туалет — накшталт, у 6.30 і ў 16 гадзін. Абед быў досыць нядрэнны: мяса, суп, так што абед елі ўсе. Раніцай каша, вечарам — буракі вараныя з селядцом. Чай быў. Мы сядзелі ў 18-й хаце (гэта каля ўвахода), і з нас пачыналі раздачу, таму заўсёды было гарачае ўсё.

У СІЗА мужчына правёў 3,5 месяцы, пакуль яго не выпусцілі пад падпіску аб нявыездзе і з абяцаннем, што прыйдзе на суд. Паводле слоў Арцёма, перад выхадам на волю ён сутыкаўся з пытаннямі аб дзеючых амапаўцах і байцах іншых падраздзяленняў і вярбоўкай з боку кадэбэшнікаў.

— Яны спрабавалі зрабіць так, каб я быў сведкам па справе, а я сказаў, што не маю ніякай інфармацыі і прыдумляць не буду. Працуйце, даказвайце! Але яны нічога не знайшлі, дзякуй богу. Патрэбны ж нейкія паказанні, а на мяне ніхто нічога не даваў — ні Вайцяховічы, ні Лісоўскі, ні нехта іншы, — тлумачыць суразмоўца. — Калі мяне выпускалі, казалі: «Вы ж грузаперавозкамі займаецеся? Разумееце, што можаце перавезці што-небудзь незаконнае? І будзеце сядзець не па палітычным артыкуле, а па іншым». Пыталіся, ці маю зносіны я з дзеючымі сілавікамі, ці магу схадзіць на трэніроўку САХРа. Я сказаў «не», а яны: «А трэба!» У любым выпадку камітэт збірае інфармацыю пра супрацоўнікаў, яны ведаюць, што не ўсе ў такіх структурах лаяльныя да гэтага рэжыму. І я зразумеў, ім ад мяне нешта трэба ў любым выпадку. Яшчэ думаў, што мяне выпусцяць і потым перавядуць на Валадарку, але не. Так я стаў планаваць, як пакінуць краіну.

Мне далі нумар і сказалі тэлефанаваць ім кожную пятніцу. Але я супрацоўнічаць не збіраўся і не патэлефанаваў. У нядзелю яны набралі самі, спыталі, чаму маўчу. Але ў выніку больш не тэлефанавалі. Я разумеў, што калі яшчэ набяруць, скажуць сустрэцца, у любым выпадку, буду гатовы да ўцёкаў ці не, бачыцца з імі нельга. Гэта супраць маіх прынцыпаў, я не хачу нічога агульнага мець з такімі людзьмі. Мне пашанцавала, я ціхенька цалкам падрыхтаваўся — зрабіў план, намеціў маршрут, дастаў левыя тэлефоны і сімкі. І калі кадэбэшнікі патэлефанавалі і папрасілі сустрэцца, я «пагадзіўся», але папрасіў адкласці на вечар. А сам схаваў машыну, зняў з яе нумары, заехаў за трывожным чамаданчыкам, які ў мяне быў ужо падрыхтаваны ў адным закінутым месцы, і пайшоў у далёкі шлях.

Амаль 240 гадоў калоніі за абгарэлы нос ката Гайдукевіча

Уцёкі і эміграцыя: «Калі б застаўся, усе мае рухі ў бок сілавікоў у 2020-ым не забыліся б»

Арцём накіраваўся да мяжы з Літвой праз Гродзенскую вобласць. Ён распавядае, што дабіраўся са спадарожнікамі і праз лес. Самымі складанымі аказаліся апошнія 30 км.

— Давялося ўсю гэтую адлегласць прайсці пешшу. Я рухаўся ўздоўж дарогі, каб усё бачыць і пры гэтым заставацца незаўважным, — успамінае мужчына. — Кіламетраў за 10 нарваўся на блокпост. Гэта якраз месца, дзе па лесе прайсці немагчыма: там балота, і перасекчы яго можна толькі па ўчастку дарогі, а на ёй стаяла грамадзянская машына. Я не адважыўся пры ёй пераходзіць — знайшоў сабе зручнае месца, залёг на абочыне і стаў назіраць. Пад'ехалі яшчэ УАЗік, «буханка», з іх выйшлі памежнікі — і ў грамадзянскай таксама, я падумаў: «Усё ж такі добра спрацаваў». Яны стаялі доўга. Я спрабаваў абысці балота, але яно велізарнае, буралом вар’яцкі — не пройдзеш, таму памежнікі на гэтым пярэсмыку і «пасуцца». Быў варыянт толькі вяртацца і ісці ў іншы дзень, але гэта немагчыма. Вырашыў вычакаць. Давялося начаваць у лесе. Я пайшоў углыб і стаў назіраць. Гадзін у 12 ночы грамадзянская машына з'ехала да заставы, углыб краіны, у два — УАЗік, а яшчэ праз пару гадзін я здалёку пачуў, як ад'ехала «буханка». Хтосьці, дарэчы, на квадрацыкле праязджаў. Да раніцы, калі на мосце было пуста, я агледзеўся і паціху пайшоў туды.

