Аляксандр Мілінкевіч: Не трэба спяшацца аддаваць Беларусь у лапы імперыі

«Беларусь на разломе» — новая аўтарская рубрыка Вольгі Класкоўскай. У ёй журналістка і былая палітзняволеная разам з экспертамі будуць разглядаць нашу краіну на разломе ў некалькіх аспектах. Яе сённяшні суразмоўца — палітык, дарадца Святланы Ціханоўскай Аляксандр Мілінкевіч.

Сёння на гэтую тэму мы размаўляем з палітыкам, дарадцам Святланы Ціханоўскай Аляксандрам Мілінкевічам.

— Спадар Аляксандр, выглядае, што сістэма ўжо стабілізавалася і Лукашэнка зацэментаваў сітуацыю. Разам з тым усё не так проста і відавочна. Адчуваецца, што і сам Лукашэнка напружаны і дагэтуль траўмаваны дваццатым годам, напружанае і грамадства. Іншымі словамі — дваццаты год не забыты. Што, на вашую думку, можа змяніць 2025 год? Ці ўдасцца Лукашэнку «перагарнуць старонку», пачаць новую гульню з Захадам?

— Сапраўды, выглядае, што сітуацыя нібыта стабілізавалася: на вуліцах няма дэманстрантаў, рэжым зачысціў грамадскія арганізацыі, палітычныя партыі, ліквідаваў незалежныя медыя. На першы погляд — у Беларусі цішыня. 

Але грамадства ж збольшага не памянялася. Я вось літаральна нядаўна размаўляў з чалавекам, які прыехаў з Беларусі і неўзабаве вяртаецца назад, дык вось я задаў яму пытанне: «Дык а ці дзейнічае прапаганда? Мо людзі сапраўды думаюць, што ўсё не так адназначна, прыслухоўваюцца да дыктатарскіх медыя?» Ён адказвае: «Не, думкі людзей не памяняліся». 

Адзінае, што ў нас цяпер унутраная акупацыя рэжымам і паўзучая расійская анексія — а ў такіх умовах людзі не пратэстуюць. 

Я заўсёды кажу: калі нацысты акупавалі Беларусь, беларусы таксама па вуліцах з плакатамі не хадзілі. Рэпрэсіі ёсць рэпрэсіі: людзі прыстасоўваюцца і правільна робяць. Трэба і дзяцей выхоўваць, і сябе захаваць. 

А так Беларусь засталася тая ж. Але Лукашэнка стаў яшчэ горшы, хоць і заўсёды быў дыктатарам. Цяпер у нас таталітарны рэжым, амаль. Не хапае толькі ідэалогіі. У таталітарным рэжыме апроч таго, што няма аніякіх свабод і людзей кідаюць за краты за іх перакананні, мусіць быць яшчэ ідэалогія. Хоць Лукашэнка і звяртаўся да сваіх вучоных, да Акадэміі навук і іншых, маўляў, зрабіце мне ідэалогію — нічога не атрымалася. Ёсць адна толькі ідэалогія: любіць сваю краіну. А ён не любіць Беларусь, ён уладу любіць. Лукашэнка жыве ў мінулым, ён савецкі чалавек, а беларускае грамадства — праеўрапейскае, прадэмакратычнае, яно ідзе ў будучыню. 

Карбалевіч: Час ідэалогіі прайшоў, а Лукашэнка толькі спрабуе яе сфармуляваць

Што тычыцца 2025 года, то я б як чалавек, які даўно належыць да дэмакратычнай супольнасці, моцна не звяртаў бы ўвагу на гэтую дату. Можа, таму што ў нас тэмаў палітычных мала, таму мусоліцца гэты 2025 год: гучаць галасы, што ўжо і Ціханоўскую трэба памяняць і гэтак далей. Але менавіта таму, што гэта не справядлівыя выбары, а выбары Лукашэнкі, і як бы беларусы ні прагаласавалі, усё адно Лукашэнка застанецца, не варта гэтай падзеі так шмат увагі надзяляць. 

