25-я гадавіна бамбаваньня былой Югаславіі кааліцыяй NATO: як, чаму і да чаго прывяло?

Бомбы, якія падалі на Бялград і іншыя месцы дзяржавы пад кантролем дыктатара Слабадана Мілошавіча, адгукаюцца звонкім гулам і сёньня. Рэха тых падзеяў выкарыстоўваюць прарасейскія прапагандысты, а прыхільнікі заходніх каштоўнасьцяў кажуць аб непазьбежнасьці таго, што адбылося. Давайце прыгадаем тую гісторыю.

Вытокі канфлікту

Вытокі косаўскага канфлікту можна прасачыць у далёкай мінуўшчыне, з доўгай гісторыяй этнічнай напружанасьці паміж сэрбамі і албанцамі. Аднак непасрэднае зерне канфлікту было пасеянае падчас распаду Сацыялістычнай Рэспублікі Югаславіі ў пачатку 1990-х гадоў. Калі такія краіны, як Славенія, Харватыя і Босьнія і Герцагавіна, абвесьцілі незалежнасьць, рэгіён быў ахоплены шэрагам канфліктаў.

Косава з большасьцю этнічных албанцаў стала цэнтрам напружаньня ў гэтай больш шырокай дэзінтэграцыі. Правінцыя мела істотнае гістарычнае і культурнае значэньне для сэрбаў, лічачыся калыскай сэрбскай сярэднявечнай дзяржаўнасьці і праваслаўнага хрысьціянства. А для албанцаў гэта быў іх дом, дзе яны складалі больш за 90% насельніцтва і дзе яны імкнуліся да большай аўтаноміі і незалежнасьці.

Прыход Слабадана Мілошавіча да ўлады ў Югаславіі стаў паваротным пунктам у пагаршэньні сітуацыі. Мілошавіч адмяніў аўтаномію Косава ў 1989 годзе, і ўсталяваў непасрэдны кантроль над правінцыяй. Гэты крок быў сустрэты вялікім асуджэньнем з боку косаўскіх албанцаў і прывёў да негвалтоўнага руху супраціву пад кіраўніцтвам Дэмакратычнай лігі Косава пад кіраўніцтвам Ібрагіма Руговы. Стратэгія пасіўнага супраціву Руговы, скіраваная на міжнароднае прызнаньне і падтрымку Косава, пазьней была азмрочаная зьяўленьнем Арміі вызваленьня Косава. Гэта была ўжо сур’ёзная партызанская група, якая распачала ўзброеную барацьбу супраць сэрбскага панаваньня.

Узброены супраціў гэтай арганізацыі ктывізаваўся ў 1996 годзе і справакаваў жорсткі разгон сэрбскай паліцыяй і ваеннымі сіламі. Канфлікт рэзка абвастрыўся, і ў загалоўках сусьветнай прэсы дамінавалі паведамленьні аб масавых зьверствах, гвалтоўных перасяленьнях і этнічных чыстках супраць косаўскіх албанцаў. Міжнародная супольнасьць, якая надзвычай насьцярожана ставілася да здольнасьці балканскіх дзяржаваў да жорсткасьці, пра што сьведчыла вайна ў Босьніі, стала ўсё больш занепакоеная.

Няўдача дыпляматычных намаганьняў па ўрэгуляваньні крызісу, у тым ліку перамоваў у Рамбуйе, у спалучэньні з эскаляцыяй гуманітарнай катастрофы стварылі глебу для ўмяшаньня NATO. Заходні альянс на чале са Злучанымі Штатамі сутыкнуўся з неабходнасьцю дзейнічаць, матываваным жаданьнем прадухіліць паўтарэньне генацыду ў Босьніі і захаваць стабільнасьць у рэгіёне.

Рашэньне NATO нанесьці авіяўдары па Саюзнай Рэспубліцы Югаславія, хоць і выклікала спрэчкі, было аформленае як неабходнае ўмяшаньне, каб спыніць гуманітарную катастрофу і прымусіць Мілошавіча вывесьці свае сілы з Косава. Умяшаньне, аднак, адкрыла скрыню Пандоры прававых, этычных і палітычных дэбатаў аб выкарыстаньні сілы, ролі NATO і адказнасьці міжнароднай супольнасьці па абароне грамадзянскага насельніцтва ў зонах канфліктаў.

