Чым скончыўся апошні сталінскі эпізод рэпрэсій? Падрабязнасці «справы лекараў» і лёсы катаў
6 красавіка 1953 года ў «Праўдзе» выйшаў рэдакцыйны артыкул, на наступны дзень перадрукаваны іншымі цэнтральнымі газетамі. Гэта было паведамленне МУС СССР і разгорнуты каментар да яго.
Фота Станіслава Красільнакава. ТАСС
«Міністэрства ўнутраных спраў СССР зрабіла дбайную праверку ўсіх матэрыялаў папярэдняга следства і іншых даных па справе групы лекараў, якія абвінавачваліся ў шкодніцтве, шпіянажы і іншых дзеяннях у дачыненні да актыўных дзеячаў савецкай дзяржавы.
У выніку праверкі ўстаноўлена, што прыцягнутыя па гэтай справе прафесар Вовси м. с., прафесар Вінаградаў У. М., прафесар Коган М. Б., прафесар Коган Б. Б., прафесар Ягораў П.ІІ., прафесар Фельдман А. І., прафесар Этынгер Я. Г., прафесар Васіленка У. X., прафесар Грынштэйн А. М., прафесар Зяленін У. Ф., прафесар Праабражэнскі Б. С., прафесар Папова Н.А., прафесар Закусаў У. В., прафесар Шаршэўскі Н. А., лекар Маёраў Г. І. былі арыштаваныя былым Міністэрствам дзяржаўнай бяспекі СССР неапраўдана без якіх-небудзь законных падстаў.
Праверка паказала, што абвінавачанні, вылучаныя супраць пералічаных асоб, з'яўляюцца ілжывымі, а дакументальныя даныя, на якія абапіраліся работнікі следства, беспадстаўнымі. Устаноўлена, што паказанні арыштаваных, якія нібыта пацвярджаюць вылучаныя супраць іх абвінавачанні, атрыманыя работнікамі следчай часткі былога Міністэрства дзяржаўнай бяспекі шляхам прымянення недапушчальных і забароненых савецкімі законамі прыёмаў следства.
На падставе заключэння следчай камісіі, спецыяльна вылучанай Міністэрствам унутраных спраў СССР для праверкі гэтай справы, арыштаваныя <...> цалкам рэабілітаваныя ў прад'яўленых ім абвінавачаннях у шкодніцкай, тэрарыстычнай і шпіёнскай дзейнасці і < ... > з-пад варты вызваленыя. Асобы, вінаватыя ў няправільным вядзенні следства, арыштаваныя і прыцягнутыя да крымінальнай адказнасці"».
Даведка:
"Справа лекараў-шкоднікаў" — сфабрыкаваная савецкімі ўладамі крымінальная справа супраць групы вядомых савецкіх медыкаў, абвінавачаных у змове і забойстве шэрагу савецкіх лідараў. У тэксце афіцыйнага паведамлення ў студзені 1953 года было абвешчана, што «большасць удзельнікаў тэрарыстычнай групы былі звязаныя з міжнароднай габрэйскай буржуазна-нацыяналістычнай арганізацыяй «Джойнт», створанай амерыканскай выведкай нібыта для аказання матэрыяльнай дапамогі габрэям у іншых краінах».
Пачынаючы з 1952 года “справа лекараў” распрацоўвалася органамі МДБ пад кіраўніцтвам падпалкоўніка Руміна, які напісаў у 1951 годзе данос Сталіну аб “сіянісцкай змове” ў органах дзяржбяспекі. 29 кастрычніка 1952 года правадыру далажылі, што спецыялісты-медыкі пацвердзілі факт злачыннага лячэння крамлёўскіх кіраўнікоў.
Сталін неадкладна даў санкцыю на арышт галоўных змоўшчыкаў. Тады ж ён даў указанне прымяняць да арыштаваных лекараў меры фізічнага ўздзеяння (гэта значыць катаванні).
