Іран уводзіць «абортныя патрулі» і рэгістрацыю тэстаў на цяжарнасць. Будзе новая хваля пратэстаў?

У канцы траўня ў Іране абвясцілі аб стварэнні спецыялізаваных патрулёў для барацьбы з абортамі. Фармальна іх з'яўленне ўлады патлумачылі спробамі супрацьстаяць скарачэнню насельніцтва Ісламскай Рэспублікі ў апошнія гады. Аднак больш верагодна, што новыя абмежаванні правоў жанчын сталі следствам леташніх масавых пратэстаў — самых маштабных у найноўшай гісторыі краіны. У ходзе сутыкненняў з уладамі тады загінулі каля 500 чалавек.

Саступак пратэстоўцы не дачакаліся. І хоць кіраўніцтву Ірана ўдалося здушыць дэманстрацыі, цяпер уладам даводзіцца вынаходзіць новыя метады кантролю за прыватным жыццём сваіх грамадзян, тлумачачы гэта барацьбой за «маральнае аблічча» жыхароў Рэспублікі. У краіне ўжо выкарыстоўваюць сістэмы распазнання асоб для пошуку жанчын, якія наведваюць публічныя месцы з непакрытай галавой і ўводзіцца забарона на выкарыстанне аўтамабіля, калі жанчына ехала ў ім без хіджаба.

Да чаго прывядуць новыя абмежаванні ў Ісламскай Рэспубліцы, піша «Новая газета. Еўропа».

«За апошнія сем гадоў нараджальнасць у Іране скарацілася на 35%. У бліжэйшыя 30 гадоў сярэдні ўзрост жыхароў рэспублікі можа стаць адным з самых высокіх у свеце», — распавёў нядаўна ў інтэрв'ю дзяржаўнаму агенцтву Tasnim ХалілАлі Махамадзадзе, дырэктар іранскага аналітычнага цэнтра па вывучэнні пытанняў здароўя насельніцтва і сям'і. Ён таксама дадаў, што ў апошні час у Іране назіраюцца вялікія праблемы з рэпрадуктыўным здароўем: высокі ўзровень бясплоддзя ў мужчын і жанчын, а таксама частае выкарыстанне кесарава сячэння пры родах (амаль у 56% выпадкаў).

Паводле новай ідэі ўладаў Ірана, адным са спосабаў павышэння нараджальнасці павінна стаць узмацненне жорсткасці барацьбы з незаконнымі абортамі. У канцы траўня прадстаўнік іранскага Міністэрства аховы здароўя Сабер Джабары Фаруджы абвясціў, што ў краіне будуць створаны спецыялізаваныя «абортныя патрулі» пад назвай «Нафс» («дух», «душа» ў перакладзе з персідскага), якія будуць складацца з прадстаўнікоў ваенізаванага апалчэння «Басідж». Яны будуць выяўляць лекараў, якія незаконна праводзяць аборты, і пазбаўляць іх ліцэнзіі, а жанчын, якія жадаюць перапыніць цяжарнасць, — «сурова караць», не ўдакладніўшы, як менавіта.

Дыктатары ўсіх краін яднаюцца: Іран папрасіў РФ пра дапамогу ў здушэнні пратэстаў

Барацьба за парадзіх

У Іране дазволеныя аборты толькі па медыцынскіх паказаннях — калі ёсць пагроза для жыцця жанчыны ці маюцца парушэнні пры развіцці плоду. Любое іншае перапыненне цяжарнасці караецца тэрмінам рэальнага турэмнага зняволення ад двух да пяці гадоў. Прычым пад пакаранне можа трапіць як лекар, так пацыентка. Акрамя гэтага, у краіне забаронены адкрыты продаж кантрацэптываў (яны адпускаюцца толькі па рэцэптах), а таксама аперацыі па стэрылізацыі ў мужчын і жанчын.

— У Іране спрэс адсутнічае якое-небудзь сэксуальнае выхаванне ў школах або нават універсітэтах. Да рэвалюцыі 1979 года для правядзення аборту было дастаткова згоды мужа, прытым тады гэтую працэдуру маглі рабіць нават у дачыненні да незамужніх жанчын.

