Сацыёлагі пра «адно пытанне» на рэферэндуме: «гэта прыняцце новай Канстытуцыі пад соусам паправак»

Лідзія Ярмошына паведаміла, што рэферэндум па зменах у Канстытуцыю пройдзе, хутчэй за ўсё, у лютым 2022 года. Прадугледжаны цэлы блок паправак, аднак на галасаванне будзе вынесенае толькі адно пытанне. TUT.BY спытаў у вядомых сацыёлагаў, наколькі гэта нармальная практыка.

Як ЦВК аргументаваў фармат аднаго пытання

Новая рэдакцыя Канстытуцыі прадугледжвае змены адразу ў некалькіх раздзелах. Як мяркуецца, яны будуць унесены ў раздзелы, якія тычацца паўнамоцтваў прэзідэнта, парламента, урада, мясцовага кіравання і самакіравання.
«Калі з чымсьці не згодны, то, значыць, [грамадзянін] будзе галасаваць супраць усіх паправак, — сказала Ярмошына. — Уявіце сабе, што бюлетэнь стане цэлай кніжкай. Колькі тады трэба адводзіць кожнаму выбаршчыку часу для галасавання? Вядома, гэта немагчыма»

Што кажуць незалежныя сацыёлагі

«Пакетнае» галасаванне стандартна ўжываецца для таго, каб схаваць непапулярныя меры, кажа кандыдат філасофскіх навук, прафесар Маскоўскай Вышэйшай Школы сацыяльных і эканамічных навук (Шанінкі) Рыгор Юдзін.
— Зразумела, чаму беларусаў гэта напружвае. Апошні прыклад-расейскае галасаванне 2020 года, дзе магчымасць пажыццёвага прэзідэнцтва для Пуціна была не асабліва папулярнай мерай (менш за 50% падтрымкі паводле звестак апытанняў), аднак яе ўтапілі ў абяцанках і радыкальнай патрыятычнай рыторыцы іншых паправак. З гэтага пункту гледжання, зразумела, варта за ўсё змястоўна значныя змены Канстытуцыі галасаваць асобна.
На думку сацыёлага, Ярмошына хітруе: 4-5 ключавых груп паправак цалкам можна галасаваць асобнымі пытаннямі. Так ужо рабілася ў мностве краін.
— У той жа час змены такога маштабу, як у Расеі мінулага года і як цяпер, відаць, задумаў Лукашэнку, азначаюць фактычна прыняцце новай Канстытуцыі пад соусам «паправак» — ці як мінімум ліквідацыю старой Канстытуцыі. Тут ёсць больш агульная праблема: а сапраўды, ці ў стане грамадзяне ў фармаце рэферэндуму сур'ёзна абмяркоўваць дзясяткі артыкулаў Канстытуцыі? Зразумела, што рэальна на рэферэндум выносіцца агульная канцэпцыя — гэта значыць уласна прыкладна тое, што і прапануе Ярмошына.
Пры гэтым, лічыць Юдзін, ініцыяваны зверху рэферэндум — гэта наогул не вельмі дэмакратычны інстытут:
— У лепшым выпадку ён можа стаць кропкай кансалідацыі сіл для выражэння народнага пратэсту — што, можа стацца, адбудзецца і ў Беларусі. Аднак верыць у тое, што пры правільнай пастаноўцы пытанняў можна неяк істотна ўзмацніць дэмакратычны характар рэферэндуму, я б не стаў. Гэта трук старога тырана, які страціў дэмакратычную легітымнасьць, і спадзяецца падманам яе сабе хоць бы збольшага вярнуць. Пытанні [вынесеныя на рэферэндум] тут не так важныя.
Незалежны беларускі сацыёлаг Філіп Біканаў называе рэферэндум тэмай хутчэй паліталагічнай, чым сацыялагічнай экспертызы. Але тым не менш некаторыя падабенства бачыць:
— Рэферэндум, па сутнасці, з'яўляецца формай ператварэння індывідуальнага выказванні ў калектыўнае, і ў гэтым ён падобны на сацыялагічнае апытанне, які выкарыстоўваецца для выказвання грамадскай думкі па якім-небудзь нагоды.
Адпаведна, на думку Біканава, логіка правядзення ў рэферэндуму і сацапытання павінна быць аднолькавая.
— Здаровы сэнс падказвае, што рэферэндум павінен мець пытанні, якія не дапускаюць неадназначнай трактоўкі. Яны павінны быць аднолькава зразумелыя і людзям, якія гэтыя пытанні задаюць, і людзям, якія на іх будуць адказваць, — тлумачыць сацыёлаг. — Вопыт правядзення сацыялагічных даследаванняў паказвае: калі ў адно выказванне ўключаюць два сэнсы, з'яўляецца урадлівая глеба для памылкі. Проста незразумела, як інтэрпрэтаваць адказ на пытанне, нават калі ніякага злога намеру або дасягнення палітычнай мэты ў фармулёўку не ўкладвалася.
Просты прыклад. Пытанне «ці давяраеце і ці любіце вы брэнд марожанага» — такая ж памылка. Але для чаго такі прыём можа быць выкарыстаны наўмысна (калі дапусціць такую сітуацыю)?
— Улічваючы натуру бягучай улады, выказаць здагадку нічога добрага ў мяне не атрымліваецца, — прызнаецца эксперт. — Ёсць свежы досвед расейскага рэферэндуму: чаго ў іх пакеце паправак толькі не было. А пытанне гучала: «вы ўхваляеце змены ў Канстытуцыю Расейскай Федэрацыі?» — адназначна. Верагодна, гэта было звязана з цалкам канкрэтнымі задачамі, якія стаялі перад кіраўніком расейскай дзяржавы.
Пры гэтым, са слоў Біканава, у 1993-м у Расеі быў досвед правядзення рэферэндуму, на якім было некалькі пытанняў:
— На ім было чатыры пытання, адзін з іх, наколькі памятаю, аб даверы да Ельцына, другое — прызначаць датэрміновыя выбары, і гэтак далей. Гэта правільней, чым прымушаць людзей згаджацца з цэлым пакетам рашэнняў. У Швейцарыі, напрыклад, рэферэндумы — частая практыка, і яны прытрымліваюцца правіла one issue-one question («адна праблема — адно пытанне». — Прыма. TUT.BY). і ў такім выпадку ўжо нават не так важная фармулёўка пытання, бо гаворка ідзе аб прыняцці канкрэтнага рашэння, а не аб маскіроўцы палітычнага рашэння пад плебесцыт.
Акрамя гэтага, Біканаў заўважыў: перад падобнымі рэферэндумамі павінна праходзіць грамадскае абмеркаванне. Каб бакі, якія падтрымліваюць розныя пункты гледжання, мелі магчымасць сваю пазіцыю пралабіраваць. Такое было, напрыклад, у Вялікабрытаніі перад галасаваннем аб «брэксіце».
— У Беларусі ж у бягучай сітуацыі, улічваючы закрыццё найбуйнейшага незалежнага медыя, доступ да адкрытай інфармацыі аб рэферэндуме атрымаць будзе складана — дадаў Біканаў.