Адзінае, што мы мусім забяспечыць, — гэта казаць і самім сабе, і асабліва цывілізаванаму свету, што ніякіх рэальных выбараў няма, што ўсё зачышчана, няма дэмакратычных інстытутаў у краіне і ўладу Лукашэнкі прызнаваць нельга.

Наконт гульні Лукашэнкі з Захадам — залежыць ад сітуацыі. Я ведаю адно: сёння паціснуць руку Лукашэнку і пачаць з ім перамовы… для гэтага мусяць быць сур’ёзныя перадумовы. Калі б вызвалілі раптам усіх да аднаго палітвязняў, магчыма, заходнікі б і распачалі дыялог. Таму што гэта самая важная тэма для тых, хто стаіць на пазіцыі дэмакратыі, свабоды і людскасці. 

Але я не веру, што ён на гэта пойдзе, таму што ў яго велізарны страх, велізарная траўма дваццатага года. Тое, што Лукашэнка спрабуе цяпер дасылаць сігналы Захаду, што, маўляў, я ўжо трохі іншы, змягчыўся, навёў парадак, вось вы мяне хаця б часткова прызнайце… Вядома, беларускі кіраўнік хацеў бы легітымацыі, прысутнічае і эканамічны інтарэс. Хоць Расія і кампенсуе страты ад санкцый, але ж ёсць яшчэ і дадатковы страх у Лукашэнкі: а што, калі Пуцін прайграе? Падзеі ў Курскай вобласці падзейнічалі, ён засумняваўся. Напачатку гаварыў: тры дні, і адбудуцца маршы рускіх салдат вялікай арміі па Кіеву. Памыліўся. Таму што ўкраінцы паказваюць неверагодную волю да свабоды. Гэта нацыя герояў. 

Я не ведаю да канца адказу на гэтае пытанне, ці ўдасцца ў Лукашэнкі гуляць з Захадам. Але трэба зразумець адну рэч: калі заходні палітык будзе сустракацца з дыктатарам, то гэта будзе падтрымкай таталітарнаму рэжыму. Ну хто ж такога палітыка будзе абіраць на Захадзе? Ніхто ў гэтым таму запэцквацца не хоча.  

«Пазвані мне, пазвані...». Ці можа Захад дастаць палітвязняў з беларускіх турмаў?

Я добра памятаю, як у свой час, калі ў Беларусь збіраўся прыехаць Салана (Хаўер Салана — кіраўнік дыпламатыі ЕС у 1999-2009 гадах. —В.К.), у нас былі палітвязні, якія сядзелі з 2006 года. І Салана раіўся напярэдадні, ці варта яму ехаць, ці не страціць ён у вачах беларускіх дэмакратаў сваёй вагі, аўтарытэту. Я сказаў яму ў той размове, што калі Лукашэнка вызваліць перад гэтым усіх палітвязняў, то тады можна прыехаць, не асудзяць вас беларускія дэмакраты. 

Палітвязняў вызвалілі, Салана ў лютым 2009 года прыехаў у Мінск. Прыкладна так і цяпер: кожны палітык дзесяць разоў узважыць, ці варта пачынаць гэтую гульню. 

Тут ужо і іншае пытанне паўстае: а ці Беларусь цікавая Захаду ўвогуле? Можа, там ужо стаміліся ад нашых праблем? І я скажу так: Беларусь заўсёды была і будзе цікавай Захаду, нягледзячы на тое, што, канешне, на першым месцы цяпер Украіна і Расія. 

Але многія, хто ўмее думаць на Захадзе, хто ўмее аналізаваць, разумее, што роля Беларусі велізарная перш за ўсё ў бяспецы гэтага рэгіёна, калі казаць пра Усходнюю Еўропу, дзе дужа бурліць і яшчэ доўга будзе. 

Еўрапейцы і амерыканцы разумеюць, як важна працаваць з Беларуссю, каб скарыстаць велізарны патэнцыял прадэмакратычнай большасці беларусаў перш за ўсё, а таксама геаграфічнае і геапалітычнае становішча. 