Бамбаваньне

24 сакавіка 1999 года пачалася вайсковая апэрацыя. Апэрацыя пад кіраўніцтвам Злучаных Штатаў разам з 18 іншымі чальцамі NATO стала першым выпадкам, калі альянс удзельнічаў у баявых дзеяньнях супраць сувэрэннай дзяржавы без наўпроставага дазволу Рады Бясьпекі ААН, спасылаючыся на неабходнасьць прадухіленьня непазьбежнай гуманітарнай катастрофы. Зрэшты нагадаем, што ў Радзе Бясьпекі знаходзіліся і знаходзяцца вялікія сябры кожнага дыктатара ў сьвеце – Расея і Кітай з правам вета на любое рашэньне.

Паветраная кампанія характарызавалася выкарыстаньнем высокадакладнай зброі і мэтай зьвесці да мінімуму ахвяры сярод грамадзянскага насельніцтва і пабочнага ўрону. Нягледзячы на гэтыя меры засьцярогі, апэрацыя не абышлася без трагедый, уключаючы ненаўмыснае бамбаваньне грамадзянскай інфраструктуры і вымушанае перасоўваньне тысячаў людзей у Югаславіі.

Ваенная кампанія цягнулася 78 дзён, кульмінацыяй якой стаў вывад югаслаўскіх сілаў з Косава і ўсталяваньне ў правінцыі часовай грамадзянскай адміністрацыі пад кіраўніцтвам Арганізацыі Аб'яднаных Нацый.

Спыненьне баявых дзеяньняў і вывад югаслаўскіх войскаў прывялі да значнага зьніжэньня гвалту і вяртаньня сотняў тысячаў перасунутых асобаў у свае дамы.

Заканчэньне кампаніі прывяло да працяглага перыяду міжнароднага кіраваньня ў Косава, скіраванага на аднаўленьне інстытутаў правінцыі, спрыяньне этнічнаму прымірэньню і закладку асновы для дэмакратычнага кіраваньня. У 2008 годзе Косава абвесьціла сваю незалежнасьць. На сёньня 99 дзяржаваў прызналі яго незалежным. У іншым лягеры – Беларусь, Гішпанія, Расея, Україна, Індыя, Кітай і іншыя.

У Сэрбіі і сярод сэрбаў гэтая кампанія пакінула ў спадчыну крыўду і недавер да NATO і заходніх дзяржаваў, якія ўзначалілі ўварваньне. Кампанія бамбардыровак, ахвяры сярод мірнага насельніцтва, якія яна выклікала, і наступная страта кантролю над Косава застаюцца траўмамі сэрбскай нацыянальнай сьвядомасьці. Гэта ўскладняе шлях Сэрбіі да эўрапейскай інтэграцыі і яе адносінам з краінамі NATO.

Пасьля бамбардыровак

Для Югаславіі фізычныя шнары бамбардыроўкі былі бачныя ў гарадах і інфраструктуры, якія заставаліся балючым напамінам аб канфлікце. Эканамічныя страты былі вельмі сур'ёзнымі, страты склалі мільярды даляраў.

У палітычным пляне канфлікт і яго вынік выклікалі значныя зьмены ўсярэдзіне Югаславіі. Рэжым Слабадана Мілошавіча сутыкнуўся з узмацненьнем нутранага ціску і ўсё большай ізаляцыяй на міжнароднай арэне. Незадаволенасьць дасягнула кульмінацыі ў кастрычніку 2000 года, калі масавае паўстаньне прывяло да адхіленьня Мілошавіча. Была адкрытая новая эра дэмакратычных рэформаў, разам з тым зьявілася магчымасьць рэінтэграцыі Сэрбіі ў міжнародную супольнасьць.

Была зразумелая задача прымірэньня — як усярэдзіне Сэрбіі, так і зь яе суседзямі. Гэта пацягнула за сабой барацьбу з цяжкай спадчынай ваенных злачынстваў і патрэбай у правасуддзі, гэтаму працэсу спрыяла супрацоўніцтва з Міжнародным трыбуналам па былой Югаславіі.

Адначасова Сэрбія пачала шлях да сяброўства ў Эўрапейскім Зьвязе, усьведамляючы, што яе будучыня знаходзіцца ў межах аб’яднанай Эўропы. Гэты працэс патрабаваў рэформаў, у тым ліку ўмацаваньня дэмакратычных інстытутаў, вяршэнства закона, правоў чалавека і абароны меншасьцей, а таксама нармалізацыі адносінаў з Косавам.

