25 гадоў з Законам аб мовах



Колькі любові і павагі да беларускай мовы ўклалі распрацоўшчыкі гэтага Закона: Ніл Гілевіч, Зянон Пазьняк, Сяргей Навумчык, Валянцін Голубеў, Уладзімір Заблоцкі, Анатоль Вярцінскі, Алег Трусаў і іншыя. Як песня гучаць словы прэамбулы: «Мова — не толькі сродак зносін, але і душа народа і найважнейшая частка яго культуры»; «Жыве мова — жыве народ»; «Кожная мова (...) — неацэнны скарб, які належыць не аднаму народу, а ўсяму чалавецтву». У павучанне нашчадкам замацоўвалася і такая норма: «Гонар і абавязак усіх — шанаваць родную мову, садзейнічаць яе развіццю і росквіту, паважліва ставіцца да моваў іншых народаў».

Закон аб мовах ствараў умовы для развіцця не толькі беларускай, але і іншых моваў, якімі карысталася насельніцтва краіны. У артыкуле 5 Закона прадугледжвалася, што ўсякія прывілеі альбо абмежаванні правоў асобы па моўных прыкметах не дапускаюцца, а публічная абраза, ганьбаванне дзяржаўнай і іншай мовы, стварэнне перашкод і абмежаванняў у карыстанні імі цягне за сабой устаноўленую законам адказнасць.

Для паступовага ўвядзення палажэнняў Закона ва ўсе сферы жыцця сцвярджалася дзяржаўная праграма развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моваў на працягу 10 гадоў з дня ўступлення Закона ў сілу.

Збольшага, гэты рэферэндум узгадваюць з нагоды змянення дзяржаўнай сімволікі. Але першае пытанне на ім было: «Ці згодныя вы з наданнем рускай мове роўнага статусу з беларускай?»

Нагадаем, 11 красавіка 1995 года Вярхоўны Савет 12-га склікання прыступіў да разгляду прапановы Лукашэнкі. У ходзе дыскусіі дэпутаты ад БНФ выступілі супраць правядзення такога рэферэндуму. У выніку ВС не падтрымаў ініцыятыву Лукашэнкі. Ён прыгразіў, што прыпыніць дзейнасць Вярхоўнага Савета і арганізуе рэферэндум без ягонай згоды.

У знак пратэсту дэпутаты ад БНФ заявілі, што пачынаюць галадоўку ў зале пасяджэнняў парламента. Уначы з 11 на 12 красавіка ў залу ўварваліся людзі ў масках і гвалтоўна выцягнулі адтуль дэпутатаў. Пры гэтым некаторыя з пратэстоўцаў былі збітыя. Лукашэнка шмат разоў абяцаў «прадэманстраваць усяму грамадству» відэазапіс гэтага інцыдэнту і расследаваць яго, але так гэтага і не зрабіў.

13 красавіка ВС паўторным галасаваннем (што з'яўляецца парушэннем працэдуры) прыняў пастанову аб прызначэнні рэспубліканскага рэферэндуму. Адначасова з рэферэндумам былі прызначаныя выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета 13-га склікання.

Пры правядзенні рэферэндуму былі адзначаны шматлікія парушэнні заканадаўства, асабліва ў сельскай мясцовасці. На фоне высокай яўкі выбаршчыкаў (па дадзеных Цэнтрвыбаркама, 95%), выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета не адбыліся амаль у палове выбарчых акругаў. Гэты факт сам па сабе ставіць пад сумнеў дакладнасць вынікаў галасавання на рэферэндуме.

Пытанні, прапанаваныя на рэферэндум, супярэчылі Дэкларацыі аб суверэнітэце Беларусі (прэамбуле, артыкулам 1, 2, 3), Канстытуцыі (прэамбуле, арт. 17, 78), Закону «Аб усенародным галасаванні (рэферэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» (арт.3). Прычым, пытанні аб мовах і аб дзяржаўных сімвалах, парушалі «неад'емнае права беларускага народа на суверэнную нацыянальную дзяржаўнасць, гарантыі існавання беларускай культуры і мовы».

Пытанне аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай не магло выносіцца на рэферэндум, таму што дзяржаўны статус беларускай мовы быў замацаваны ў шэрагу палажэнняў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце, Законе «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь», і ў артыкуле 17 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

Варта ўлічыць, што па Канстытуцыі (частка 2 арт.148) забаранялася ўносіць змены і дапаўненні ў Канстытуцыю ў апошнія шэсць месяцаў паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета. Такім чынам, рашэнне аб прызначэнні рэферэндуму было прынята неканстытуцыйна, насуперак гэтай норме.

Таму можна сцвярджаць, што рэферэндум 14 мая 1995 года быў прызначаны з парушэннем устаноўленай працэдуры, уключаў пытанні, якія не маглі выносіцца на рэферэндум, быў праведзены з парушэннямі заканадаўства. Таму яго вынікі не могуць мець ніякага юрыдычнага значэння.

Улетку 1998 года у Закон «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» былі ўнесены змены і дапаўненні. У адпаведнасці з імі была выключаная ўзнёслая прэамбула Закона і ўстаноўлены ў якасці дзяржаўных моваў беларуская і руская мовы. З прыняццем новай рэдакцыі Закона аб мовах ад 13 ліпеня 1998 года было спынена прыярытэтнае развіццё беларускай мовы, як і адменена дзяржаўная праграма яе развіцця.

Цяпер, калі паўстала пагроза суверэнітэту Рэспублікі Беларусь у рамках Еўразійскага эканамічнага саюза, праяўляюцца грамадзянскія ініцыятывы, накіраваныя на абарону беларускай мовы. У прыватнасці, групай маладых грамадзян ініцыюецца прыняцце закона «Аб дзяржаўнай падтрымцы беларускай мовы».

Я падтрымліваю такую ініцыятыву і сам праект закона, які можна паглядзець на сайце tbm-mova.by. У той жа час лічу, што ў нас ёсць падставы не прызнаваць вынікі рэферэндуму 1995 года, у тым ліку па пытанні аб статусе моваў. Як следства такой высновы, Закон «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» ад 26 студзеня 1990 года захоўвае сваю легітымнасць.

Для аднаўлення дзяржаўнага статусу беларускай мовы дастаткова прызнаць факт неканстытуцыйнасці і незаконнасці рэферэндуму 1995 года. Рашэнне па гэтым пытанні можа прыняць новы склад Канстытуцыйнага суда або дэмакратычна абраны парламент краіны.