— Адбылося ўжо чатыры хвалі вызвалення палітвязняў. Сярод дэмакратычных сілаў ідуць спрэчкі: што рабіць далей? На вашую думку, які мэсэдж мусіць быць у дэмсіл да Захаду? Душыць рэжым далей ці весці гнуткую лінію, перамаўляцца?

— Для мяне адказ на гэтае пытанне палягае перш за ўсё ў нашай сучаснай гісторыі. Глядзіце, рэжым існуе ўжо трыццаць гадоў. Калі Лукашэнка вызваляў палітвязняў? Калі ён моцна спалохаўся.

Што гэта былі за гады? 2008-ы. Калі Пуцін напаў на Грузію, пад Тбілісі стаялі расійскія войскі. Толькі прылёт некаторых еўрапейскіх лідараў уратаваў тады Тбілісі ад расійскай акупацыі. І тады Лукашэнка насамрэч вельмі спалохаўся, ён дапускаў, што, можа, ужо надакучыў Расіі і ў Беларусь таксама ўвойдуць расійскія танкі, акупуюць яе.

Разам з тым палохала яго не столькі акупацыя, колькі страта ўлады. Той жа Саакашвілі (Міхаіл Саакашвілі — прэзідэнт Грузіі ў 2008-2013 гадах — В.К.) неаднойчы папярэджваў Лукашэнку: будзь асцярожны, не стой на адной назе, спрабуй кантактаваць з Захадам. Вось гэта быў такі момант: ён спалохаўся і вызваліў усіх палітвязняў. Для таго, каб Захад адрэагаваў і распачаў дыялог. Ну а значыць, стала менш залежнасці ад Расіі, менш трэба падаць без парашута.

А другі момант — гэта Крым, Усходняя Украіна, 2014 год. Той жа самы страх, што з намі тое ж самае можа зрабіць Расія. Таму што гэта агрэсар: імперыя не можа не быць агрэсарам. Яна жыве таму, што акупуе дадатковыя землі, інакш імперыя памірае. Лукашэнка гэта разумее і асабліва разумеў у перыяды гэтых абвастрэнняў. І зноў Лукашэнка вызваляе практычна ўсіх палітвязняў. У Беларусі адбываецца пэўная адліга. Чаму я распавядаю такую доўгую перадгісторыю — бо пра гэтыя рэчы варта ведаць і памятаць, каб ацаніць, а што ж нам рабіць, каб Лукашэнка вызваліў палітвязняў? 

Цяпер таксама ён баіцца паразы Пуціна. Наўрад ці ён да канца верыць, што аднойчы ў Беларусь увойдзе НАТО, хоць і палохае наш народ, і сам гэта недзе ў думках дапускае. Але тое, што можа адбыцца ліквідацыя яго рэжыму, і ён стане якім-небудзь генерал-губернатарам, яго страшыць. Ён гэтага не хоча, бо ўлада для яго — гэта ўсё. 

Паміж струменьчыкамі да рукапаціскальнасці. Якая ў Лукашэнкі стратэгія на «выбары» 2025-га

Лукашэнка спрабуе дасылаць Захаду нейкія сігналы. Канешне, ён баіцца, што раптам на вуліцы зноў выйдуць некалькі соцен тысяч беларусаў, што яго рэжым пахіснецца. Я не думаю, што ў сённяшніх умовах такое адбудзецца. І не трэба за гэта папракаць людзей, іх варта, наадварот, падтрымаць.

Таму я лічу, што нашая задача — вельмі простая. Гэта ўвесь час самім сабе казаць, і нашым партнёрам з дэмакратычных краінаў, што самае-самае важнае ва ўсёй нашай барацьбе за дэмакратыю і за незалежнасць краіны — гэта людзі. І калі яны ў турме — наш маральны абавязак і ва ўзаемадзеянні з Захадам — вызваляць гэтых людзей любым спосабам. Чалавечае жыццё не мае цаны, гэта самае галоўнае. 