У лесе былы амапавец знаходзіўся прыкладна восем гадзін: з 21 гадзін да 5 раніцы. Увесь гэты час стараўся рухацца, каб сагрэцца: на вуліцы было каля сямі градусаў марозу.

— Я выйшаў у цывільным адзенні, каб не прыцягваць да сябе ўвагу, а з сабой узяў вайсковую форму, каб зліцца з пейзажам, — кажа Арцём. — Потым у лесе я ўсё надзеў, таптаўся туды-сюды, каб было цяплей. Амаль не спаў: як толькі засынаеш — замярзаеш. А з раніцы ўжо на адрэналіне вельмі хутка прайшоў той участак і далей рухаўся да мяжы. Хоць там кожныя 10 секунд паварочваешся, слухаеш усё вакол: усё ж такі будзе непрыемна, калі раптам ззаду з’явіцца УАЗік. На самай мяжы я знайшоў дзірку ў плоце і перабраўся, праўда, там таксама было балота, лёд. Я крыху прайшоў па ім і ў канцы амаль па пояс праваліўся. Гэта было ўжо, напэўна, на тэрыторыі Літвы. Але ўвесь шлях прайшоў спакойна, ураўнаважана, разумеючы, што, як і чаму я планую.

Так 17 сакавіка 2022 года Ярмак апынуўся ў Літве і больш не вяртаўся ў Беларусь. Калі ён дабраўся да мясцовых памежнікаў, ногі былі моцна мокрымі, а яшчэ мужчына вельмі замёрз: дзень выдаўся хоць і сонечны, але халодны.

— Убачыў машыну, якая выехала з лесу, і пабег да яе, распавёў, што я беларускі бежанец, мяжу перайшоў, — успамінае суразмоўца. — Памежнікі малайцы: пасадзілі мяне ў машыну, уключылі печку, адагрэлі. На заставе ўсе таксама добразычлівыя — паесці прынеслі, чай налілі. Там у іх на такі выпадак «турма» спецыяльная з кратамі ёсць, хоць ад турмы там адна назва — стаіць ложак, нармальная пасцельная бялізна. Яны сказалі, куды ісці, я сам пайшоў, зачыніўся, лёг паспаць. Дзяўчынка-супрацоўніца мне свае шкарпэткі прынесла, каб я пераапрануў мокрыя. Потым былі некалькі допытаў: са мной размаўляла контрвыведка, як я зразумеў — Дэпартамент дзяржбяспекі. А пасля павезлі ў лагер для бежанцаў. У цэлым першае ўражанне пра Літву было вельмі добрае.

З лагера Арцёма забралі ў той жа дзень прадстаўнікі грамадскай арганізацыі «Дапамога», якая дапамагае беларускім эмігрантам у Літве. З сабой у мужчыны нічога не было — ні рэчаў, ні грошай на першы час, толькі дакументы. Першыя пару тыдняў ён пажыў у доме «Дапамогі», а пасля зняў жыллё. Зарабляць даводзілася няпроста.

— Адразу пайшоў на металабазу — сартаваў металы, грузіў на фуры. Праца цяжкая, плацілі няшмат. Браў падпрацоўкі — згаджаўся на ўсё, што ёсць, трэба ж было зарабляць на жыллё, жыццё. І грузчыкам быў, і лістоту ў дварах, парках падмятаў ад прыватнай кампаніі, — распавядае мужчына. — Цяпер працую на дастаўцы — арандаваў машыну, разводжу прадукты ад прыватнай крамы. Калі ёсць добрыя прапановы, яшчэ на будоўлі падзарабляю, балазе, больш-менш магу графік падладжваць пад сябе. Узрост ужо, вядома, адбіваецца трохі, бывае, баліць спіна, але я займаюся, хаджу на трэніроўкі практычна штодня, п'ю вітаміны. І каму тут лёгка? Тут так жывуць і працуюць вельмі многія беларусы, не лічачы, напрыклад, айцішнікаў.