З усталяваннем Ісламскай Рэспублікі рашэнне аб абортах цяпер выносіць спецыяльная камісія, у склад якой уваходзяць лекар і спецсуддзя (прадстаўнік судовай сістэмы). За гэтым суддзёй і застаецца апошняе слова. Таму многія, асабліва незамужнія жанчыны, вырашаюць рабіць аборты ў падпольных клініках, а часам у хатніх умовах, у антысанітарыі, — тлумачыць Іранскі палітолаг Амір Чахакі, які пражывае ў Еўропе.

У Ісламскай рэспубліцы з насельніцтвам амаль 88 млн чалавек, па прыкладных падліках саміх іранскіх уладаў, штогод ажыццяўляюцца каля 650 тысяч абортаў, прытым 95% з іх — нелегальныя. «Калі нам удасца прадухіліць хоць бы 10% абортаў, мы паспрыяем павелічэнню насельніцтва нашай краіны прыкладна на 25-65 тысяч чалавек», — разважае чалец парламенцкай камісіі аховы здароўя і лекаў Фаціма Махамадбегі.

У пачатку чэрвеня ўлады Ісламскай Рэспублікі таксама анансавалі рэгістрацыю абсалютна ўсіх жанчын, чый тэст на цяжарнасць даў станоўчы вынік, — з тым каб у далейшым адсочваць, хто з іх нарадзіў, а хто не. Акрамя таго, у Іране па ініцыятыве ўладаў актыўна ствараюцца цэнтры пошуку мужа і жонкі, мэта якіх — дапамагчы маладым людзям сфармаваць сям'ю ў адпаведнасці з ісламскімі нормамі. Усяго плануецца стварэнне каля 300 такіх цэнтраў па ўсёй краіне.

У той жа час, як мяркуе іраніст і аўтар тэлеграм-канала «Дзяжурны па Іране» Мікіта Смагін, такія ініцыятывы, як стварэнне «абортных патрулёў», для ўладаў Ісламскай Рэспублікі з'яўляюцца спосабам вярнуць грамадства да нормы пасля масавых палітычных дэманстрацый на працягу некалькіх папярэдніх месяцаў.

— Пасля маштабных пратэстаў у канцы мінулага года кіраўніцтва краіны цяпер спрабуе вярнуць грамадства да яго ранейшага стану. У прадстаўленні кансерватараў, якія знаходзяцца ва ўладзе, напрыклад, смяротнае пакаранне — гэта ўсяго толькі адна з формаў узаемадзеяння з соцыумам. Тое ж самае і з абортамі: улады бачаць скарачэнне ўзроўню насельніцтва і таму жадаюць змагацца з абортамі. Але ўсур'ёз пра ініцыятыву са спецыялізаванымі патрулямі я б пакуль не казаў: у самім Іране гэтая тэма пакуль што мала абмяркоўваецца, — падкрэслівае эксперт.

Узлёт і закат пратэстаў

16 верасня мінулага года 22-гадовая іранка курдскага паходжання Махса Аміні загінула ў паліцэйскім участку ў Тэгеране праз тры дні пасля затрымання супрацоўнікамі «паліцыі нораваў» за няправільнае нашэнне хіджаба. Гэта падзея выклікала самую маштабную хвалю пратэстаў у сучаснай гісторыі Ірана, гэта значыць, з Ісламскай рэвалюцыі 1979 года.

Масавыя дэманстрацыі адбываліся ў краіне і раней, але яны, як правіла, насілі эканамічны ці відавочны палітычны падтэкст. Напрыклад, у 2009 годзе ў Іране паўсталі стыхійныя пратэсты («Зялёны рух») супраць вынікаў прэзідэнцкіх выбараў, на якіх кансерватар Махмуд Ахмадзінежад перамог рэфарматара Мір-Хасэйна Мусаві.

Аднак пратэсты восені 2022 года былі супраць саміх асноў тэакратычнага рэжыму ў Іране. Рухаючай сілай пратэсту сталі жанчыны, якія дэманстратыўна зрывалі з сябе хіджаб, а таксама студэнты, якія захоплівалі цэлыя кампусы мясцовых ВНУ. Самымі ж папулярнымі лозунгамі дэманстрантаў сталі «Морг бе дыктатар!»(«Смерць дыктатару!») і асабліва «Зан. Зендэгі. Азадзі» («Жанчына. Жыццё. Свабода»).