Не думаю, што выкупляць палітвязняў за грошы, як гэта калісьці рабілі ў ГДР, добрая ідэя. Гэта торг, і такім чынам ўсё роўна ўсіх не вызваліць. 

Калі казаць пра перамовы, то і з Гітлерам яны ішлі. І гэта нармальныя рэчы, не трэба асуджаць. 

Вельмі часта заходнікі пытаюцца: «Ну вось што ў гэтых жахлівых умовах таталітарнага рэжыму нам рабіць?» Першае, што мы павінны адказваць на гэта, і большасць беларускіх дэмакратаў гэта робіць, — трэба вызваляць палітвязняў. А спосабы тут розныя. 

Калі казаць пра гандаль, маўляў, давайце гандлявацца, як Расія гэта зрабіла, — дык у нас няма беларускіх шпіёнаў сур’ёзных, якіх арыштавалі на Захадзе, каб на іх мяняць палітвязняў. Тут толькі зацікаўленасць Лукашэнкі. Яна можа быць рознай: зняццё санкцый — але толькі ў абмен на палітвязняў. А па-другое, зменшыць яго страх, што ён у выпадку пераменаў у краіне будзе ліквідаваны назаўтра ж.

У грамадстве страх таксама велізарны, але ва ўлады страх яшчэ большы.

Я не прымаю размовы аб тым, што, маўляў, хай сядзяць, яны самі хочуць сядзець. Гэта не гуманна як мінімум, а ўвогуле не маральна. Не маем мы на гэта права, калі кажам, што выступаем за дэмакратычнае і справядлівае грамадства. 

— Ужо каторы месяц Мінск і Варшава спрабуюць знайсці глебу для перамоў у справе міграцыйнага крызісу і вызвалення Анджэя Пачобута. У чым тут загваздка і ці магчымая нейкая развязка гэтай калізіі?

— Што тычыцца мігрантаў, то думаю, што Лукашэнка, паколькі ён зусім не кантактуе з Захадам, нікуды не ездзіць, кепска разумее, як там будуецца палітыка. Чым іх можна напалохаць, чым раззлаваць. Яму здаецца, што вось так па-пацанску можна з Захадам размаўляць і пагражаць, і яны спалохаюцца, бо такія баязлівыя, у іх няма моцнага характару, яны ў пэўным сэнсе прагнуцца.

Калі заходні палітык прыходзіць да ўлады, то першае, што ён мусіць даказаць: бяспека грамадства для яго самае галоўнае. Таму рэакцыя на Захадзе балючая на гэта ўсё, перш за ўсё я кажу пра палякаў. І яны мусяць гэта любым спосабам спыніць.

Што тычыцца Лукашэнкі, то ён толькі змяншае свае магчымасці наладзіць стасункі з Захадам, яго паводзіны толькі злуюць і даюць падставы для высноваў, што з Лукашэнкам нічога не атрымаецца. Гэта бяздарная палітыка ў першую чаргу для самой беларускай улады.

Гэтыя гібрыдныя атакі пры дапамозе нелегальных мігрантаў — яны бессэнсоўныя абсалютна. Гэта ад адчаю і неразумення таго, які канструкт палітычнага мыслення на Захадзе.

Калі рэжым хоча неяк аднавіць стасункі з цывілізаваным светам і зменшыць ціск санкцый, яму трэба спыняць гэтую мігранцкую гісторыю.

Што тычыцца Анджэя Пачобута, то ён для палякаў – сапраўдны нацыянальны герой, які адстойвае права грамадзян Беларусі жыць годна і па-людску. Ён герой і для нас, беларусаў, тых, хто хоча жыць у свабодзе. І калі казаць пра адносіны Варшавы і Мінска, то гэта для нашых суседзяў прынцыповае пытанне. Калі Лукашэнка сапраўды хоча паляпшэння адносінаў, то самае лепшае — не гандлявацца, а проста выпусціць Анджэя на свабоду. Не заўсёды палітыка гэта – ты — мне, я — табе. У вялікай палітыцы жэст добрай волі можа даць значна больш.