Пасля смерці Сталіна ў пачатку сакавіка 1953 года справу закрылі. 3 красавіка ўсе арыштаваныя былі вызваленыя, адноўленыя на працы і цалкам рэабілітаваныя.
Краіна сыходзіла з глузду
"Справа лекараў" доўжылася крыху больш за два з паловай месяцы. За гэты час адбылася падзея — памёр Сталін.
"...Апошнія гадзіну ці дзве чалавек проста павольна задыхаўся. Агонія была страшнай. Яна душыла яго ва ўсіх на вачах. У нейкі момант — не ведаю, ці так на самай справе, але так здавалася-відавочна, у апошнюю ўжо хвіліну, ён раптам расплюшчыў вочы І абвёў імі ўсіх, хто стаяў вакол.
Гэта быў жудасны погляд, ці то вар'яцкі, ці то гнеўны і поўны жаху перад смерцю... погляд гэты абышоў усіх у нейкую долю хвіліны. І тут — гэта было незразумела і страшна, я да гэтага часу не разумею, але не магу забыцца — тут ён падняў раптам дагары левую руку (якая рухалася) і не тое паказаў ёю кудысьці наверх, не тое пагразіў усім нам.
Жэст быў незразумелы, але пагрозлівы, і невядома, да каго і да чаго ён адносіўся ... у наступны момант душа, зрабіўшы апошні высілак, вырвалася з цела ...»
Так апісвае тое, што адбывалася на «блізкай дачы» у дзень смерці правадыра дачка Сталіна Святлана Алілуева.
Кажуць, калі Сталін некалькі гадзін ляжаў у лужыне ўласнай мачы, лекары панічна баяліся падысці да яго, баючыся немінучых наступстваў.
Простыя грамадзяне таксама стараліся не хадзіць на прыём да лекараў-габрэяў ды і да лекараў наогул. Газеты былі перапоўненыя антысеміцкімі матэрыяламі. Па “пятым пункце" людзей звальнялі з працы. Збівалі на вуліцах. Краіна звар'яцела.
А "забойцы ў белых халатах" сядзелі па камерах у чаканні сваёй долі. Яна была прадвызначаная. Быў ужо падрыхтаваны калектыўны ліст вядомых габрэяў, якія прасілі ўрад выратаваць іх народ ад народнага гневу, вывезці эшалонамі на ўсход, у Сібір.
Кажуць, усё спыніў Ілля Эрэнбург, які напісаў асабіста Сталіну. Ён выказаў у лісце асцярогу з нагоды шуму за мяжой і ў сувязі з гэтым сумнеў у мэтазгоднасці акцыі. Мелі мужнасць адмовіцца або ўхіліцца даць свой подпіс народны артыст СССР Рэйзен, Герой Савецкага Саюза, камандарм генерал-палкоўнік Крэйзер і кампазітар Дунаеўскі.
«Я падпісаў, што быў і нямецкім шпіёнам»
“Урач-шкоднік" прафесар-патолагаанатам Якаў Рапапорт пакінуў выдатныя ўспаміны пра перажытае.
Якаў Рапапорт. Фота: сайт Глабальны габрэйскі онлайн цэнтр
"Допыты, — піша ён, — праходзілі так:
Пытанне. Вы, Рапапорт, арыштаваны як габрэйскі буржуазны нацыяналіст, вораг народа. Паказвайце аб вашых злачынствах.
Адказ. Ніякіх злачынстваў я не здзяйсняў.
Пытанне. Хлуслівая крывадушная заява.
Адказ. Ніякай крывадушнасці няма.
Пытанне. Не ухіляйцеся і расказвайце аб вашых гнюсных дзеяннях.
Адказ. Ніякіх гнюсных дзеянняў я не здзяйсняў.
Пытанне. Вам, Рапапорт, не сысці ад адказнасці за вашы злачынствы.