Усяго, паводле інфармацыі праваабаронцаў, з 16 верасня па 2 снежня 2022 года была зафіксавана не менш за 1641 акцыя пратэсту па ўсёй краіне. Да канца снежня ад рук сілавікоў, якія адкрывалі агонь на паражэнне па пратэстоўцах, загінулі не менш за 476 чалавек, уключаючы як мінімум 64 дзіцяці і 34 жанчыны. Паводле звестак ААН, за ўдзел у дэманстрацыях былі арыштаваныя больш за 22 тысячы чалавек, больш за 100 прысуджаныя да смяротнага пакарання. Ужо ў снежні ўлады, у парушэнне юрыдычных працэдур, спешна прывялі ў выкананне два смяротныя прысуды, прытым адно з пакаранняў смерцю было публічным, што з'яўляецца вялікай рэдкасцю для Ірана.

Прыкладна да пачатку 2023 года пратэсная актыўнасць у Іране стала заканчвацца, але, паводле слоў экспертаў, гэта практычна ніяк не звязана са смяротнымі прысудамі.

— Мяркую, што смяротныя пакаранні тут асаблівай ролі не гралі. Пратэсная актыўнасць спала натуральным чынам: калі людзі прыкладна тры месяцы выходзяць на вуліцы, але ніякіх зменаў не адбываецца, рана ці позна колькасць дэманстрантаў непазбежна зніжаецца, — тлумачыць Смагін.

На думку Аміра Чахакі, акрамя жорсткасці ўладаў, пратэстоўцы пацярпелі няўдачу, таму што ў іх не было артыкуляваных мэтаў і выразнага алгарытму дзеянняў.

— Спад актыўнасці адбыўся б і без ціску з боку сілавікоў. Тая ж моладзь за кошт сваёй энергіі актыўна патрабавала змен, рэформаў, але большая частка народа падтрымлівала акцыі моўчкі, застаючыся дома. Да таго ж ніякай ідэалогіі ці ярка выяўленага лідара ў дэманстрантаў не было, — паказвае спецыяліст.

Расследаванне гібелі 22-гадовай Махсы Аміні, па сутнасці, было спушчана на тармазах. «Улады не толькі не задаволілі шматлікія звароты сям'і Аміні аб стварэнні камісіі незалежных лекараў для расследавання яе смерці, але і адмовілі ёй у доступе да пратакола ўскрыцця, а таксама пагражалі ёй і аказвалі на яе ціск», — падкрэсліваецца ў дакладзе спецпрадстаўніка ААН па правах чалавека ў Іране. Паводле афіцыйнай версіі, дзяўчына нібыта памерла праз праблемы са здароўем, хоць пратаколы яе затрымання так і не былі апублікаваныя.

У Іране памілавалі ўдзельнікаў пратэстаў. Але не ўсіх — і толькі тых, хто пакаяўся

Новыя формы грамадскага кантролю

Кіраўніцтва Ірана фактычна не выканала ніводнага з патрабаванняў пратэстоўцаў, а толькі перагледзела сваю стратэгію кантролю за прыватным жыццём.

— Прыкладна з кастрычніка да красавіка былі прыпыненыя метады прымусу. Як быццам знікла тая ж «паліцыя нораваў», але фармальна яна не была ліквідаваная, — паказвае Смагін.

Так, сярод іншага 8 красавіка іранская паліцыя праінфармавала аб пачатку выкарыстання «разумных камер», якія павінны выяўляць парушальніц дрэс-кода. Пасля гэтага па краіне пракацілася хваля закрыццяў крам, кафэ і рэстаранаў, у якіх былі заўважаныя жанчыны без хіджаб. Акрамя гэтага, некаторым уладальнікам аўтамабіляў сталі прыходзіць электронныя паведамленні аб парушэнні законаў краіны («невыкананне правілаў, звязаных з хіджабам»). Пасля папярэджання прыходзіць паведамленне аб забароне карыстацца машынай на 15 дзён.

Паралельна ў Ісламскай Рэспубліцы стала рэзка расці колькасць смяротных прысудаў, прытым неабавязкова звязаных з палітыкай ці ўдзелам у пратэстах. Так, са студзеня па май у Іране былі прыведзены ў выкананне 209 смяротных пакаранняў. Большасць з іх былі звязаны з наркагандлем.

