Прэзідэнты ў краінах СНД: сысці нельга, застацца
Дзякуючы канстытуцыйнай рэформе ў Арменіі дзейны прэзідэнт зможа застацца ва ўладзе.
Уладзімір Пуцін, Нурсултан Назарбаеў, Аляксандр Лукашэнка, Reuters
DW нагадвае, як кіраўнікі іншых дзяржаў СНД працягвалі свае паўнамоцтвы.
7 снежня Цэнтрвыбаркам Арменіі абвясціў вынікі рэферэндуму па праекце канстытуцыйнай рэформы ў краіне. Каля 63 працэнтаў выбаршчыкаў, якія прынялі ўдзел у галасаванні, падтрымалі прапанаваныя змены. Рэформа прадугледжвае пераход Арменіі ад прэзідэнцкай да парламенцкай рэспублікі. Аднак крытыкі лічаць, што сапраўднай яе мэтай з'яўляецца захаванне ўлады ў руках дзейнага прэзідэнта Сержа Саргсяна, які не мог балатавацца на трэці тэрмін у 2018 годзе. Але пасля змены Канстытуцыі мае магчымасць застацца ва ўладзе ў якасці прэм'ер-міністра, паколькі цяпер менавіта прэм'ер стане першай асобай дзяржавы.
Расцяжымасць паняцця "тэрмін"
Арменія стала не першай сярод былых рэспублік СССР, дзе тым ці іншым чынам былі падоўжаныя ўладныя паўнамоцтвы дзейных прэзідэнтаў. Прычым часцей за ўсё гэтае пытанне ставілася прама і не патрабавала змены формы праўлення. У пачатку 1990-х ва ўсіх краінах СНД былі прынятыя канстытуцыі, якія абмяжоўвалі працягласць знаходжання на пасадзе прэзідэнта адной асобы, як правіла, двума тэрмінамі па 4-5 гадоў кожны. Аднак пасля многія кіраўнікі былых савецкіх рэспублік атрымлівалі права балатавацца на большую колькасць тэрмінаў, а сям-там павялічвалі працягласць саміх тэрмінаў альбо рабілі персаніфікаваныя выключэння.
У дзвюх былых рэспубліках СССР, Узбекістане і Казахстане, кіраўнік дзяржавы з 1991 года не змяняўся наогул ні разу. Аднак Іслам Карымаў і Нурсултан Назарбаеў прыйшлі да гэтага дасягнення рознымі шляхамі. У сакавіку 2015 года адбыліся чарговыя прэзідэнцкія выбары ва Узбекістане, перамогу на якіх чацвёрты раз атрымаў Іслам Карымаў. Пры гэтым у артыкуле 90-й Канстытуцыі краіны з самага яе прыняцця ў 1992 годзе нязменна замацавана норма аб тым, што "адна і тая ж асоба не можа быць Прэзідэнтам Рэспублікі Узбекістан больш за два тэрміны запар".
Адзін тэрмін Карымаву спісалі, прызнаўшы яго "нулявым", бо яго адлік пачаўся ў 1991 годзе, яшчэ да прыняцця дзеючай Канстытуцыі. А на пытанні АБСЕ напярэдадні апошніх выбараў, чаму прэзідэнт ідзе на трэці тэрмін у парушэнне Канстытуцыі, афіцыйныя асобы краіны далі даволі арыгінальны адказ, зафіксаваны ў справаздачы Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека АБСЕ. "Паняцце "тэрмін" азначае дакладную колькасць гадоў і, так як раней прэзідэнцкі тэрмін складаў сем гадоў, а цяпер будзе складаць пяць гадоў, то дадзеныя тэрміны не могуць разглядацца ў якасці двух паслядоўных тэрмінаў", — растлумачылі ў Ташкенце.
Далоў абмежаванні
Нурсултан Назарбаеў выйграў свае першыя выбары кіраўніка дзяржавы ў 1991 годзе, будучы адзіным кандыдатам у выбарчым бюлетэні. Праз чатыры гады яго прэзідэнцкія паўнамоцтвы ў Казахстане былі падоўжаныя да 2000 года на рэферэндуме.
Пасля гэтага Назарбаеў яшчэ двойчы перамагаў на прэзідэнцкіх выбарах. У 2007 годзе казахстанскі парламент прыняў папраўкі да Канстытуцыі краіны, абмежаваўшы паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы двума тэрмінамі. Аднак для Назарбаева як першага прэзідэнта Казахстана было зроблена выключэнне — ён можа балатавацца неабмежаваную колькасць разоў.
Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка таксама з'яўляецца першым і да гэтага часу адзіным прэзідэнтам сваёй краіны. Аднак ён займае гэтую пасаду з 1994 года. Праз два гады пасля яго перамогі на выбарах быў праведзены рэферэндум па змене Канстытуцыі, пасля чаго Лукашэнка "абнуліў" па прыкладу Карымава адлік пяцігадовага тэрміну свайго прэзідэнцтва. Таму яго другі тэрмін пачаўся ўжо ў новым стагоддзі, пасля перамогі на выбарах 2001 года. Праз тры гады пасля гэтага ў краіне прайшоў яшчэ адзін рэферэндум, які выкрасліў з Канстытуцыі норму, што абмяжоўвала колькасць паслядоўных прэзідэнцкіх тэрмінаў для аднаго чалавека.
Ільхам Аліеў змяніў свайго бацьку на пасадзе прэзідэнта Азербайджана ў 2003 годзе, а праз пяць гадоў зноў перамог на выбарах кіраўніка дзяржавы. У 2009 годзе, падчас свайго другога прэзідэнцкага тэрміну, ён правёў рэферэндум, па выніках якога былі ўхваленыя папраўкі да Канстытуцыі, згодна адной з якіх адзін і той жа чалавек можа абірацца кіраўніком дзяржавы больш за два разы запар. Еўракамісія назвала той рэферэндум сур'ёзным крокам назад у развіцці дэмакратыі ў Азербайджане.
Паўнамоцтвы першага прэзідэнта Туркменіі Сапармурата Ніязава былі падоўжаныя ў 1994 годзе з дапамогай рэферэндуму, які адмяніў правядзенне запланаваных на 1997 год новых выбараў. А ў 1999 годзе Народны савет краіны прыняў рашэнне аб пажыццёвым прэзідэнцтве Ніязава. У выніку ён заставаўся на чале дзяржавы аж да скону ў 2006 годзе.
Гледзячы як палічыць
Першы прэзідэнт Кіргізіі Аскар Акаеў скарыстаўся папулярнай сярод лідэраў краін СНД магчымасцю "абнуліць" першы тэрмін і заставаўся ва ўладзе аж да "цюльпанавай рэвалюцыі" 2005 года, пасля якой збег у Расію.
А прэзідэнт Таджыкістана Эмамалі Рахмон неаднаразова карыстаўся магчымасцю "абнулення". Упершыню ён займаў пасаду кіраўніка дзяржавы ў 1994, 1999 і 2006 гадах, кожны раз у прамежку паміж выбарамі праводзячы рэферэндумы аб унясенні сур'ёзных змяненняў у Канстытуцыю, якія рабілі "нулявымі" яго папярэднія тэрміны. Апошняя рэдакцыя Канстытуцыі прадугледжвае для аднаго чалавека два сямігадовыя тэрміны запар на пасадзе прэзідэнта, і першы-другі тэрмін Рахмона пачаўся ў 2013 годзе.
Ракіроўка з папраўкамі
У Расіі Уладзімір Пуцін пасля двух дазволеных Канстытуцыяй РФ прэзідэнцкіх тэрмінаў запар у 2008 годзе саступіў сваё месца Дзмітрыю Мядзведзеву. Той літаральна праз некалькі месяцаў пасля ўступлення ў пасаду прапанаваў унесці папраўкі ў Асноўны закон краіны, павялічыўшы працягласць прэзідэнцкіх паўнамоцтваў з 4 да 6 гадоў.
Ужо да канца 2008 года гэтыя папраўкі былі ратыфікаваны Дзярждумай, Саветам Федэрацыі і парламентамі ўсіх суб'ектаў РФ, а ў 2012 годзе пасаду прэзідэнта Расіі, цяпер ужо на 6 гадоў, зноў заняў Уладзімір Пуцін.
Іншыя краіны СНД
На Украіне быў магчымы варыянт з трэцім тэрмінам Леаніда Кучмы за кошт "абнулення" яго першага прэзідэнцтва па рашэнні Канстытуцыйнага суда краіны. Аднак сам Кучма не скарыстаўся магчымасцю балатавацца ў чарговы раз. У выніку пасля распаду СССР ні адзін прэзідэнт Украіны не перавысіў дазволеныя Канстытуцыяй два тэрміны па 5 гадоў.
Тое ж самае ставіцца і да Грузіі з Літвой, дзе ўведзеныя аналагічныя абмежаванні для адной і той жа асобы, якая займае вышэйшую пасаду ў дзяржаве.
Латвія, Эстонія і Малдова — парламенцкія рэспублікі, у якіх роля прэзідэнта другарадная ў параўнанні з прэм'ер-міністрам. Зрэшты, і іх прэзідэнты ў постсавецкую эпоху не парушалі замацаваную ў канстытуцыях норму аб двух тэрмінах запар працягласцю па 4-5 гадоў.