Адказ. Ніякіх злачынстваў я не здзяйсняў…
Іншых пытанняў следства не задавала.
Потым Ваўсі і Вінаградаў казалі Рапапорту, што іх білі, і яны прызнавалі ўсе свае выдуманыя злачынствы. Ваўсі нават распавёў, як ад яго запатрабавалі прызнання ў тым, што ён быў і нямецкім шпіёнам, што пры гэтым патрабаванні ён нават расплакаўся.
Ён ім сказаў: "Чаго вы ад мяне хочаце? Бо я прызнаў, што я быў амерыканскім і ангельскім шпіёнам, няўжо гэтага вам мала? Немцы расстралялі ў Дзвінску ўсю маю сям'ю, а вы патрабуеце, каб я прызнаў, што быў іх шпіёнам?»
У адказ я атрымаў мацюкі. Я падпісаў, што быў і нямецкім шпіёнам»…
І раптам усё чароўным чынам памянялася.
З успамінаў Якава Рапапорта:
"Праз некаторы час дзверы адчыніліся, і мяне павялі ў пакой, дзе сядзеў вайсковец у чыне інтэнданцкага палкоўніка, які вярнуў мне пакет з аблігацыямі пазык і ордэнамі, канфіскаваныя пры ператрусе. З вернутых мне ордэнаў я тут жа прымацаваў да пінжака ордэн Леніна.
Мне здавалася, што, убачыўшы яго на мне, жонка адразу паверыць у маю свабоду, як наглядны яе сімвал, перш чым прачытае рэабілітацыйную даведку. Так, упрыгожаны ордэнам Леніна, з астатнімі ордэнамі ў кішэні, я зноў адправіўся ў бокс.
Верагодна, за ўвесь час існавання гэтага бокса ён упершыню прымаў вязня, на грудзях якога красаваўся ордэн Леніна (Ордэны звычайна неадкладна канфіскоўваюцца пры арышце)».
Жонка, калі Рапапорта прывезлі дадому, спытала, ці ведае ён, што памёр Іосіф Вісарыёнавіч. Яе пытанне як маланкай асвятліла ўвесь, незразумелы да таго, механізм рэзкай перамены ў агульным лёсе арыштаваных па справе лекараў.
Прафесару адразу стала ясна, чаму Міністэрства дзяржаўнай бяспекі стала "былым”, як гэта было напісана ў даведцы аб вызваленні, і што гэта — не адзіная змена ў савецкім ладзе, а “наступ новай эпохі ў ім, сапраўды гістарычна змененай смерцю толькі аднаго чалавека".
Потым Рапапорта запрасілі на закрыты партыйны сход.
"Спасылаючыся на недамаганне, я сказаў, што паколькі мяне выключылі ў маю адсутнасць, то і аднаўляць могуць без мяне. Аднак тут чамусьці трэба было выконваць рытуальную чысціню, і мяне настойліва прасілі прыбыць на гэты спецыяльны сход з адзіным пунктам яго позвы — аднаўленне мяне ў партыі. Прыйшлося пайсці насустрач, і я прыехаў.
Я адчуў сябе ў варожым асяроддзі, дакладна я нешта ў гэтых людзей скраў, чагосьці важнага іх пазбавіў, чымсьці жорстка пакрыўдзіў. Выраз твараў камуністаў (большай часткай жаночага полу) быў такім, нібыта яны прысутнічаюць на пахаванні, а не на вяртанні да жыцця нявінна пацярпелага партыйнага таварыша.
Сакратар партыйнай арганізацыі далажыла, што маецца толькі адно пытанне — аднаўленне мяне ў партыі з прычыны маёй поўнай рэабілітацыі і аднаўлення на працы, і прапанавала галасаваць за прапанову.
Усе без выключэння паднялі рукі "за"»…
Страх
А ў гэты самы час драматычныя падзеі развіваліся і на іншым «флангу» — у кабінетах Міністэрства дзяржбяспекі СССР, а таксама ў будынку ЦК ВКП(б) з удзелам самых першых асоб краіны.