Анджэй Дуда: Думаю, мы нашмат бліжэй да вызвалення Пачобута

— Ёсць меркаванне, што міграцыйны крызіс цалкам кіруецца Масквой, і Лукашэнка тут нічога не можа зрабіць. Што вы думаеце на гэты конт?

— Думаю, гэта ўзгодненая палітыка, якая адпавядае бачанню света двух дыктатараў: іх характару, іх разуменню ўзаемаадносінаў з іншымі краінамі, якія яны баяцца і не любяць. 

Мне цяжка сказаць, хто ініцыятар гэтай палітыкі, але выкананне беларускае. 

Але самае страшнае, што зараз робіць Масква — гэта вынішчэнне беларускай гістарычнай памяці, ідэнтычнасці: замена падручнікаў, спальванне кніг праўдзівай гісторыі і лепшых беларускіх пісьменнікаў. Гэта вынішчэнне беларускага духу. Знішчэнне могілак, мемарыяльных дошак у маёй Гародні. Тыя дошкі, што мы з такой радасцю калісьці ўсталявалі там, у тым ліку ў гонар паўстанцаў Каліноўскага і Касцюшкі. І гэтых дошак ужо няма. 

І таму тое, што цяпер робіць Масква, — гэта працяг старой палітыкі, што праводзілася стагоддзямі: як з беларусаў рабіць рускіх. Мы заўсёды будзем для Масквы людзьмі другога гатунку. 

Хаця я памятаю, як мы аднаўлялі беларускасць, пазіцыі беларускай мовы, культуры і гісторыі, адразу пасля перабудовы: я ў Гародні тады быў ва ўладзе. І нам вельмі шмат чаго ўдалося зрабіць. Мы стартавалі ў значна горшай сітуацыі, чым сёння. 

Цяпер велізарная колькасць суайчыннікаў разумее, што быць беларусам — гэта ганарова, што мова — гэта фундамент нашай незалежнасці, сілы духа. Беларусы вывучаюць сапраўдную гісторыю. Сёння наша грамадства зрабіла вельмі шмат крокаў наперад, яно ўжо ніколі не вернецца назад. Як толькі з’явіцца магчымасць — усё адновіцца, і беларусы ўжо не вернуцца ў імперыю, якая хоча знішчыць нас як народ. 

— Дэмакратычныя сілы выступілі за еўрапейскі выбар Беларусі, але дэ-факта сацыялогія паказвае, што за еўрапейскі шлях нашай краіны зусім не большасць насельніцтва. Узмацненне санкцый, за што выступае апазіцыйны палітычны мэйнстрым, фактычна апускае жалезную заслону паміж Беларуссю і Еўропай. А калі зніжаецца магчымасць для беларусаў выязджаць у Еўропу, будуць згасаць і еўрапейскія настроі, на маю думку. Як можна пераадолець гэтую супярэчнасць?

— Гэта праўда, частка беларусаў сёння стала менш верыць, што ў іх ёсць шанец на Еўропу. Але калі ішла перабудова і зараджалася незалежная беларуская дзяржава, людзі значна меней разумелі, чым ёсць Еўропа. А сёння большасць беларусаў праз тое, што яны ў інтэрнэце, нават ва ўмовах дыктатуры, таму што яны шмат бывалі за мяжой, выдатна разумеюць, што так, як мы зараз жывем, жыць нельга, а так, як жыве Еўропа, гэта правільна. 

Для свядомых беларусаў, людзей, якія думаюць, разважаюць і аналізуюць, відавочна, што ў нас проста не засталося іншага шляху, чым ісці ў Еўропу. Калі мы не пойдзем паступова, але вельмі цвёрда і рашуча да еўрапейскіх каштоўнасцяў і традыцый, бо мы еўрапейцы, то мы проста перастанем існаваць. 

Што тычыцца думак людзей. Я добра памятаю, што як толькі Масква пачынала мясныя, малочныя войны, калі расейцы пераставалі набываць нашую прадукцыю з палітычных прычынаў, больш за пяцьдзесят працэнтаў беларусаў сталі выступаць за інтэграцыю з Еўропай.