Адначасова ў іранскім парламенце ў закрытым рэжыме ідзе абмеркаванне паправак да закона «аб хіджабе і цнатлівасці», які, на думку заканадаўцаў, павінен будзе пакласці канец непадпарадкаванню жанчын. Сярод іншага, згодна з уцечкамі ў СМІ, кіраўніцтва Рэспублікі плануе ўсталяваць грашовыя штрафы за няправільны дрэс-код у памеры ад 5 мільёнаў рыалаў (10 даляраў ЗША) да 240 мільёнаў (480 даляраў ЗША) для рэцыдывістак. Законапраект таксама надзяляе супрацоўнікаў правапарадку правам прымяняць гвалт у дачыненні да жанчын, якія апранаюцца непрыстойным чынам і адмаўляюцца выконваць прадпісанні.

На парахавой бочцы

Сёння ў Іране няма той пратэснай актыўнасці, якая была ў канцы мінулага года, але тым не менш ва ўладаў Ісламскай Рэспублікі шмат падстаў для турботы.

Па-першае, у розных кутках краіны перыядычна ўспыхваюць лакальныя дэманстрацыі. Па-другое, пратэсты набываюць цалкам новыя формы, якія могуць быць не гэтак відавочныя на першы погляд.

— Напрыклад, цяпер велізарная колькасць жанчын дэманстратыўна з'яўляецца на публіцы з непакрытай галавой. І гэта зусім новая рэальнасць для Ірана, — тлумачыць Смагін.

Гатоўнасць да палітычнай мабілізацыі з'яўляецца неад'емнай часткай грамадска-палітычнага ландшафту Ісламскай Рэспублікі.

— Калі, напрыклад, у Расіі да 2022 года ў аснове палітычнага ўзаемадзеяння ўладаў і грамадства ляжала дэмабілізацыя, то іранскае кіраўніцтва заўсёды імкнулася да мабілізацыі насельніцтва, да яго актыўнага ўдзелу, напрыклад, у тых жа выбарах, — падкрэслівае эксперт.

У адсутнасць афіцыйнай статыстыкі незалежныя іранскія СМІ паведамляюць, што ў траўні ўзровень інфляцыі ў краіне дасягнуў 70%, што на 20 працэнтных пунктаў вышэйшы, чым апошнія афіцыйныя звесткі, апублікаваныя ў студзені. Курс нацыянальнай валюты ў адносінах да даляра з сярэдзіны мінулага года абваліўся прыкладна ў два разы — з 300 000 рыалаў за даляр да 550 000 рыалаў за даляр. Таму сітуацыя і ў эканоміцы, і ў рэгіёнах выглядае па-ранейшаму небяспечнай для іранскіх уладаў.

На думку Чахакі, шмат хто ў Іране цяпер чакае парламенцкіх выбараў, запланаваных на сакавік наступнага года, дзякуючы якім у парламент могуць вярнуцца рэфарматарскія сілы.

Беларускім шляхам: У Іране караюць знакамітасцей, якія далучыліся да пратэстаў

У 2020 годзе прарэфармісцкае крыло іранскай эліты пацярпела поўнае паражэнне на выбарах, пакінуўшы за сабой толькі 20 мандатаў замест 121 у мінулым скліканні парламента. Кансерватары, або прынцыпалісты, атрымалі тады 221 дэпутацкае крэсла, тады як на мінулых выбарах валодалі толькі 83. У дадатак да гэтага на прэзідэнцкіх выбарах 2021 года, куды многія сур'ёзныя канкурэнты з ліку рэфарматараў не былі дапушчаныя, перамогу атрымаў кансерватар Ібрахім Раісі (пры самай нізкай яўцы ў гісторыі — 48,5%).

Менавіта кансерватары цяпер вызначаюць іранскую палітыку і праводзяць праз парламент законы, якія робяць больш жорсткім і без таго суровае заканадаўства Ісламскай Рэспублікі. Таму многія ўскладаюць надзею на будучыя ў наступным годзе выбары ў парламент, дзе, магчыма, рэфарматарам, у тым ліку былому прэзідэнту краіны Хатамі і былому прэм'еру Мусаві, удасца ўзяць рэванш.

— З улікам таго, у якім няпростым становішчы цяпер знаходзіцца краіна, і нежаданнем кансерватараў ісці на саступкі, масавыя пратэсты могуць успыхнуць у любы момант. Думаю, ужо ў бліжэйшыя месяцы, — прагназуе Чахакі.