Пачалося, як водзіцца, з вульгарнага даносу, выкліканага страхам за сваю шкуру.
Як у любых дакументах таго часу, хоць неяк звязаных з уладай — няхай гэта будзе стэнаграма пленума ЦК, судовы пратакол, прыватная перапіска кіраўнікоў урада, або зусім ужо асабістыя мемуары, больш за ўсё дзівіць, а спачатку — бянтэжыць нават, беспрынцыповасць фігурантаў, іх амаральнасць, гатоўнасць да здрады, бытавая амаральнасць, лёгкасць, нарэшце, з якой яны ўвесь час прамаўляюць свядомую і бессаромную хлусня…
І той самы СТРАХ, які пранізваў учынкі людзей, якія быццам бы валодаюць бескантрольнай уладай над велізарнай краінай і няшчасным яе насельніцтвам.
Хоць страх, вядома, вытлумачальны ў першую чаргу. Кожны ж разумее: у выпадку чаго, яму неадкладна ўспомняць і беспрынцыповасць, і здрады, і хлусню... і аб’явяць, з уласцівым моманту пафасам, не завагаўшыся, заслужаны прысуд, які нядаўна сам аб’яўляў, сапраўды гэтак жа не завагаўшыся. І не апраўдацца ні напамінам аб ранейшай вернасці, заслугах нават — як той жа Берыя ў сваіх апошніх, велізарных, збіўлівых, напоўненых жахам лістах былым таварышам.
Падпалкоўнік Міхаіл Румін
"...Пасля выкліку тав. Абакумавым арыштаванага Этынгера для яго ўсталявалі больш суровы рэжым, — даносіў Румін. — І ён быў пераведзены ў Лефортаўскую турму ў самую халодную і сырую камеру. Этынгер меў сталы ўзрост — 64 гады, і ў яго пачаліся прыступы грудной жабы, пра што 20 студзеня 1951 года ў следчую частку паступіў афіцыйны медычны дакумент, у якім паказвалася, што «ў далейшым кожны наступны прыступ грудной жабы можа прывесці да неспрыяльнага зыходу».
Улічваючы гэтую акалічнасць, я некалькі разоў ставіў пытанне перад кіраўніцтвам следчай часткі аб тым, каб мне дазволілі па-сапраўднаму ўключыцца ў далейшыя допыты арыштаванага Этынгера, але мне ў гэтым адмаўлялася. Скончылася ўсё гэта тым, што ў першых чыслах сакавіка Этынгер раптоўна памёр, і яго тэрарыстычная дзейнасць засталася нерасследаванай...»
Звярніце ўвагу: падпалкоўнік абураны не тым, што смяротна хворага чалавека змясцілі ў «самую халодную і сырую камеру», а тым, што яму, падпалкоўніку, не далі магчымасці «па-сапраўднаму ўключыцца ў допыты».
Міністр дзяржбяспекі СССР Віктар Абакумаў. Здымак зроблены ў турме "Матроская цішыня", 1951 г. фота: фотахроніка ТАСС
А вось што паказваў дапытаны міністр Абакумаў:
«Пытанне. Вы давалі асабіста ўказанне аб тым, каб утрымліваць яго ў асаблівых, небяспечных для жыцця Этынгера умовах?
Адказ. У якіх асаблівых?
Пытанне. У больш жорсткіх, чым усіх астатніх.
Адказ. Нічога тут асаблівага няма, бо гэта вораг. Мы можам і біць арыштаваных, але ў Лефортаўскай турме ніякіх іншых умоў не было.
Пытанне. Этынгера змясцілі ў сырую камеру?
Адказ. Такіх камер няма. У нас Лефортаўская турма - звычайная турма.