Людзі яшчэ мала ведаюць, чаму Еўропа аб’ядналася, у чым палягае філасофія Еўрапейскага саюза, чаму еўрапейцы яшчэ не так даўно столькі ваявалі і так шмат крыві пралівалі, але ў выніку прызналі, што мусіць панаваць толькі дэмакратыя, прызналі межы. Сказалі: больш ніякіх войнаў. 

Мы яшчэ кепска гэта разумеем: чаму Еўропа такая, якая ёсць, чаму яна дасягнула такіх поспехаў. Але калі мы гэта ўсё адкрыем і будзем пра гэта дыскутаваць, гэтая інфармацыя кожны дзень будзе на тэлевізіі — замест шалёнай антызаходняй прапаганды, мы вельмі хутка пераканаем тую частку грамадства, якая яшчэ сумняецца, што мы еўрапейцы і што трэба вяртацца туды, адкуль мы родам. 

Людзі згодзяцца з гэтым. Мы растлумачым, што ў нас паўсюль павінны быць сябры, гэта толькі дурань стварае ворагаў. А разумны шукае сяброў. Беларусы па сваёй натуры еўрапейцы, у генах. Беларусы не хочуць сварыцца, яны не хочуць вайны, гэта супер, гэта моцны фундамент.

Другі момант. Сацыялогія па тэлефоне і праз інтэрнэт. Уявіце сабе: вам тэлефануць ці апытваюць на сайце і пытаюцца: а вы за Еўропу ці за Расію? Чалавек думае: «Я лепш скажу за Расію, бо ў адваротным выпадку яшчэ прыйдуць па маю душу».

Гэтыя апытанні, бясспрэчна, трэба праводзіць, яны важныя, бо без сацыялогіі мы сляпыя зусім. Але не варта ўспрымаць за бясспрэчную ісціну атрыманыя ў такіх умовах лічбы.

Ад святла да змроку? Як змянілася беларускае грамадства за чатыры гады пасля выбараў

Бывае так, што чым больш жорсткая дыктатура, чым больш пакутаў, гвалту, тым больш людзі робяцца праеўрапейскімі. Яны разумеюць, што не толькі гаманец адыгрывае ролю, але і вельмі важна, па якіх правілах, законах і каштоўнасцях мы жывем.

Ва ўмовах дыктатуры беларусы сталі яшчэ больш гуманнымі, бо разумеюць, што так, як цяпер у Беларусі, ні ў якім разе не павінна быць. Чым больш болю, тым бліжэй мы да лепшага, правільнага, людскага. Мы разумеем, што калі самі не будзем абіраць і кантраляваць уладу, так будзе бесперапынна. Выбары — гэта не проста гульня ў палітыку, а шуканне праўды. Такім чынам будуецца жыццё ў нашым доме.

— Некаторыя еўрапейскія палітыкі абвясцілі, што Беларусь — гэта дэ-факта ўжо правінцыя Расіі. Таму на практыцы ідзе палітыка апускання жалезнай заслоны. Ці не зарана Еўропа аддае Беларусь у абдымкі імперыі? Ці можна супрацьстаяць гэтаму працэсу? Бо некаторым ужо здаецца, што страта Беларуссю незалежнасці — гэта ўсяго толькі справа часу… 

— Фармальна яшчэ не адбылося акупацыі Расіяй Беларусі, але ідзе вынішчэнне нашай гістарычнай самасвядомасці. Аднак да канца яе не выкараніць.

Да нас пакуль усё ж не прыслалі генерал-губернатараў з Масквы, як гэта было ў часы паўстання Каліноўскага, палітычная ўлада ў Беларусі і прыкметы дзяржавы засталіся. Зразумела, што ў Лукашэнкі ўсё большая і большая залежнасць ад Масквы і ён гандлюе нашым суверэнітэтам, каб захаваць сябе, але гэта ўжо іншая тэма.