Пажыўшы ў Літве больш за год, Арцём Ярмак ніяк не мог развязаць пытанне з легалізацыяй. Мужчына падаваўся на статус бежанца і пастаянны ВНЖ, але больш за 14 месяцаў не мог атрымаць адказ, хоць у гэтай краіне справу па законе разглядаюць на працягу шасці месяцаў з моманту падачы заявы. Тады ён пайшоў на крайнія меры і абвясціў галадоўку ля будынка Дэпартамента міграцыі. Так беларус спрабаваў прыцягнуць увагу да сваёй праблемы.

— Дэпартамент дзяржбяспекі мне ў выніку сказаў, што я з'яўляюся нейкай пагрозай для Літвы, і ПМЖ мне не дадуць. Я што, пагражаю цэлай краіне? — дагэтуль абураецца мужчына. — Я тады прасіў назваць факты, але іх ніхто не падаў. Патлумачылі толькі, што «гэта здагадка». Як я зразумеў, прэзумпцыі невінаватасці ў гэтым выпадку няма, вельмі падобна на Беларусь. Я ведаў, што проста не будзе, што не прыеду на ўсё гатовае. Але не чакаў, што будуць палкі ў колы ставіць. Усё ж такі паўтара года практычна проста, лічыце, выкінута — ні дакументаў, ні разумення, што рабіць. Толькі цяпер я думаю, што рабіць для будучыні, будаваць нейкія планы. Але я не шкадую, што з'ехаў — як ёсць так ёсць.

Пасля ад'езду Ермака яго першы час шукалі ў Беларусі. Ён кажа, што тэлефанавалі маці, бабулі. Але на суд па справе аб падпале дома Гайдукевіча яго ў выніку так і не выклікалі, у спісе абвінавачаных або завочна асуджаных яго прозвішча таксама няма. Ён не выключае, што таксама мог бы апынуцца на лаўцы падсудных або як мінімум пад кантролем спецслужбаў.

— Я бачыў, якія тэрміны цяпер даюць, і разумеў, што хлопцам будзе суровы прысуд. Шкада людзей, вядома. Але яшчэ добра, калі сядзіш і цябе не чапаюць — дык у нас у калоніях яшчэ ж і здзекуюцца з палітычных, — разважае мужчына. — Таму асуджаным можна толькі паспачуваць. Гэта вельмі цяжка. І самае галоўнае — ты ж нічым ім дапамагчы не можаш, я не ведаю, як зрабіць так, каб людзі выйшлі на волю. Я думаю, калі б я застаўся там, магчыма, быў бы за кратамі разам з імі. І ўсе мае рухі ў бок сілавікоў у 2020-ым не забыліся б, магчыма. А можа, і не. Але, нават калі б не затрымалі, яны б з мяне не злезлі — прымушалі б працаваць з КДБ, а гэта непрымальна: яны ворагі для мяне, робяць няправільную справу, я такім займацца не буду.

Некалькі месяцаў таму Арцём атрымаў від на жыхарства на год і пакуль застаецца ў Літве, але разглядае варыянты пераезду. Мужчына хоча і ў ЕС пачаць сваю справу, але для гэтага трэба вывучыць замежную мову. Яшчэ ў планах — заняцца здароўем. Каб усё гэта аплаціць, мужчына папрасіў праз BYSOL дапамогі ў беларусаў.

— Тут па медыцынскай частцы вельмі ўсё дорага, пакуль нават не ведаю, як усё зрабіць, але перш за ўсё хачу падлячыць зубы. Ну і вывучыць англійскую — у Еўропе без яе нікуды, асабліва ў бізнесе, дзе трэба мець зносіны з партнёрамі, — распавядае ён. — У Беларусі ў мяне быў свой невялікі бізнес — грузаперавозкі, мне падабалася гэтым займацца. Тут няма магчымасці нешта такое адкрыць: і фінансаў няма, і рынак слабаваты, канкурэнцыя велізарная, таму што ідзе вайна і некаторыя межы зачынены. Ну і я не ведаю, дзе наогул буду жыць, таму што ВНЖ у Літве ў мяне толькі на год. Раптам восенню яго не падоўжаць? Я не жанаты. Так, кола зносін нейкае ёсць, але родныя ў Беларусі, прыехаць сюды магчымасцей няшмат, таму так, можна сказаць, адзін. Але ў іншых і горай сітуацыі: дома засталіся сем'і, дзеці... Пакуль я жыву адным днём. Але трэба неяк рухацца, і сям'ю будаваць, і жыццё тут, за мяжой, таму што ў Беларусь мы, я думаю, вернемся няхутка.