Пытанне. Лекары папярэджвалі вас, што Этынгер знаходзіцца ў цяжкім стане, што ў яго было, як вы самі сказалі, больш за 20 сардэчных прыступаў? Для таго каб выкрыць тэрарыстычную дзейнасць Этынгера, трэба было прыняць меры да падтрымання яго здароўя?
Адказ. Гэта вельмі часта бывае, калі арыштаванага паб'юць, то ў яго мільён хвароб адкрываецца. Што ж, усіх арыштаваных у бальніцу везці?..»
Калі пасля даносу Руміна стварылі камісію Палітбюро на чале з Маленковым, калі за кіраўніцтва Міністэрства ўзяліся, гэта выклікала паток новых даносаў з нетраў ведамства. Сярод якіх былі і звесткі пра «метады працы» — збіццё падследных, штодзённых шматгадзінных допытах. Падрабязна апісвалася і складанне ліпавых пратаколаў, рэгулярна пасылаць наверх, у ЦК.
З пратакола допыту Абакумава, 10 жніўня 1951 года:
«Я хачу дадаткова сказаць пра тое, што якіх-небудзь выпадкаў няправільнага прымянення мер фізічнага ўздзеяння да арыштаваных у следчай частцы па асабліва важных справах не было. Наадварот, у ЦК ВКП(б) мяне і майго першага намесніка Агальцова неаднаразова папярэджвалі аб тым, каб наш чэкісцкі апарат не баяўся ўжываць меры фізічнага ўздзеяння да арыштаваных — шпіёнаў і іншых злачынцаў, калі гэта трэба.
Маючы гэта ўказанне і карыстаючыся гэтым правам, у органах МДБ СССР і ў следчай частцы па асабліва важных справах я і мой першы намеснік Агальцоў давалі санкцыю на прымяненне мер фізічнага ўздзеяння да арыштаваных — шпіёнам, тэрарыстам і іншым злачынцам. Рабілі гэта разумна і давалі санкцыю, калі гэта патрабавалася"».
Заява, зробленая арыштаваным Абакумавым Віктарам Сямёнавічам перад пачаткам допыту 8 жніўня 1951 года:
«У якім бы я становішчы ні знаходзіўся, я быў і застаюся адданым чалавекам таварышу Сталіну і вельмі прывязаны да яго. Я быў шчаслівы тым, што на працягу дзесяці гадоў непасрэдна ад таварыша Сталіна атрымліваў ўказанні па працы, гэтыя ўказанні вельмі цвёрда і моцна праводзіў у жыццё.
Я быў шчаслівы тым, што з гэтых 10 гадоў — 5 гадоў я, будучы начальнікам ваеннай контрвыведкі і падпарадкоўваючыся таварышу Сталіну, быў прамым відавочцам яго найвялікшай вядучай ролі, як палкаводца ў вайне, і пад яго кіраўніцтвам адбылася перамога нашых войскаў.
Я кажу гэта таму, што за гэты час такія вылюдкі, як маршал Жукаў, маршал крумкачоў, якія не супраць былі сабе прыпісваць, што яны нібыта ледзь не выратавалі нашу краіну; я павінен прама сказаць, што таварыш Сталін выратаваў нашу краіну, выратаваў наш народ у той цяжкай вайне, якая была, і даў нашаму народу магчымасць і далей квітнеючы развіваць нашу краіну».
Але нават гэта не дапамагло!
5 сакавіка 1953 года Сталін памёр. Абакумаў быў расстраляны ўжо пры Хрушчове — у 1955-м.
Румін зрабіў бурную, але кароткую кар'еру. Стаў палкоўнікам, начальнікам следчай часткі, намеснікам міністра ... але ўжо ў канцы 1952-га быў звольнены. Пасля смерці Сталіна арыштаваны.
І 7 ліпеня 1954 года прысуджаны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР да вышэйшай меры пакарання з канфіскацыяй маёмасці. Не рэабілітаваны.