Я не сустрэў аніводнага сур’ёзнага палітыка на Захадзе, які б не сказаў, што вы, беларусы — еўрапейцы. Нават тое, як мы пратэставалі, паказала ўсяму свету, што мы еўрапейцы. І гэта наш каласальны капітал. Захад верыць, што мы частка Еўропы, і хацеў бы нам дапамагчы стаць часткай ЕС. 

Праеўрапейская дэмакратычная Беларусь вельмі важная і для Бруселя, і для кожнай краіны паасобку. 

Калі заходнікі ў мяне пытаюцца, што трэба рабіць, я адказваю: інвестуйце ў беларусаў. У тую моладзь, што ў вас вучыцца, у грамадскія аб’яднанні, у медыя, што вымушаны працаваць у замежжы. Грамадзянская супольнасць у беларусаў і да дваццатага года была вельмі моцна развітай. І цяпер таксама, нягледзячы на цяжкія ўмовы, у якіх мы працуем. Укладайце ў гэта, кажу я заходнікам, а як толькі Беларусь стане незалежнай, вы зможаце інвеставаць у яе перспектыўную эканоміку.

Наша краіна вельмі хутка зможа зрабіць трансфармацыю, рэформы. Хутчэй за іншых. Беларусы вельмі працавітыя, законапаслухмяныя, адукаваныя, патэнцыял гэты не знішчыцца дыктатурай. І ў нас вераць, асабліва нашыя найбліжэйшыя суседзі. Дэмакратычная — значыць бяспечная. Гэта краіна, якая паважае правы чалавека і тыя правілы, па якіх жыве Еўропа.

Лукашэнкі прыходзяць і сыходзяць, а людзі застаюцца. І гэта галоўнае. Я аптыміст. Мы ва Усходняй Еўропе першымі зробім структурныя рэформы, вось убачыце. І якасна. І будуць людзі, якія ведаюць, як гэта зрабіць.

— Якая вашая філасофія выжывання і аптымізму ў эміграцыі? Як трымацца ў новых драматычных абставінах і заставацца самім сабой?

— Гэта, напэўна, самае складанае пытанне з усіх тых, што вы задалі. Таму што я пра гэта вельмі шмат думаю і спрабую знайсці ў сабе сілы, каб усё гэта перажыць, і гэта няпроста.

Мне дапамагае вельмі моцна, калі я думаю пра маю асабістую адказнасць перад тымі людзьмі, што былі да мяне і што будуць пасля.

Я разумею ўсе цяжкасці эміграцыі, вельмі хачу жыць у сябе на Радзіме, як і большасць беларусаў. Але кожны, хто аказаўся ў эміграцыі, мусіць верыць у сябе, у тое, што мы сапраўды годны народ, у нас вялікія культура і гісторыя, якімі мы можам ганарыцца. У нас суседзі, якія гатовыя нам дапамагаць, таму што хочуць спакойна жыць і развівацца. Тая вера, што мы былі і будзем годнымі сярод годных, — гэта дае вялікую сілу.

Трэба клапаціцца пра сваіх блізкіх, дзяцей і ўнукаў выхоўваць у духу патрыятызму.

Я сам прыехаў на тры месяцы за мяжу, як думаў… а пару дзён таму споўнілася ўжо тры гады.

Мы не павінны страчваць веру. Вельмі важна працягваць супрацоўнічаць і падтрымліваць тых, хто ў Беларусі — ім цяжэй за ўсіх. Грамадска актыўных людзей там засталося шмат, проста пра гэта не пішацца ў медыя.

Важна, каб мы ўсе адчувалі сябе сям’ёй. Вось як мы сваю сям’ю беражэм — сваіх бацькоў і дзетак, унукаў, так трэба і беларусам берагчы адзін аднаго. Мы адна вялікая сям’я. 

Верыць у сваю зорку. Былі і горшыя часы, адназначна. Дабро пераможа. Вера ў сябе і праца многіх для лепшай будучыні, салідарнасць абавязкова перамогуць і дадуць фантастычны плён.