Балканская кропка напружання. 15 гадоў незалежнасці Косава

У эканамічным пляне Сэрбія сутыкнулася з сур’ёзнай задачай аднаўленьня разбуранай вайной эканомікі і пераходу ад рэшткаў сацыялізму да рынкавай эканомікі. Гэты працэс прадугледжваў структурныя рэформы, прыватызацыю дзяржаўных прадпрыемстваў і намаганьні па прыцягненьню замежных інвэстыцый. Эўрапейскі Зьвяз адыграў ключавую ролю ў аднаўленьні эканомікі Сэрбіі. Ён забясьпечваў значную фінансавую дапамогу, інвэстыцыі і гандлёвыя магчымасьці ў рамках працэсу стабілізацыі і асацыяцыі.

Шлях да эўрапейскай інтэграцыі быў краевугольным каменем зьнешняй палітыкі Сэрбіі і рухавіком яе праграмы рэформаў. Нягледзячы на праблемы, у тым ліку далікатнае, і дагэтуль нявырашанае пытаньне статусу Косава і балансаваньне адносінаў з традыцыйным хаўрусьнікам Расеяй, Сэрбія зрабіла значныя крокі на шляху да ўваходу ў ЭЗ.

Дэклярацыя незалежнасьці Косава ў 2008 годзе, не прызнаная Сэрбіяй, стала крыніцай напружанасьці і галоўнай перашкодай у эўрапейскіх памкненьнях Сэрбіі. Дыялёг паміж Бялградам і Прышцінай пры садзейнічаньні ЭЗ, скіраваны на нармалізацыю адносінаў, перажыў перыяды прагрэсу і стагнацыі.

Як зьмянілася эканоміка з 1999 па 2024 гады?

Югаславія 1999 – эканамічны спад

Эканоміка Югаславіі ў 1999 годзе сур'ёзна пацярпела ад бамбардыровак, мэтай якіх была інфраструктура, у тым ліку масты, прамысловыя прадпрыемствы і транспартныя сеткі. Гэта ў спалучэньні з міжнароднымі санкцыямі, уведзенымі ў 1990-я гады з-за канфліктаў на Балканах, прывяло да значнага эканамічнага спаду. У гэты перыяд рэзка скараціўся ВУП.

Узровень беспрацоўя быў надзвычай высокім, што пагаршалася разбурэньнем інфраструктуры і санкцыямі, якія ізалявалі Югаславію ад міжнароднага гандлю і інвэстыцый.

Гіперінфляцыя была найважнейшай праблемай у пачатку 1990-х гадоў, што прывяло да ўвядзеньня новага югаслаўскага дынара ў 1994 годзе. Да 1999 года інфляцыя стабілізавалася, але па-ранейшаму выклікала заклапочанасьць.

Замежныя інвестыцыі былі мінімальнымі, што значна перашкаджала эканамічнаму разьвіцьцю.

Сэрбія 2024 — аднаўленьне і эўрапейская інтэграцыя

У апошнія гады ў Сэрбіі назіраецца ўстойлівы эканамічны рост з упорам на інтэграцыю ў эўрапейскую эканоміку.

Узровень беспрацоўя значна зьнізіўся ў параўнаньні з 1990-мі дзякуючы эканамічным рэформам, хаця беспрацоўе сярод моладзі застаецца праблемай.

Узровень інфляцыі быў адносна нізкім і стабільным, што адлюстроўвае паляпшэньне грашова-крэдытнай палітыкі і агульную стабілізацыю эканомікі. Аднак, як і іншыя краіны, Сэрбія сутыкнулася з інфляцыйным ціскам у 2022 годзе з-за сусьветных эканамічных умоваў.

Сэрбія стала прывабным месцам для замежных інвэстыцый, асабліва з ЭЗ і Кітаю, у розных сектарах, уключна з аўтамабільнай прамысловасьцю, ІТ і сельскай гаспадаркай. Гэта рэзкі кантраст з сітуацыяй 1999 года.

Краіна таксама атрымала фінансавую падтрымку ад міжнародных арганізацый, такіх як МВФ і Сусьветны банк, каб дапамагчы справіцца з эканамічнымі праблемамі.

Сэрбія, як і Косава, урэшце дабяруцца да добрага жыцьця ў межах аб’яднанай Эўропы. Як і мы калі-небудзь.